Reformy Piotra I w Rosji

Wpływy zachodnie nasiliły się w Rosji za rządów Aleksego Romanowa, głównie za sprawą sprowadzanych do Moskwy ekspertów wojskowych. W tym środowisku wychowywali się trzej synowie cara, z których najmłodszy Piotr miał za nauczycieli Szwajcara Franza Leforta i szkockiego generała Patryka Gordona. Po śmierci ojca i krótkim panowaniu najstarszego następcy, Fiodora, władza w 1682 r. przeszła nominalnie w ręce młodszych braci: chorego psychicznie Iwana i małoletniego Piotra, dlatego faktyczne rządy sprawowała ich siostra Zofia. Po siedmiu latach najmłodszy z Romanowów dokonał przewrotu i objął samodzielnie władzę jako Piotr I.

RxGVmR0SbkuZK

Na obrazie mężczyzna w zielonym stroju oficerskim przepasanym niebieską szarfą. Ma półdługie, lekko falowane, czarne włosy oraz wąsy. Lewą rękę trzyma na mapie. W prawej ręce trzyma szablę.

R2vQcPGiy1OQv1

Na ilustracji mężczyzna w fartuchu strzyże nożyczkami brodę drugiemu mężczyźnie.

W latach 1697–1698 car, jako członek tzw. Wielkiego Poselstwa, odbył w tajemnicy podróż po Europie. Odwiedził pod zmienionym nazwiskiem Inflanty, Prusy, Niemcy, Austrię Holandię i Anglię. Przejeżdżał przez Rzeczpospolitą, gdzie zwiedził m.in. kopalnię soli w Wieliczce. Po drodze zatrzymywał się w pałacach i na dworach, czasem w skromnych domach. Celem Piotra Wielkiego było zapoznanie się z zachodnim systemem politycznym, społecznym i gospodarczym. Interesowały go również nowinki techniczne, np. aby poznać budowę okrętów, zatrudnił się w stoczni w Holandii. Podróż po Europie przekonała go o potrzebie radykalnego zerwania z tradycją i przeniesienia do Rosji zachodnich wzorców kulturowych, choćby za pomocą przepisów urzędowych i pod groźbą użycia siły. Wojna ze SzwecjąwojnaWojna ze Szwecją wymusiła także reformy militarne: regularny pobór rekrutów (jednego na stu chłopów przeznaczano do dożywotniej służby), stworzenie floty, szkół oficerskich i wyborowych pułków gwardyjskich oraz objęcie całej ludności surowymi przepisami wojskowego kodeksu karnego. Z reformą armii ściśle wiązały się rozbudowa przemysłu metalurgicznego, głównie zbrojeniowego, oraz powstawanie manufaktur produkujących dla celów cywilnych. Pracowali w nich chłopi pańszczyźnianichłop pańszczyźnianychłopi pańszczyźniani, często wynajmowani od szlachty, a ich położenie bliższe było sytuacji niewolników niż pracowników najemnych.

Za rządów Piotra I nastąpił trzykrotny wzrost opodatkowania, car dążył też do objęcia państwową kontrolą handlu i produkcji. Gildie i cechy, przymusowo zrzeszające kupców i rzemieślników, stały się carskimi organami fiskalnymifiskalizmfiskalnymi. Aby łatwiej egzekwować powinności chłopów, wzmocniono poddaństwo osobiste, co nie zapobiegło jednak ich masowemu zbiegostwu w niedostępne rejony ogromnego kraju.

R19dZftLAPEqK1

Na ilustracji dwugłowy, czarny orzeł. Na każdej z głów ma koronę. Orzeł po lewej trzyma insygnia władzy. Na środku znajduje się herb z wojownikiem na koniu oraz smokiem. Na górze znajduje się korona, z której odchodzą niebieskie szarfy.

Doniosłe znaczenie miały reformy administracyjne wzmacniające władzę centralną. W 1721 r. Piotr I przyjął tytuł imperatora, czyli cesarza – odtąd stale używany przez władców Rosji. Monarcha miał swobodę wyboru następcy, co było nie do pomyślenia w krajach zachodnich, w których porządek następstwa tronu był ściśle uregulowany prawnie. Najważniejszym ciałem doradczym był Senat Rządzący, powołany w miejsce Dumy BojarskiejDuma BojarskaDumy Bojarskiej, a poszczególne sfery administracji powierzono zorganizowanym na wzór szwedzki ministerstwom, zwanym kolegiami. Również Kościół prawosławny podporządkowano świeckiej administracji, którą reprezentował Najwyższy Synod. Choć ogłoszona w 1722 r. tabela rang, ustalająca hierarchię w służbie państwowej, stwarzała możliwości awansu bez względu na urodzenie, w praktyce posady rezerwowano dla bojarstwabojarzybojarstwa oraz licznie napływających cudzoziemców, głównie Niemców. Zobowiązani do służby wojskowej bojarzy mogli z niej przechodzić na cywilne stanowiska urzędnicze. W ten sposób władza znalazła się w rękach aparatu wojskowo‑biurokratycznego.

