Przeczytaj
Przeciw bogactwu i przywilejom
Dogmaty, przeciwko którym występowali heretycy, to prawdy uważane za objawione przez Boga – ich formułowaniem na postawie Pisma Świętego oraz Tradycji apostolskiej, do dziś zajmuje się podczas soborów nieomylne kolegium biskupów z papieżem na czele. W średniowieczu zasady doktryny katolickiej uformowane zostały przede wszystkim podczas soboru konstantynopolitańskiego I (381 rok) i II (553 rok), soboru konstantynopolitańskiego III zwołanego w 680 roku oraz soboru nicejskiego I i II z 325 i 787 roku. To wtedy m.in. sformułowano chrześcijańskie wyznanie wiary oraz doktrynę o dwóch naturach Chrystusa: boskiej i ludzkiej, potwierdzono wiarę w Ducha Św., uznano dziewictwo Maryi oraz kult ikon. Poglądy odmienne od oficjalnych od początku z wielką zawziętością były tępione przez Kościół.
Po okresie bujnego rozwoju w starożytności i w okresie wczesnego średniowiecza herezje występowały w Zachodniej Europie rzadko i właściwie nie miały zbyt dużego znaczenia. Sytuacja zmieniła się dopiero w XI w. Dwie były płaszczyzny kształtowania się herezji: moralna i dogmatyczna (czasem się one przenikały).
Jednym z czynników sprzyjających rozwojowi herezji w średniowieczu był postępujący rozkład moralny Kościoła. Kler zamiast realizować ideał apostolskiego ubóstwa, pławił się w bogactwie. Nie dbano o sprawy duchowe, a sami papieże bardziej byli zaangażowani w sprawy świeckie niż religijne. Szerzyły się nepotyzmnepotyzm i symoniasymonia. W takich okolicznościach głównym hasłem pierwszych reformatorów był powrót do zasady ewangelicznego ubóstwa. Nawoływali oni więc duchownych do wyrzeczenia się bogactwa, przywilejów i władzy. Nie chcieli zrywać z Kościołem, zwracali uwagę na jego wypaczenia i domagali się ich naprawy. Głównymi ruchami religijno‑społecznymi powstałymi w tym nurcie byli waldensi, begardzi i beginki (zobacz galerię interaktywną obok). W XIII wieku popularność zyskali również flagelanciflagelanci, czyli biczownicy, a na przełomie XIII i XIV wieku ugrupowanie zwane fraticellifraticelli, propagujące bezwzględne ubóstwo.
Drugą grupę herezji stanowiły te, których przedstawiciele nie tylko występowali z krytyką bogactwa Kościoła, ale też odrzucali jego nauki i występowali przeciw przyjętym dogmatomdogmatom, jak dogmatowi o istnieniu Trójcy Świętej, np. wyznawcy arianizmu.
Czyści i doskonali
Jedną z najradykalniejszy herezji średniowiecza byli katarzy, zwani też od nazwy ich głównego ośrodka w Albi we Francji albigensami. Ruch ten narodził się w latach 40. XII w. i szybko rozpowszechnił się w całej Europie, przy czym przede wszystkim działał w Langwedocji we Francji.
Albigensi odrzucili nie tylko Kościół jako instytucję, ale również jego nauki, tworząc swoją własną. U podstaw doktrynydoktryny albigensów leżało przekonanie o dualizmie świata, czyli istnieniu dwóch równorzędnych sił: dobra i zła. Wierzono, że świat materialny jest dziełem szatana i w związku z tym uważano go za zły. Świat duchowy, jako stworzony przez Boga, uznano za świat jasności i dobra. Chrystus zaś w rzeczywistości był duchem, a jego cielesność była tylko pozorna. Celem albigensów był wyzwolenie się ze świata materii. Sama śmierć tego wyzwolenia nie dawała, ponieważ wierzono, że po niej następowało wcielenie w inny byt. Należało zatem rozerwać łańcuch reinkarnacji przez odpowiednie postępowanie. Tylko jednak część wyznawców miała na to szansę – tzw. doskonali. Ci powstrzymywali się od prokreacji, spożywania mięsa i pokarmów pochodzenia zwierzęcego.
W 1209 r. papież Innocenty III ogłosił krucjatękrucjatę przeciwko albigensom. Dowództwo powierzono zaufanemu francuskiemu możnowładcy Szymonowi de Montfort. Na czele feudałów północnych wyprawił się on na południe i w krótkim czasie w bardzo brutalny sposób podbił bogate tereny Langwedocji. Zacietrzewienie okazywane podczas tej wyprawy tłumaczy się nie tylko motywami religijnymi, ale także pragnieniem podbicia przez biedniejszych rycerzy z północy bogatych i kwitnących ziem na południu. Albigensi cieszyli się znacznym poparciem wśród ludności, a zamki znajdujące się w ich posiadaniu miały duże walory obronne. Ponad pół wieku zabrało krzyżowcom przejęcie większości twierdz albigensów. Herezji nie udało się jednak całkowicie wyplenić.
