Rolnictwo

Przemiany społeczno‑gospodarcze na przełomie XI i XII wieku możliwe były dzięki: ustabilizowaniu się sytuacji politycznej, ustaniu łupieżczych najazdów oraz łagodniejszym warunkom klimatycznym.

Mieszkańcy wsi zaczęli stosować pojawiające się w owym czasie nowinki technologiczne. Dotychczasowe narzędzia drewniane zastąpili trwalszymi, żelaznymi, wprowadzili do użytku pługpługpług koleśny z okładnicąokładnicaokładnicą, dzięki któremu można było kontrolować głębokość orkiorkaorki i przewracać skibyskibaskiby ziemi, co przywracało glebie żyzność, ponadto sierpy zastępowali większymi kosami. Upowszechniło się też stosowanie żelaznej siekiery, m.in. ułatwiającej karczowanie, czy bronybronabrony do spulchniania roli i pomocnej w usuwaniu chwastów. Pojawiło się chomątochomątochomąto, dzięki któremu koń mógł ciągnąć wóz z większa prędkością i na większe odległości; zaczęto też wykorzystywać konie do orki.

RGw8aXF3rN2et

Ilustracja przedstawia żniwa. Po prawej stronie rolnicy odpoczywają pod drzewem. Po lewej stronie ścinają zboże. Ze słomy tworzone są snopy. W tle znajdują się zabudowania wsi oraz drzewa.

Karczując lasy i puszcze, społeczności pozyskiwały nowe tereny do uprawy. Rolnicy najpierw stosowali tzw. dwupolówkę, czyli przemienną formę uprawy dwóch pól – gdy jedno obsiewali zbożem, drugie pozostawiali jako ugór,ugórugór, aby zapobiec wyjaławianiu gleby, po czym w kolejnym roku robili odwrotnie. Doświadczenie pokazało im, że bardziej efektywna jest tzw. trójpolówka, czyli uprawa roli polegająca na podzieleniu ziemi uprawnej na trzy pola, przy czym każdego roku uprawiane były tylko dwa z nich, a trzecie było ugorowane i pozwalało „odpoczywać” ziemi (zwykle jedno pole obsiewano jesienią zbożem ozimymrośliny ozimezbożem ozimym, drugie obsiewano wiosną zbożem jarymrośliny jarezbożem jarym, a pole ugorowane przekształcano w pastwisko). Ten sposób uprawy przyczynił się do wzrostu wydajności pól o 50 proc. Zmienił się też zestaw uprawianych roślin, m.in. zaczęto stosować nowe uprawy bogate w białko – głównie rośliny strączkowe. Ponadto zaczęto staranniej nawozić pola.

W krajobrazie europejskim pojawiły się nowe elementy: młyny wodne i wiatraki. Ich energię wykorzystywano nie tylko do przetwórstwa zbożowego, ale także do produkcji rzemieślniczej.

Skutki zmian w rolnictwie były wielorakie i zdeterminowały rozwój gospodarczy kontynentu na wiele stuleci. Kończyła się epoka samowystarczalnej gospodarki naturalnej, praktycznie pozbawionej wymiany pieniężnej. Wzrost produkcji zboża i rozpowszechnienie się młynów wpłynęło na wzrost produkcji żywności, dzięki czemu poprawiło się zdrowie ludzi i zmniejszyła się śmiertelność. W konsekwencji nastąpił wzrost liczby ludności.

Ciekawostka

Ciężki pług żelazny, brona, kosa, żelazna siekiera czy chomąto – te wszystkie znane nam do dziś i wciąż stosowane narzędzia weszły do użytku w średniowieczu. Dzięki nim praca na roli stała się efektywniejsza i lżejsza.

R16NB9d0f8eUp1

Ilustracja przedstawia sierp i kosę. Sierp posiada długie ostrze ale krótką rączkę. Kosa posiada ostrze tej samej długości jednak kij do trzymania jest długi.

Uprawiający rolę chłopi stawali się coraz bardziej przedsiębiorczy: bogacili się, dzierżawili coraz więcej gruntów. Przybywało ziem uprawnych, kurczyły się tereny leśne i nieużytki (szczególnie w zachodniej Europie). Mieszkańcy wsi, szukając dla siebie szansy, kolonizowali nowe obszary, nie bacząc przy tym na granice państw (stąd m.in. kolonizacja niemiecka na ziemiach polskich).

