Polityczne zasady kongresu

RPGXuhBtiTWRh1
Frontyspis (czyli ozdobna karta tytułowa) Aktu końcowego kongresu wiedeńskiego. Wskaż, gdzie i  kiedy go podpisano.
Źródło: JoJan, domena publiczna.

Po pokonaniu Napoleona zwycięzcy postanowili przywrócić ład zburzony na kontynencie przez cesarza Francuzów. Długą serię spotkań i narad dyplomatycznych odbywających się w Wiedniu od września 1814 r. do czerwca 1815 r. umownie nazwano kongresem wiedeńskim

Główni zwycięzcy wojen napoleońskich to: Rosja na lądzie i Wielka Brytania na morzu. Brytyjczycy przyjechali do Wiednia z przeświadczeniem, że należy zahamować ekspansję Rosji, która uważała się za pogromczynię Napoleona – jej wojska stacjonowały wówczas w Paryżu. Brytyjczycy uważali jednak, że nie po to ponosili wielkie koszty walki z napoleońską Francją, aby teraz mieć kłopot z nowym hegemonem. Dlatego też Anglia popierała osłabione wojnami z Bonapartem Austrię i Prusy, a także opowiedziała się za dopuszczeniem do obrad Francji, rządzonej teraz przez starą, przedrewolucyjną dynastię. W ten sposób przywrócono pięciomocarstwowy układ sił ukształtowany w Europie w XVIII wieku.

Pierwszą przyjętą na kongresie zasadą był powrót do równowagirównowaga siłrównowagi europejskiej. Nalegali na to przede wszystkim Brytyjczycy, którzy swe panowanie na morzach mogli wykorzystać jedynie wówczas, gdy państwa kontynentalne zajęte były sobą. Obawa przed nadmierną przewagą któregoś z mocarstwmocarstwomocarstw dyktowała wiele posunięć dyplomacji angielskiej, np. opór przeciw utworzeniu Królestwa Polskiego w unii z Rosją.

Drugą podstawową zasadę polityczną kongresu stanowił legitymizmlegitymizmlegitymizm. Koncepcja ta opierała się na przekonaniu, że władza dynastii pochodzi od Boga, poddani nie mogą więc im jej odebrać. Oznaczało to także zobowiązanie panujących do niesienia pomocy w odzyskaniu tronu monarchom, którzy zostali obaleni przez rewolucje.

Porządek powiedeński

R238wi6JyIzER1
Wolne Miasto Kraków w 1827, na północy województwo krakowskie Królestwa Polskiego
Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Najważniejsze decyzje kongresu dotyczyły sześciu zagadnień: Francji, krajów niemieckich, Polski, Włoch, Niderlandów i Szwajcarii. Francja wróciła do granic przedrewolucyjnych, czyli utraciła wszystkie zdobycze napoleońskie (m.in. w Niemczech, Niderlandach i Włoszech).

Z kilkuset państewek Rzeszy w erze przednapoleońskiej pozostawiono 36 księstw i królestw oraz trzy wolne miasta. Wbrew zasadzie legalizmu nie przywrócono więc ani większości drobnych państewek niemieckich zlikwidowanych przez Napoleona, ani samej RzeszyRzeszaRzeszy. Utworzono Związek NiemieckiZwiązek NiemieckiZwiązek Niemiecki (następcę Związku Reńskiego). Na jego czele stanął cesarz Austrii, ale faktycznym hegemonem zostaną już wkrótce Prusy.

Z ziem Księstwa Warszawskiego po odłączeniu Wielkopolski i Krakowa utworzono Królestwo Polskie, złączone unią personalnąunia personalnaunią personalną z Rosją. Ostateczną decyzję o jego granicy wschodniej pozostawiono Aleksandrowi I, który już łudził Polaków obietnicami przyłączenia ziem zajętych przez imperium w I i II rozbiorze. Wielkopolskę zwrócono Prusom, które, zachowując jej odrębność prawną i kulturalną, ustanowiły ją Wielkim Księstwem Poznańskim. Niewielki okręg krakowski, obejmujący oprócz miasta ponad 200 wsi, przekształcono w Wolne Miasto Kraków (tzw. Rzeczpospolita Krakowska), nad którym opiekę sprawować miały trzy państwa zaborcze.

Jako rekompensatę za straty na rzecz Królestwa Polskiego Prusy uzyskały prawie połowę ziem Saksonii, której króla ukarano w ten sposób za wierność Napoleonowi.

RBRflCcDBjP0g1
Architekci porządku wiedeńskiego, XIX‑wieczna rycina. Wybrani ważniejsi uczestnicy kongresu: 1. Arthur Wellesley, książę Wellington (dowódca angielski, pogromca Napoleona pod Waterloo); 6. Klemens Lothar von Metternich (minister spraw zagranicznych Austrii); 8. Karl Robert Nesselrode (przewodniczący delegacji rosyjskiej); 10. Robert Stewart, wicehrabia Castlereagh (minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii); 23. Karl August von Hardenberg (przewodniczący delegacji pruskiej); 22. Charles Maurice de Talleyrand (minister spraw zagranicznych Francji).Dlaczego na kongres wiedeński zostali zaproszeni przedstawiciele tylu państw europejskich? Jakie to mogło mieć znacznie?
Źródło: Poznać przeszłość, zrozumieć dziś.
R16ctXamWOGCy1
Fragment portretu Joachima Murata powstałego ok. roku 1808.
Źródło: domena publiczna.