Przymus wsparty przez dobry przykład
Mimo wielkiego okrucieństwa interwencja zbrojna w niewielkim stopniu przyczyniła się do wykorzenienia herezji albigeńskiej. Proces zaniku kataryzmukataryzmu był długotrwały i dopiero w połowie XIV w. można mówić o jego zakończeniu. Duże zasługi na tym polu oddała inkwizycjainkwizycja. Był to stworzony przez Stolicę Apostolską i bezpośrednio jej podległy trybunał, przeznaczony do ścigania i sądzenia heretyków. Głównymi sędziami byli dominikanie, zakonnicy specjalizujący się w zagadnieniach doktryny wiary. Zadaniem inkwizycji było tropienie wyznawców różnych sekt i przekonywanie ich do przejścia na katolicyzm. W ten sposób przesłuchiwano heretyków:
Na początku [oskarżony] niech złoży następującą przysięgę […] „Ja, N., przysięgam i zaklinam się na Boga w niebiosach i Matkę Boską Maryję i wszystkich świętych bożych, że będę mówił szczerą prawdę itd. […]. Tak mi dopomóż Bóg i wszyscy jego święci”.
Jeżeli nie będzie chciał złożyć przysięgi lub będzie stawiał trudności – jest heretykiem.
[…] Następnie należy ich spytać: Skąd są. Kim są ich rodzice. Żyją oboje czy zmarli. Gdzie się wychował. Gdzie się kształcił. Dlaczego wspólny strój. Dlaczego wspólne miejsce [zamieszkania]. Czy wierzy w Boga, czy wierzy w artykuły wiary. Czy wierzy w sakramenty kościelne. Czy wierzy w święty Kościół rzymski i katolicki. Czy jest heretycką rzeczą wierzyć inaczej niż Kościół każe/ Czy uporczywe buntowanie się przeciwko nakazom Kościoła jest zawsze grzechem śmiertelnym […]. Następnie, kiedy, przez kogo i dlaczego wstąpił do tej potępionej sekty, w jaki sposób został przyjęty, jak długo w niej był, gdzie wstąpił.
Cytat za: Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, PWN, Warszawa 1997, s. 305.
Drugą przyczyną stopniowego zaniku herezji był rozwój zakonów żebraczych, głównie franciszkanów. Bracia prowadzili pobożne życie, w pogardzie dla świata materialnego, realizując ideał ewangelicznego ubóstwa. W tym kontekście stanowili oni alternatywę dla albigensów, do których przyciągały ludzi rygoryzm moralny i gorliwość religijna.
Słownik
(z bułg. bogomił – miły Bogu) wyznawcy synkretycznej sekty chrześcijańskiej opierającej się na wierze w istnienie dwóch synów Boga: młodszego Jezusa i starszego Satanaela; sekta ta narodziła się w Bułgarii w X w.
(z gr. dogma – postanowienie, dekret, pogląd) niepodważalna prawda wiary ściśle określona przez Kościół
(z łac. doctrina – nauczanie, wiedza) zespół twierdzeń i dogmatów religijnych
(z łac. excommunicatio – poza wspólnotą; wyłączenie ze wspólnoty, potocznie klątwa, wyklęcie) w Kościele chrześcijańskim jest to najwyższa kara, która polega na tym, że osoba nią obłożona zostaje wykluczona z Kościoła i odmawia się jej prawa do przyjmowania sakramentów
(z łac. flagellum – bat, bicz) członkowie bractw religijnych praktykujących publiczne biczowanie jako formę pokuty; biczowanie praktykowane było od VI w., początkowo w klasztorach, a od XI w. objęło ludność różnych stanów, rozkwit ruchów flagelantów nastąpił XIII w., głównie we Włoszech, Niemczech i Hiszpanii; w 1349 r. procesje półnagich kobiet i mężczyzn biczujących się publicznie do krwi zostały zakazane przez Kościół, oskarżający ich o przesadne pojmowanie pokuty
(z wł. frati – bracia) nazwa ugrupowania wywodzącego się z franciszkanów, wyznającego zasadę bezwzględnego ubóstwa; na przełomie XIII i XIV wieku oderwało się od Kościoła, a w 1317 r. zostało potępione przez papieża Jana XXII
(z łac. haeresis od gr. hairesis – wybór) doktryna odrzucana przez Kościół katolicki jako błędna
(z łac. inquisitio – śledztwo, badanie) nazwa instytucji działającej z ramienia Kościoła od XIII do XIX w., powołanej celem ścigania i sądzenia heretyków
(od gr. katharoi – czyści) ruch religijny uznany przez Kościół katolicki za herezję, działający od XI do XIII w. głównie na południu Francji
(z łac. crux – krzyż) wyprawa zbrojna, której celem jest nawracanie innowierców
(łac. nepos - wnuk, potomek) przydzielenie godności i stanowisk członkom swojej rodziny
spotkanie biskupów całego Kościoła celem uregulowania praw moralnych i prawd wiary
handel godnościami kościenymi, termin pochodzi od Szymona Maga, który chciał kupić od apostołów dar udzielania Ducha Św.
(od nazwiska założyciela Piotra Waldo) przedstawiciele ruchu religijnego działający w XII w., opowiadający się przeciwko bogactwu i władzy świeckiej Kościoła
Słowa kluczowe
herezja, albigensi, inkwizycja, kultura średniowieczna, Europa w okresie krucjat
Bibliografia
Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, PWN, Warszawa 1997.
The Chronicle of William of Puylaurens: The Albigensian Crusade and Its Aftermath, oprac. W.A. Sibly and M.D. Sibly, Boydell Press 2003.
J. Garbacik, K. Pieradzka, Teksty źródłowe do nauki historii powszechnej wieków średnich, Kraków 1951.
Historia chrześcijaństwa, red. Tim Dowley, Warszawa 2002.
R. Michałowski, Historia powszechna. Średniowiecze, PWN, Warszawa 2012.