Zmiany społeczne na wsi

Kolonizacja organizowana zwykle była przez wielkich posiadaczy ziemskich – tzw. feudałówfeudałfeudałów. Dysponując dużymi zasobami ziem niezagospodarowanych rolniczo, sprowadzali oni na swoje tereny kolonistów, np. z sąsiednich państw.

Chłopi, którzy opuszczali dotychczasowe miejsca zamieszkania i przenosili się na obszary kolonizowane, otrzymywali ziemię na korzystniejszych warunkach. Zamiast naturalnych danin o zmiennej wartości (zależnych od urodzaju itp.) zobowiązani byli płacić czynsz gotówką, w wysokości wyznaczonej w umowie. Przyznawano im dziedziczne prawo do gruntu. Mogli decydować o wspólnych dla wsi sprawach w ramach samorządu. W szczególnych przypadkach, np. gdy warunki naturalne do gospodarowania były trudne, koloniści objęci byli prawem wolnizny, czyli zwolnienia od płacenia renty feudalnej przez pierwsze lata gospodarowania, a nawet dostawali pożyczkę w postaci zboża siewnego i zwierząt. W ten sposób feudałowie zwiększali liczbę swoich poddanych, niejako inwestując w przyszłe zyski.

Najważniejszym skutkiem kolonizacji był szybki rozwój, zahamowanej przez stulecia, gospodarki towarowo‑pieniężnejgospodarka towarowo‑pieniężnatowarowo‑pieniężnej. Pieniędzy potrzebował chłop, aby kupować niemożliwe do samodzielnego wykonania narzędzia. Gotówką chętnie obracał też feudał. Stąd obie strony z zadowoleniem przyjmowały zamianę danin uiszczanych w naturze (z reguły w produktach rolnych) na opłacany w gotówce czynsz. Gospodarkę towarowo‑pieniężną napędzał też handel nadwyżkami produkcji, które chłopi sprzedawali do miasta, kupując tam towary (np. płótno, sukno, narzędzia) bądź korzystając z oferowanych usług. Zatem skutkiem ubocznym przemian społecznych na wsi był rozwój miast.

R1dGyTzLQCwuL

Ilustracja przedstawia chłopskie wesele. Przy długim stole siedzą goście. Za nimi stoją muzycy. Z prawej strony dwie osoby niosą dużą drewnianą tacę z talerzami z posiłkiem. Z lewej strony mężczyzna przelewa płyn z dużego dzbana do mniejszego dzbanka. Obok na podłodze siedzi dziecko. W tle na ścianie wisi fragment materiału.

Rozwój miast

Średniowieczne miasta, uzależnione od handlu produktami rolnymi z wsią, rozwinęły się głównie przy najważniejszych szlakach komunikacyjnych. Po kilku wiekach zastoju, w wiekach X i XI następowało odrodzenie tych zorganizowanych skupisk ludzkich. W Europie Zachodniej miasta odradzały się często na gruzach rzymskich „poprzedników”, zrujnowanych przez barbarzyńców. Stosunkowo najlepiej przetrwały te, które zamieniono w centra władzy lub kultu religijnego. A najprężniej rozwijały się te, które leżały w bliskim sąsiedztwie morskich szlaków handlowych i z czasem przekształciły się w ważne porty.

Powoli kształtowała się nowa grupa społeczna – mieszczaństwo. Tworzyli ją w większości chłopi, którzy, rezygnując z pracy na roli, przenosili się ze wsi się do miasta.

W miastach, w przeciwieństwie do wsi, rozwijały się szkoły (np. przyparafialne i przy katedrach, a także szkoły miejskie) i istniała możliwość nauki. Najzdolniejsi mieli szansę studiować na powstających uczelniach wyższych – uniwersytetach. Często przybywali na nie ludzie z różnych krajów, następowała więc wymiana informacji, obyczajów i wynalazków.

Z czasem pogłębiający się społeczny podział pracy spowodował wyodrębnienie się kolejnych specjalności rzemieślniczych. Narzędzia wytwarzane przez coraz lepszych specjalistów, były coraz trwalsze i przydatniejsze. Rosnące zapotrzebowanie na produkcję rzemieślniczą zwiększało wymianę towarowo‑pieniężną i kreowało zapotrzebowanie na pieniądz. Powstały banki: pierwszy utworzono w 1156 r. w Wenecji, w kolejnych dziesięcioleciach w tego typu usługach wyspecjalizowała się Florencja.