Następstwo tronu w XVIII‑wiecznej Rosji

R1QaLUVlnf5d51

Na obrazie para kobiety i mężczyzny. Mają jasne włosy ufryzowane w loki po bokach. Mężczyzna ma strój przepasany niebieską szarfą ze złotymi dekoracjami. Kobieta ma czerwoną suknię z brylantami i złotymi dekoracjami. Kobieta trzyma wachlarz. Mężczyzna trzyma kobietę za rękę.

Praktyka wskazywania następcy przez panującego była czynnikiem destabilizującym państwo. Piotr I kazał zamordować swego syna Aleksego, dlatego gdy zmarł w 1725 r., władzę objęła wdowa po nim, Katarzyna I. Z pochodzenia chłopka, była kochanką szwedzkiego oficera; w czasie wielkiej wojny północnej „zdobył” ją i podarował carowi feldmarszałekfeldmarszałekfeldmarszałek Aleksandr Mienszykow – i to on w czasie dwuletniego panowania cesarzowej sprawował faktyczne rządy.

Ciekawostka

Aleksy Romanow (1690–1718) był synem Piotra Wielkiego i jego pierwszej żony Eudoksji Łopuchiny, którą w 1698 r. car odesłał do klasztoru. Aleksy wychowywany był przez siostrę Piotra Natalię. Różnił się od ojca i nie spełniał jego oczekiwań. Po tym, jak carowi urodził się syn ze związku z Martą Skawrońską, carewicz postanowił zrzec się praw do tronu. Piotr odpowiedział synowi, że albo zostanie godnym następcą, albo mnichem. Aleksy wybrał stan duchowny, wcześniej jednak miał odwiedzić ojca przebywającego w Kopenhadze, ale zamiast do Danii wyjechał do Austrii na dwór swojego szwagra Karola VI. Ojciec przy pomocy swoich szpiegów zmusił carewicza do powrotu do Moskwy, a następnie oskarżył syna i osoby, które się z nim przyjaźniły, o spisek. Wszyscy zostali poddani torturom i straceni. Aleksy zmarł w twierdzy Pietropawłowskiej. Przyczyna jego śmierci jest nieznana, według jednej z wersji mogło nią być zamęczenie na torturach, otrucie lub uduszenie. Według innej 19 czerwca carewicz otrzymał 25 batów, a 24 czerwca 15 następnych, co spowodowało jego śmierć.

W ciągu następnego ćwierćwiecza na tronie rosyjskim zasiadało pięcioro monarchów (m.in. Anna Iwanowna Romanowa, przed koronacją w Moskwie księżna Kurlandii i Semigalii), lecz mimo nieograniczonej władzy, jaką dysponowali, brakowało im powagi właściwej monarchom dziedzicznym. Na początku 1762 r., wraz ze śmiercią cesarzowej Elżbiety, najmłodszej córki Piotra Wielkiego, dynastia Romanowów wygasła. Tron odziedziczył spokrewniony z nimi książę Szlezwiku i Holsztynu Piotr III, który zapoczątkował dynastię o nazwie Romanow‑Holstein‑Gottorp. Po kilku miesiącach jego żona Katarzyna II dokonała przewrotu i ogłosiła się imperatorową Rosji, on zaś został zamordowany. Zasady następstwa tronu uregulował ustawowo dopiero syn Katarzyny, Paweł I, w 1797 r.

SemiramidaSemiramidaSemiramida Północy podejmuje reformatorskie dzieło

Kontynuatorką polityki Piotra I Wielkiego była Katarzyna II, zwana Wielką, która objęła koronę carów w roku 1762. Podobnie jak jej poprzednik konsekwentnie zwiększała terytorium Cesarstwa Rosyjskiego kosztem m.in. Rzeczypospolitej Polskiej i Litwy oraz imperium osmańskiego. Za jej panowania wpływy rosyjskie sięgnęły Ameryki Północnej (eksploracja i kolonizacja Alaski).

RKwCqBOv47kk9

Na obrazie kobieta. Ma upięte, długie włosy oraz koronę na głowie. Ma pociągłą twarz. Ubrana jest w szeroką, białą suknię. Suknia przepasana jest niebieską szarfą. Na suknię narzucone jest złote futro. Kobieta dotyka insygniów władzy, które leżą na poduszce na stoliku po lewej stronie. Za kobietą stoi krzesło.

