Przeczytaj
Reformy Piotra I w Rosji
Wpływy zachodnie nasiliły się w Rosji za rządów Aleksego Romanowa, głównie za sprawą sprowadzanych do Moskwy ekspertów wojskowych. W tym środowisku wychowywali się trzej synowie cara, z których najmłodszy Piotr miał za nauczycieli Szwajcara Franza Leforta i szkockiego generała Patryka Gordona. Po śmierci ojca i krótkim panowaniu najstarszego następcy, Fiodora, władza w 1682 r. przeszła nominalnie w ręce młodszych braci: chorego psychicznie Iwana i małoletniego Piotra, dlatego faktyczne rządy sprawowała ich siostra Zofia. Po siedmiu latach najmłodszy z Romanowów dokonał przewrotu i objął samodzielnie władzę jako Piotr I.
W latach 1697–1698 car, jako członek tzw. Wielkiego Poselstwa, odbył w tajemnicy podróż po Europie. Odwiedził pod zmienionym nazwiskiem Inflanty, Prusy, Niemcy, Austrię Holandię i Anglię. Przejeżdżał przez Rzeczpospolitą, gdzie zwiedził m.in. kopalnię soli w Wieliczce. Po drodze zatrzymywał się w pałacach i na dworach, czasem w skromnych domach. Celem Piotra Wielkiego było zapoznanie się z zachodnim systemem politycznym, społecznym i gospodarczym. Interesowały go również nowinki techniczne, np. aby poznać budowę okrętów, zatrudnił się w stoczni w Holandii. Podróż po Europie przekonała go o potrzebie radykalnego zerwania z tradycją i przeniesienia do Rosji zachodnich wzorców kulturowych, choćby za pomocą przepisów urzędowych i pod groźbą użycia siły. Wojna ze SzwecjąWojna ze Szwecją wymusiła także reformy militarne: regularny pobór rekrutów (jednego na stu chłopów przeznaczano do dożywotniej służby), stworzenie floty, szkół oficerskich i wyborowych pułków gwardyjskich oraz objęcie całej ludności surowymi przepisami wojskowego kodeksu karnego. Z reformą armii ściśle wiązały się rozbudowa przemysłu metalurgicznego, głównie zbrojeniowego, oraz powstawanie manufaktur produkujących dla celów cywilnych. Pracowali w nich chłopi pańszczyźnianichłopi pańszczyźniani, często wynajmowani od szlachty, a ich położenie bliższe było sytuacji niewolników niż pracowników najemnych.
Za rządów Piotra I nastąpił trzykrotny wzrost opodatkowania, car dążył też do objęcia państwową kontrolą handlu i produkcji. Gildie i cechy, przymusowo zrzeszające kupców i rzemieślników, stały się carskimi organami fiskalnymifiskalnymi. Aby łatwiej egzekwować powinności chłopów, wzmocniono poddaństwo osobiste, co nie zapobiegło jednak ich masowemu zbiegostwu w niedostępne rejony ogromnego kraju.
Doniosłe znaczenie miały reformy administracyjne wzmacniające władzę centralną. W 1721 r. Piotr I przyjął tytuł imperatora, czyli cesarza – odtąd stale używany przez władców Rosji. Monarcha miał swobodę wyboru następcy, co było nie do pomyślenia w krajach zachodnich, w których porządek następstwa tronu był ściśle uregulowany prawnie. Najważniejszym ciałem doradczym był Senat Rządzący, powołany w miejsce Dumy BojarskiejDumy Bojarskiej, a poszczególne sfery administracji powierzono zorganizowanym na wzór szwedzki ministerstwom, zwanym kolegiami. Również Kościół prawosławny podporządkowano świeckiej administracji, którą reprezentował Najwyższy Synod. Choć ogłoszona w 1722 r. tabela rang, ustalająca hierarchię w służbie państwowej, stwarzała możliwości awansu bez względu na urodzenie, w praktyce posady rezerwowano dla bojarstwabojarstwa oraz licznie napływających cudzoziemców, głównie Niemców. Zobowiązani do służby wojskowej bojarzy mogli z niej przechodzić na cywilne stanowiska urzędnicze. W ten sposób władza znalazła się w rękach aparatu wojskowo‑biurokratycznego.