Mało satysfakcjonujące decyzje zakomunikowano Włochom: Austria zamierzała nie tylko odbudować, lecz także poszerzyć wpływy w Italii. Z wyjątkiem Piemontu, który przywrócono Królestwu Sardynii, cała północ kraju: Wenecja, Toskania, Parma, Modena i Lombardia znalazły się pod władzą Habsburgów. Mieli oni także apetyt na Państwo Kościelne, ale – paradoksalnie – anglikańska Wielka Brytania i prawosławna Rosja obroniły świeckie władztwo papieża i katolicka Austria musiała zgodzić się na jego odtworzenie.

Mimo nienawiści francuskich rojalistów władzę zachował rządzący w Królestwie Neapolu szwagier Napoleona, Joachim Murat, w którym kanclerz austriacki Klemens Metternich upatrywał sojusznika. Gdy jednak Bonaparte triumfalnie powrócił do Francji i reaktywował cesarstwo na nieco ponad sto dni, dawny Murat udzielił mu poparcia, tym samym zamykając sobie drogę powrotu do zdominowanej przez Habsburgów Italii.

W połowie 1815 r., po klęsce pod Waterloo i ostatecznym upadku Napoleona, Murat wystąpił z hasłem zjednoczenia Włoch i starał się wywołać wojnę wyzwoleńczą, ale Austriacy pokonali go, osądzili i rozstrzelali. Neapol i Sycylia, połączone w Królestwo Obojga Sycylii, powróciły wówczas w ręce bocznej linii Burbonów hiszpańskich.

R1DAIebAdwqtU
Bitwa pod Waterloo.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Kongres wiedeński zdecydował także o nadaniu wieczystej neutralnościneutralnyneutralności Szwajcarii, połączeniu południowych Niderlandów z Holandią w Królestwo Niderlandów pod berłem dynastii orańskiej oraz o solidarnym zwalczaniu handlu niewolnikami. Ustanowiony w Wiedniu porządek polityczny Europy utrzymał się do Wiosny Ludów w 1848 roku.

R1BqD1f6zMbrW
Film opowiadający o kongresie wiedeńskim.

Indeks dolny Omów zmiany polityczne w Europie ustanowione na kongresie wiedeńskim. Na jakich obszarach Europy zmiany zachodziły na podstawie zasady legitymizmu? Indeks dolny koniec

Sto dni cesarza Francuzów

Po objęciu tronu Ludwik XVIII, wbrew swym braciom, a za namową Aleksandra I i Anglików, nadał Francji w 1814 r. Kartę konstytucyjną. Mimo to niechęć wobec króla utrzymywała się nie tylko wśród dawnych radykałów, lecz także w armii. Tymczasem zesłany na Elbę Napoleon początkowo zajmował się wewnętrznymi sprawami wyspy: planował osuszanie bagien i budowę dróg. Jednak wieści o niezadowoleniu we Francji z powrotu ancien régime’uancien régimeancien régime’u i pogłoski o sporach między obradującymi w Wiedniu koalicjantami skłoniły go do podjęcia ostatniej próby powrotu do władzy.

RgrKSD21k5xmr
Charles de Steuben: Powrót Napoleona z Elby. Zastanów się, z czego wynikał entuzjazm na widok Napoleona żołnierzy, których wysłano przecież aby go uwięzili.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Rl0M5AnqAJbGS1
Michel Ney, syn bednarza, który poszedł do wojska na ochotnika i od szeregowca awansował na marszałka. Po ucieczce Napoleona z Elby przeszedł na jego stronę za co sąd wojskowy w Paryżu skazał go na rozstrzelanie. Karę wykonano 7 grudnia 1815 roku.
Źródło: François Gérard - Christie's, Wikimedia Commons, domena publiczna.

W dniu 1 marca 1815 r. Napoleon wylądował we Francji, a dowodzący wysłanym przeciw niemu korpusem marszałek Michel Ney przeszedł wraz z podkomendnymi na stronę cesarza. Król Ludwik XVIII salwował się ucieczką z Paryża, błyskawicznie zajętego (podobnie jak cały kraj) przez Napoleona. Jednak wysunięte przez jego dyplomatów propozycje pokojowe odrzucili antycesarscy koalicjanci i, obwoławszy Bonapartego wrogiem publicznym, przystąpili do wojny. Przeciw blisko milionowej armii VII koalicji antyfrancuskiej (przede wszystkim Wielkiej Brytanii, Prus, Rosji i Austrii) Napoleon mógł wystawić niespełna 300 tys. żołnierzy, których część musiała w dodatku zwalczać rozruchy rojalistyczne w Wandei.