Urbanizacja późnego średniowiecza doprowadziła do sytuacji, w której w XIII w. istniało w Europie około 60 miast powyżej 10 tys. mieszkańców. Pełniły one funkcję ośrodków handlu (słynne jarmarki w Gandawie, Kolonii, Brugii, Mediolanie, Paryżu, miastach Flandrii czy Niderlandów) oraz produkcji (głównie narzędzi i tekstyliów). Większość otoczona była murami z basztami i bramami (zamykanymi na noc), a ich centrum stanowił rynek z ratuszem, wagą i pręgierzem, od którego narożników odchodziły ulice przecinające się pod kątem prostym oraz zabudowane domami mieszczan. Ten schemat pozwala obecnie rozpoznać dawne miejskie założenia i odróżnić je od osad przemysłowych czy dużych wsi.

Organizacja, samorząd, ustrój

Jednym ze skutków rozwoju miast był wzrost oczekiwań coraz liczniejszych i zamożniejszych mieszczan wobec przysługujących im praw. O ile bowiem ludność ośrodków miejskich z początku XI w. nie różniła się pod względem prawnym od ludności wiejskiej, to w kolejnych dziesięcioleciach sytuacja znacząco się zmieniła. Mieszczanie walczyli, czasem nawet zbrojnie, o swoje prawa, w tym o samorząd. Częstą metodą było wykupywanie za gotówkę przywilejów nadających określone prawa.

Kształtujące się prawo miejskie przede wszystkim wyjmowało mieszkańców miast spod sądownictwa pana feudalnego. Regulowało też ustrój wewnętrzny miasta. W wyniku przejmowania sprawdzonych wzorów tworzyły się regiony o podobnym systemie prawnym. Największą popularność zyskało prawo magdeburskie i prawo lubeckie. Zgodnie z ich regulacjami władza w miastach opierała się na radzie miejskiej, na czele której stał burmistrz (we Włoszech nosił tytuł konsula lub doży). Wybierani kadencyjnie radni kontrolowali administrację, finanse, handel i produkcję. Co ciekawe: musieli być żonaci, posiadać na własność dom i mieszkać przez wiele lat (lub urodzić się) w danym mieście. Władza sądownicza spoczywała w rękach ławników, którzy rozstrzygali sprawy karne i cywilne.

Społeczność miejska była zróżnicowana. Najbogatszą część stanowił patrycjatpatrycjatpatrycjat, składający się głównie z bogatych kupców i bankierów. Najliczniejszą grupą było pospólstwo, czyli właściciele warsztatów, drobni kupcy i kramarze. Istniał też plebsplebsplebs pozbawiony takich praw, jakie mieli mieszczanie. Należeli doń robotnicy transportowi, tragarze, służba domowa, a także liczny margines społeczny: żebracy, prostytutki, kuglarze czy muzykanci.

Miejscy rzemieślnicy skupiali się w cechach, których celem była ochrona interesów zrzeszonych w nich producentów. Cech miał dbać o jakość wyrobów i zapewnić swym członkom wyłączność na wykonywanie rzemiosła w mieście, ograniczając konkurencję oraz reglamentując produkcję. Cechy pełniły również funkcje pozaekonomiczne: były organizacją wzajemnej pomocy, stanowiły też jednostkę wojskową; w razie oblężenia miasta broniły wyznaczonej baszty lub odcinka murów.

Odpowiednikami rzemieślniczych cechów były skupiające kupców gildiegildiagildie. Ich najważniejszym celem było zapewnienie swym członkom bezpieczeństwa podczas podróży handlowych. Współpracowali również kupcy spoza jednego regionu, np. z kilku lub kilkunastu miast, tworząc zrzeszenia nazywane hanzamiHanzahanzami. Najbogatsze hanzy i gildie utrzymywały czasem własne oddziały zbrojne.