Reformy cara Piotra I Wielkiego | |||
militarne | gospodarcze | administracyjne | obyczajowo‑kulturalne |
- wprowadzenie regularnego poboru rekrutów, - szkolenie oficerów, - stworzenie floty, - unowocześnienie armii: wprowadzenie broni palnej i artylerii. | - założenie ponad 200 manufaktur, - rozbudowa przemysłu metalurgicznego, - rozwój handlu. | - powołanie Senatu Rządzącego w miejsce Dumy Bojarskiej, - stworzenie tabeli rang, według której awansowali urzędnicy, - wprowadzenie kolegiów. | - spopularyzowanie zachodniej mody oraz zwyczajów, - wprowadzenie nakazu golenia bród przez bojarów, - wprowadzenie kalendarza juliańskiego, - wprowadzenie uproszczonego alfabetu, tzw. grażdanki. |
Następstwo tronu w XVIII‑wiecznej Rosji
Praktyka wskazywania następcy przez panującego była czynnikiem destabilizującym państwo. Piotr I kazał zamordować swego syna Aleksego, dlatego gdy zmarł w 1725 r., władzę objęła wdowa po nim, Katarzyna I. Z pochodzenia chłopka, była kochanką szwedzkiego oficera; w czasie wielkiej wojny północnej „zdobył” ją i podarował carowi feldmarszałekfeldmarszałek Aleksandr Mienszykow – i to on w czasie dwuletniego panowania cesarzowej sprawował faktyczne rządy.
Aleksy Romanow (1690–1718) był synem Piotra Wielkiego i jego pierwszej żony Eudoksji Łopuchiny, którą w 1698 r. car odesłał do klasztoru. Aleksy wychowywany był przez siostrę Piotra Natalię. Różnił się od ojca i nie spełniał jego oczekiwań. Po tym, jak carowi urodził się syn ze związku z Martą Skawrońską, carewicz postanowił zrzec się praw do tronu. Piotr odpowiedział synowi, że albo zostanie godnym następcą, albo mnichem. Aleksy wybrał stan duchowny, wcześniej jednak miał odwiedzić ojca przebywającego w Kopenhadze, ale zamiast do Danii wyjechał do Austrii na dwór swojego szwagra Karola VI. Ojciec przy pomocy swoich szpiegów zmusił carewicza do powrotu do Moskwy, a następnie oskarżył syna i osoby, które się z nim przyjaźniły, o spisek. Wszyscy zostali poddani torturom i straceni. Aleksy zmarł w twierdzy Pietropawłowskiej. Przyczyna jego śmierci jest nieznana, według jednej z wersji mogło nią być zamęczenie na torturach, otrucie lub uduszenie. Według innej 19 czerwca carewicz otrzymał 25 batów, a 24 czerwca 15 następnych, co spowodowało jego śmierć.
W ciągu następnego ćwierćwiecza na tronie rosyjskim zasiadało pięcioro monarchów (m.in. Anna Iwanowna Romanowa, przed koronacją w Moskwie księżna Kurlandii i Semigalii), lecz mimo nieograniczonej władzy, jaką dysponowali, brakowało im powagi właściwej monarchom dziedzicznym. Na początku 1762 r., wraz ze śmiercią cesarzowej Elżbiety, najmłodszej córki Piotra Wielkiego, dynastia Romanowów wygasła. Tron odziedziczył spokrewniony z nimi książę Szlezwiku i Holsztynu Piotr III, który zapoczątkował dynastię o nazwie Romanow‑Holstein‑Gottorp. Po kilku miesiącach jego żona Katarzyna II dokonała przewrotu i ogłosiła się imperatorową Rosji, on zaś został zamordowany. Zasady następstwa tronu uregulował ustawowo dopiero syn Katarzyny, Paweł I, w 1797 r.
SemiramidaSemiramida Północy podejmuje reformatorskie dzieło
Kontynuatorką polityki Piotra I Wielkiego była Katarzyna II, zwana Wielką, która objęła koronę carów w roku 1762. Podobnie jak jej poprzednik konsekwentnie zwiększała terytorium Cesarstwa Rosyjskiego kosztem m.in. Rzeczypospolitej Polskiej i Litwy oraz imperium osmańskiego. Za jej panowania wpływy rosyjskie sięgnęły Ameryki Północnej (eksploracja i kolonizacja Alaski).
Caryca kontynuowała również reformy Piotrowe w duchu oświecenia. Uważa się, że w jej panowaniu były pewne elementy absolutyzmu oświeconego, jednak rosyjski system władzy nazywa się samodzierżawiemsamodzierżawiem, który różnił się zasadniczo od ustrojów pruskiego czy habsburskiego. Interesowała się ideologią oświeceniową i utrzymywała kontakt z Wolterem, który nazywał ją Semiramidą Północy. W 1785 r. wydała dwie Gramoty szlacheckie, które ustanawiały prawa i przywileje dla szlachty, wzmacniały ich pozycję oraz władzę nad poddanym chłopem, oraz Gramotę miejską, która zaprowadzała samorząd miejski wraz ze wszystkimi tego konsekwencjami. Fundowała szkoły, w tym pierwszą w historii Rosji szkołę dla dziewcząt.