Caryca kontynuowała również reformy Piotrowe w duchu oświecenia. Uważa się, że w jej panowaniu były pewne elementy absolutyzmu oświeconego, jednak rosyjski system władzy nazywa się samodzierżawiemsamodzierżawiesamodzierżawiem, który różnił się zasadniczo od ustrojów pruskiego czy habsburskiego. Interesowała się ideologią oświeceniową i utrzymywała kontakt z Wolterem, który nazywał ją Semiramidą Północy. W 1785 r. wydała dwie Gramoty szlacheckie, które ustanawiały prawa i przywileje dla szlachty, wzmacniały ich pozycję oraz władzę nad poddanym chłopem, oraz Gramotę miejską, która zaprowadzała samorząd miejski wraz ze wszystkimi tego konsekwencjami. Fundowała szkoły, w tym pierwszą w historii Rosji szkołę dla dziewcząt.

W latach 1762–1766 Katarzyna II przeprowadziła sekularyzacjęsekularyzacjasekularyzację dóbr cerkiewnych. Cerkwie i monastery przeszły pod zarząd państwowy, a chłopom z tych majątków przekazano ziemię na własność i pomniejszono jednocześnie obowiązki pańszczyźniane. Caryca wprowadziła uprawę ziemniaka, co ograniczyło ryzyko nieurodzaju i głodu.

Mimo reform w Rosji utrzymywała się bieda. W 1773 r. na Powołżu wybuchł bunt chłopów, robotników manufakturowych oraz hut uralskich, wywołany przez dezertera z wojska carskiego Jemieliana Iwanowicza Pugaczowa. Podawał się on za cudownie ocalałego Piotra III Romanowa (zamordowanego męża Katarzyny II), mając na celu zdobycie poparcia mas. Rebelianci siali terror wśród szlachty i w miastach. Finalnie zostali pokonani, a Pugaczowa stracono w 1775 r. w Moskwie. Rebelia skłoniła Katarzynę II do wdrożenia reformy administracyjnej zwiększającej liczbę guberni i powiatów kosztem ich wielkości. Rozszerzono także samorządność i uprawnienia szlachty oraz wprowadzono przywileje dla miast. Ściślej określono kompetencje organów zarządzających, skarbowych i sądowych.

RAD3UG074cbGt1

Na obrazie insygnia władzy. Są to korona, jabłko i berło. Są złote i wyłożone kolorowymi diamentami. Położone są na czerwonym materiale.

Program modernizacyjny Piotra I Wielkiego wzmocnił państwo rosyjskie poprzez zastosowanie sprawniejszych rozwiązań administracyjnych, wojskowych (dzięki unowocześnieniu armii i dokształceniu kadry dowódczej) oraz gospodarczych (rozwinięcie przemysłu manufakturowego). Były to reformy odgórne, narzucone przez władcę. Modernizacja Rosji przede wszystkim usprawniała i unowocześniała system samodzierżawia, które od Piotra Wielkiego nazywa się absolutyzmem carskim lub monarchią absolutną samodzierżawną. Dzięki temu zabiegowi władca rosyjski wraz ze swoim tytułem cesarskim zaczął być respektowany na arenie międzynarodowej. Ten kurs polityczny rozwinęła Katarzyna II, która dodała elementy oświecenia, nie zmieniwszy jednak samego systemu samodzierżawnego. Idea imperialna Moskwy jako „Trzeciego Rzymu” istniała od wieku XV. Stała się ona podstawą ideologiczną dla powstałego w XVIII w. Imperium Rosyjskiego.

Słownik

Słowa kluczowe

car, Piotr I, reformy militarne, reformy gospodarcze, reformy administracyjne, imperator, Senat Rządzący, kolegia, tabela rang, następstwo tronu, Europa w dobie oświecenia, oświecenie w Europie

Bibliografia

Powszechna historia państwa i prawa. Wybór tekstów źródłowych, oprac. M.J. Ptak, M. Kinstler, Wrocław 1996.

Wiek XVI–XVIII w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1999.

Historia nowożytna 1648–1789. Wybór tekstów, oprac. K. Piwarski, Warszawa 1954.

Religie Wschodu i Zachodu. Wybór tekstów źródłowych, praca zbiorowa pod red. K. Banka, Warszawa 1991.

A. Link‑Lenczowski, W. Magdziarz, A. Sowa, Historia powszechna 1648–1789. Wybór tekstów źródłowych, Kraków 1976.

Historia powszechna. Czasy nowożytne 1640–1870. Wybór tekstów źródłowych, pod red. B. Krauzego, cz. 1, Warszawa 1951.