Ciekawostka

Średniowieczna bankowość

RcRxxClTkspoD

Ilustracja przedstawia złotą monetę z Florencji. Na jednej stronie znajduje się zdobny ornament przypominający roślinę. Z drugiej strony znajduje się postać. W ręce trzyma berło a wokół głowy posiada aureolę. Ubrana jest w szaty.

Wraz z upowszechnieniem się gospodarki towarowo‑pieniężnej przybyło w obiegu pieniędzy, tłoczonych ze szlachetnych kruszców: złota i srebra. Pojawił się m.in. srebrny grosz we Włoszech, złoty floren we Florencji, złoty skud we Francji i złoty dukat w Wenecji. Monety bili władcy państw, zamożni feudałowie oraz klasztory. Powstał nowy zawód bankiera – czyli osoby, zajmującej się oszacowaniem wartości monet i ewentualnie ich wymianą na monety powszechnie używane w danym mieście. W XIII w. kupcy wprowadzili do obrotu wekslewekselweksle, które umożliwiały wypłatę pieniędzy na podstawie określonego dokumentu u bankiera w innym mieście czy państwie, bez konieczności fizycznego ich transportu. To zrewolucjonizowało handel.

Hanza

Pierwsze hanzy (bo tego typu związków miast handlowych było kilka) pojawiły się w XII w. w Niderlandach. Hanza londyńska w XIII w. grupowała kupców 15 miast flandryjskich w celu skupu wełny w Anglii.

R1VYqhZT2jW241

Ilustracja przedstawia zawarcie układu między Hamburgiem a Lubeką. Na pierwszym planie po prawej stronie jest brama, w której stoją szlachcicie. Z lewej strony z drewnianej budki wychodzą biedniejsi ludzie. Dalej znajduje się port, do którego zawijają drewniane statki. W tle znajduje się wzgórze z zamkiem otoczonym drzewami.

Największe znaczenie uzyskała, zwłaszcza w XIV–XV w., Hanza niemiecka, w zasięgu działania której znajdowały się również m.in. ziemie polskie. Powstała ona w XIII w. jako luźny związek miast północnoniemieckich i innych miast na ziemiach nadbałtyckich. Władała rynkami północnoeuropejskimi i wywierała wpływ na losy państw bałtyckich i skandynawskich, rozwijała ekspansję handlową w północno‑wschodniej Rusi, w Niderlandach i w Anglii, tworząc własne eksterytorialne faktoriefaktoriafaktorie handlowe. W XV w. Hanza niemiecka liczyła 160 miast‑członków pod przewodnictwem Lubeki.

Wyrazem jedności Hanzy były zjazdy delegatów poszczególnych miast (zwane Hansetage) i prowadzone w obronie przywilejów liczne wojny (m.in. zwycięska wojna z Danią w latach 1368–1370). Konkurencja Holandii od połowy XV w., dążenie większości krajów do pozbycia się pośrednictwa Hanzy w związku ze zmianami politycznymi i gospodarczymi oraz sprzeczności między samymi miastami‑członkami doprowadziły w XV i XVI w. do stopniowego upadku Hanzy, która faktycznie przestała istnieć w XVIII stuleciu. Co ciekawe, nazwę wolnych miast hanzeatyckich zachowały do czasów współczesnych Hamburg i Brema.

Jesień średniowiecza i kryzys w Europie

O ile pełne średniowiecze, począwszy od końca X w., było czasem rozwoju gospodarczego i społecznego, o tyle u jego schyłku rozwój zahamował. W XIV w. w Europie Zachodniej wybuchł kryzys gospodarczy, który obok religijnego i politycznego całkowicie zmienił oblicze kontynentu.

W związku z niekorzystnymi zmianami klimatu, tzn. jego szybkim ochłodzeniem (nadeszły srogie zimy i krótkie okresy letnie), w latach 1315‑1317 pojawiła się klęska głodu. Jej bezpośrednim następstwem było zahamowanie wzrostu gospodarczego i wynikające z tego problemy miast. Gdy na wsi zaczęło brakować jedzenia, chłopi, nie będący w stanie dłużej utrzymać swych rodzin, wyruszali do miast. Masowe migracje powodowały z kolei przepełnienie rynku pracy i gwałtowny wzrost bezrobocia. Jednocześnie po wyludnieniu wsi feudałowie stracili źródło dochodów w postaci czynszu. Odbiło się to na rycerstwie, które z braku funduszy zaczęło grabić kupców na szlakach handlowych. Przeludnione i pozbawione żywności miasta upadały.