W latach 1762–1766 Katarzyna II przeprowadziła sekularyzacjęsekularyzację dóbr cerkiewnych. Cerkwie i monastery przeszły pod zarząd państwowy, a chłopom z tych majątków przekazano ziemię na własność i pomniejszono jednocześnie obowiązki pańszczyźniane. Caryca wprowadziła uprawę ziemniaka, co ograniczyło ryzyko nieurodzaju i głodu.
Mimo reform w Rosji utrzymywała się bieda. W 1773 r. na Powołżu wybuchł bunt chłopów, robotników manufakturowych oraz hut uralskich, wywołany przez dezertera z wojska carskiego Jemieliana Iwanowicza Pugaczowa. Podawał się on za cudownie ocalałego Piotra III Romanowa (zamordowanego męża Katarzyny II), mając na celu zdobycie poparcia mas. Rebelianci siali terror wśród szlachty i w miastach. Finalnie zostali pokonani, a Pugaczowa stracono w 1775 r. w Moskwie. Rebelia skłoniła Katarzynę II do wdrożenia reformy administracyjnej zwiększającej liczbę guberni i powiatów kosztem ich wielkości. Rozszerzono także samorządność i uprawnienia szlachty oraz wprowadzono przywileje dla miast. Ściślej określono kompetencje organów zarządzających, skarbowych i sądowych.
Program modernizacyjny Piotra I Wielkiego wzmocnił państwo rosyjskie poprzez zastosowanie sprawniejszych rozwiązań administracyjnych, wojskowych (dzięki unowocześnieniu armii i dokształceniu kadry dowódczej) oraz gospodarczych (rozwinięcie przemysłu manufakturowego). Były to reformy odgórne, narzucone przez władcę. Modernizacja Rosji przede wszystkim usprawniała i unowocześniała system samodzierżawia, które od Piotra Wielkiego nazywa się absolutyzmem carskim lub monarchią absolutną samodzierżawną. Dzięki temu zabiegowi władca rosyjski wraz ze swoim tytułem cesarskim zaczął być respektowany na arenie międzynarodowej. Ten kurs polityczny rozwinęła Katarzyna II, która dodała elementy oświecenia, nie zmieniwszy jednak samego systemu samodzierżawnego. Idea imperialna Moskwy jako „Trzeciego Rzymu” istniała od wieku XV. Stała się ona podstawą ideologiczną dla powstałego w XVIII w. Imperium Rosyjskiego.
Słownik
szlachta w Rosji, wielcy właściciele ziemscy
zrzeszenie rzemieślników jednej lub kilku podobnych specjalności
chłop, który wykonuje przymusową i nieodpłatną pracę na rzecz właściciela ziemskiego
organ doradczy carów
najwyższy stopień wojskowy w niektórych armiach lądowych
(z łac. fiscalis – należący do skarbu państwa, skarbowy, od fiscus – koszyk, skrzynka na pieniądze) system ekonomiczny, polityka podatkowa państwa; nakładanie wysokich podatków przez państwo
(z niem. Gilde – cech, związek) w Rosji w XVII–XIX w.: organizacja kupiecka
legendarna królowa babilońska, bohaterka wielu podań i legend, założyła wiszące ogrody w Babilonie; Semiramidą Północy nazywano carycę Katarzynę Wielką
termin określający absolutne rządy carów rosyjskich
(z łac. saecularis – świecki) zeświecczenie; może dotyczyć majątku i prerogatyw instytucji religijnych (np. Kościoła) lub życia społecznego i kulturowego
Słowa kluczowe
car, Piotr I, reformy militarne, reformy gospodarcze, reformy administracyjne, imperator, Senat Rządzący, kolegia, tabela rang, następstwo tronu, Europa w dobie oświecenia, oświecenie w Europie
Bibliografia
Powszechna historia państwa i prawa. Wybór tekstów źródłowych, oprac. M.J. Ptak, M. Kinstler, Wrocław 1996.
Wiek XVI–XVIII w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1999.
Historia nowożytna 1648–1789. Wybór tekstów, oprac. K. Piwarski, Warszawa 1954.
Religie Wschodu i Zachodu. Wybór tekstów źródłowych, praca zbiorowa pod red. K. Banka, Warszawa 1991.
A. Link‑Lenczowski, W. Magdziarz, A. Sowa, Historia powszechna 1648–1789. Wybór tekstów źródłowych, Kraków 1976.
Historia powszechna. Czasy nowożytne 1640–1870. Wybór tekstów źródłowych, pod red. B. Krauzego, cz. 1, Warszawa 1951.