Cesarz Francuzów rozpoczął kampanię w południowych Niderlandach, gdzie chciał zniszczyć armie angielską i pruską, zanim połączą się z nimi siły austriackie i rosyjskie. Dnia 18 czerwca 1815 r. doszło do walnej bitwy pod Waterloo koło Brukseli. Dowodzeni przez księcia Artura Wellingtona Brytyjczycy wytrzymali ataki Francuzów, a nadejście Prusaków przypieczętowało klęskę Napoleona. Francuzi stracił około 25 tys. żołnierzy, których ciała spalono później na stosach. W drodze powrotnej do Paryża Napoleona ochraniali polscy szwoleżerowie. Bonaparte liczył jeszcze, że wznieci powstanie ludowe przeciw okupantom, ale rozczarowany nikłym odzewem 22 czerwca 1815 r. abdykował po raz drugi. Na początku 3 lipca 1815 r. przyjechał do bazy morskiej w Rochefort. Chciał emigrować do Ameryki, ale port blokowały już brytyjskie okręty. Dwa tygodnie później poddał się angielskiemu kapitanowi fregaty HMS „Bellerophon”. Zabrano go na pokład i „Bellerophon” popłynął do Plymouth, po brytyjskiej stronie kanału La Manche.

Napoleonowi oznajmiono, że zostanie deportowany na niewielką (122 km kw.) Wyspę Świętej Heleny, leżącą niemal po środku Atlantyku, pomiędzy Afryką i Ameryką Południową, ponad sześć tysięcy km od Europy i dwa tysiące km od najbliższego, afrykańskiego brzegu. Dotarł tam 15 października 1815 r. po ponad dwumiesięcznej podróży brytyjskim okrętem.

Cesarz i towarzysząca mu kilkunastoosobowa świta zamieszkali w dawnej, letniej rezydencji gubernatora. Do jej pilnowania wyznaczono 500 brytyjskich żołnierzy oraz kilka okrętów, które patrolowały otoczenie wyspy. Więzień zajął się dyktowaniem wspomnień i uprawianiem ogródka. Zmarł sześć lat później, 5 maja 1821 roku. W 1840 r. jego prochy sprowadzono triumfalnie do Francji i pochowano w kościele Inwalidów.

Powrót Napoleona i jego „100 dni” przyspieszyły wykrystalizowanie się ustaleń kongresu wiedeńskiego. Główne decyzje ogłoszono i podpisano 9 czerwca 1815 roku. Europa monarchów zjednoczyła się przeciw Napoleonowi i wprowadzanemu przez niego porządkowi jak nigdy wcześniej. Na straży legalizmu i równowagi sił na kontynencie stanęło Święte Przymierze Austrii, Prus i Rosji. Było ono hamulcem wszystkich ruchów demokratycznych i rewolucyjnych do końca XIX wieku.

Słownik

ancien régime
ancien régime

(fr.) ustrój we Francji przez rewolucją; także: stary porządek, który został radykalnie zmieniony

legitymizm
legitymizm

doktryna polityczna głosząca nienaruszalność praw dynastii

mocarstwo
mocarstwo

wielkie i potężne państwo

neutralny
neutralny

zachowujący neutralność polityczną, niebiorący udziału w wojnie między państwami

równowaga sił
równowaga sił

zasada kongresu wiedeńskiego postulowana przez Brytyjczyków, zgodnie z którą żadne z państw europejskich nie powinno osiągnąć dominacji nad pozostałymi; w myśl tej zasady Brytyjczycy dążyli do osłabienia Francji kosztem Prus, Austria zaś do osłabienia pozycji Prus wśród państw niemieckich

Rzesza
Rzesza

(z niem. Reich) historyczne określenie państwa niemieckiego; w latach 962‑1806 istniało Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego zwane też I Rzeszą; w latach 1871‑1918 była to II Rzesza; w latach 1918‑1933 Rzesza Niemiecka zwana również Republiką Weimarską; a w latach 1933‑1945 III Rzesza

unia personalna
unia personalna

związek dwóch lub więcej państw poprzez osobę wspólnego monarchy przy jednoczesnym zachowaniu odrębnych rządów

Związek Niemiecki
Związek Niemiecki

1815–66, niem. Deutscher Bund, luźna konfederacja państw niemieckich, utworzona na kongresie wiedeńskim na mocy aktu 8 VI 1815;

Słowa kluczowe

Kongres Wiedeński, Europa powiedeńska, Francja, Austria, Napoleon Bonaparte, Święte Przymierze

Bibliografia

Europa i świat w epoce napoleońskiej, red. Monika Senkowska‑Gluck, Warszawa 1988.

J. Tulard, Napoleon – mit zbawcy, przeł. K. Dunin, Warszawa 2003.

A. Zahorski, Napoleon, Warszawa 1985.

T. Malarski, Waterloo 1815, Warszawa 2003.

U. Wencel‑Kalembkowa, S. Kalembka, Wybrane teksty źródłowe do dziejów powszechnych 1789‑1870, Toruń 1976.