Średniowieczną cywilizację europejską pogrążył też wybuch epidemii dżumy. Pojawiła się ona po raz pierwszy w 1347 r. na Krymie, gdy Tatarzy oblegali genueńską Kaffę (obecnie Teodozja). Choroba przenoszona przez szczury na statkach dotarła do niektórych portów Morza Śródziemnego, a stamtąd rozprzestrzeniała się drogą morską i lądową po Europie Zachodniej.

W 1348 r. dżuma, czyli „czarna śmierć”, objęła cały rejon śródziemnomorski: od Konstantynopola po Portugalię oraz Francję. W latach 1348–1349 ogarnęła Wyspy Brytyjskie, następnie Niderlandy, Niemcy, kraje skandynawskie i bałtyckie, a po 1350 r. dotarła na Ruś.

R1e8sbTmDP7KV1

Ilustracja przedstawia taniec śmierci. Na pierwszym planie na ziemi leży szkielet okryty materiałem i unoszący rękę. Cztery szkielety za nim tańczą. Od lewej strony jeden dmucha w instrument muzyczny. Kolejni trzej trzymają się za ręce i tańczą.

Ze względu na brak naturalnej odporności na tę chorobę, bardzo niski poziom higieny, fatalny stan warunków sanitarnych w miastach, brak wiedzy medycznej oraz częste wówczas niedożywienie ludności zaraza spowodowała ogromne straty demograficzne. Szacuje się, że na dotkniętych nią obszarach zmarło (zależnie od regionu) od 10 do 60 proc. mieszkańców, w niektórych miastach jeszcze więcej, a w skali całej Europy – około jedna trzecia ludzi.

Do obszarów, które poniosły największe straty, należały tereny najbardziej rozwinięte gospodarczo, w tym niektóre regiony Italii, Niemiec, Francji, a także Hiszpanii, Anglia i Norwegia. Zdecydowanie większa śmiertelność występowała w miastach niż na obszarach wiejskich. Ekspansja czarnej śmierci ominęła część środkowowschodniej Europy, w tym dużą część ziem polskich, a także enklawy w zachodniej Europie. Odrodzeniu zaludnienia przeszkadzały nawroty dżumy, pojawiającej się jeszcze kilkakrotnie w XIV w. (choć nie na tak dużą skalę) i rownież po roku 1400.

„Czarna śmierć” wywarła doraźne skutki polityczne, np. przyczyniając się do przerwania niektórych kampanii wojennych, ale znacznie ważniejsze były jej skutki społeczne i gospodarcze. Zaraza przyspieszyła i pogłębiła zachodzące już w południowej i zachodniej Europie w XIV w. zjawisko kryzysu. Po ustąpieniu epidemii na wielu obszarach kontynentu pojawił się niedobór siły roboczej i wzrost kosztów pracy. Nastąpiło też zmniejszenie obszaru ziem uprawnych i zubożenie wielu właścicieli ziemskich. Spadł popyt na import zboża z krajów bałtyckich, został ponadto zahamowany napływ zachodnich kolonistów do środkowej Europy.

Czarna śmierć i kolejne fale dżumy odcisnęły także piętno na religijność późnego średniowiecza. Lęk przed nagłą śmiercią sprzyjał kształtowaniu się nowych form pobożności, nasileniu się mistycyzmumistycyzmmistycyzmu, popularności praktyk pokutnych. W literaturze i sztukach plastycznych powszechny stał się motyw śmierci (tzw. taniec śmierci). Szukanie winnych zarazy wyzwoliło też wrogość wobec obcych, zwłaszcza Żydów, i doprowadziło do wybuchu pogromów. Wywołało to dużą emigrację ludności żydowskiej z Zachodu, w tym z miast niemieckich, m.in. na ziemie polskie.

Słownik

Słowa kluczowe

czarna śmierć, feudalizm, gospodarka średniowiecznej Europy, Hanza, kolonizacja na prawie niemieckim, Europa późnego średniowiecza

Bibliografia

A. Paner, J. Iluk, Na tabliczce papirusie i pergaminie, Koszalin 1997.

Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1997.

Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.

Wielka historia Polski, t. 1–10, Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.