Pozytywny znaczy realny

W latach 1830–1842 August Comte, francuski filozof i republikanin, opublikował sześć tomów Kursu filozofii pozytywnej, w których zamiast typowych dla filozofii spekulacji abstrakcyjnychabstrakcyjneabstrakcyjnych zaproponował skupienie się na tym co realne, mające praktyczne zastosowanie w życiu, czyli właśnie pozytywne. Zamiast wielkich idei stopniowa poprawa życia społecznego, wiedza o nim – o tym jakie jest naprawdę, bez upiększeń. Epoka Comte'a to upadek feudalizmu, z którym wiązała się dominująca pozycja religii, legitymizująca uprzywilejowanie tych, których władza pochodzi rzekomo od Boga. W tym czasie ważne miejsce wśród głoszonych haseł zajęły konstytucja, republika i prawa obywatelskie. Potrzebny był rzetelny opis tego nowego społeczeństwa i tym miała się zająć, według Comte'a, nowa nauka, czyli socjologiasocjologiasocjologia.

R1GcTOL8weG7g

Obraz przedstawia dom - dworek. Przy wejściu po dwóch stronach schodów są dwie kolumny. Przed schodami stoi mężczyzna, kobieta z dzieckiem na rękach i kolejne dziecko. Są skromnie ubrani. Na schodach stoi mały pies i szczeka na nich. Stoi tam również mężczyzna w płaszczu. W ręce trzyma pejcz. Wokół domu leży śnieg.

Pozytywizm: społeczeństwo to jeden organizm

W 1863 r. w zaborze rosyjskim wybuchło powstanie styczniowe. Po jego upadku ukrywający się w lasach i wsiach powstańcy byli masowo wyłapywani przez ludność wiejską, której Polska kojarzyła się z pańszczyzną. Obrachunek z klęską przyniósł refleksję, że trzeba zacząć pracę od podstaw, czyli od krzewienia oświaty wśród ludu. Okazało się, że niepodległość musi dotyczyć całego społeczeństwa, a nie tylko jego szlacheckiej części.

Takie tematy podejmowali liczni twórcy pozytywistyczni. W 1866 r. Eliza OrzeszkowaEOEliza Orzeszkowa opublikowała opowiadanie Obrazek z lat głodowych pokazujące kontrast pomiędzy beztroskim, sielskim życiem ziemian a nędzą i cierpieniem pracujących na ich dobrobyt mieszkańców pańszczyźnianej wsi. Zwróć uwagę, w jaki sposób według Orzeszkowej postrzegała chłopów polska szlachta:

W 1871 r. Aleksander Świętochowski opublikował na łamach warszawskiego „Przeglądu Tygodniowego” artykuł My i Wy nazywany manifestem programowym pozytywizmu. Przeciwstawił w nim dwa środowiska, a właściwie pokolenia: starych (romantyków) wiernych szlacheckiej spuściźnie i młodych (pozytywistów), którzy chcą budować nowy porządek społeczny, w domyśle republikę, czyli państwo praw obywatelskich takich samych dla wszystkich. O ile romantycy komunikowali się ze światem za pośrednictwem poezji, to pozytywiści traktowali ją jako język elit. Przyszedł czas prozyprozaprozy – publicystykipublicystykapublicystyki, a wiec prasy, nowelnowelanowel i powieścipowieśćpowieści.

W Warszawie, która stała się centrum polskiego pozytywizmu, zaczęły ukazywać się również tygodniki „Nowiny” i „Prawda” – w każdym z nich publikowane były artykuły o gospodarce, finansach, nowościach technologicznych oraz oświacie (zwłaszcza wiejskiej). Nowy, pozytywny Polak powinien nauczyć się zarabiać, prowadzić biznes, zakładać przedsiębiorstwa. W Lalce Bolesława PrusaBPBolesława Prusa, jednej ze sztandarowych polskich powieści pozytywistycznych, pojawiło się więc przeciwstawienie – silny, zaradny, zafascynowany nauką, ale i społecznie wrażliwy warszawski przedsiębiorca Stanisław Wokulski kontra zadufani w sobie arystokraci, pogardzający pracą i ludźmi, którzy ją wykonują.

W Lalce pojawiło się jeszcze jedno typowe dla pozytywizmu przeciwstawienie: Ignacy Rzecki, uosobienie romantyka marzącego o przyszłej wojnie, która przyniesie Polsce niepodległość, a w kontrze do niego dwaj podobnie rozgorączkowani marzeniami, tyle że o odkryciach naukowych – Julian Ochocki oraz Stanisław Wokulski. Lalkę w odcinkach, w latach 1887–1889, publikował warszawski „Kurier Codzienny”.

O pobudzenie społecznej wrażliwości ziemiaństwa apelował też Henryk SienkiewiczHSHenryk Sienkiewicz, m.in. we wstrząsającej noweli Janko Muzykant. Drukował ją w 1879 r. stołeczny dziennik „Kurier Warszawski”. Realistyczny obraz nędzy wsi i nieczułego na to dworu stanowi jeden ze stałych elementów literatury pozytywistycznej. Opisywała ona rzeczywistość po to, aby poprzez wstrząs etyczny wywołać zmianę.

RvxyLL0ZH0oEp

Obraz ukazuje chłopca pasącego owce. Chłopiec gra na skrzypcach. Jest boso. Ma na sobie dłuższy płaszcz i kapelusz. U jego stóp leży biały pies. Za chłopcem pasą się owce. Teren wokół jest płaski, porośnięty trawą. W oddali rośnie las.

Pozytywizm był nie tylko kierunkiem w filozofii i literaturze, ale również programem politycznym – przepisem na to, jak ma być zorganizowane nowe społeczeństwo. Wizja ta została m.in. ukazana w Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej, gdzie dwór ze wsią jednoczą się poprzez małżeństwo młodych.

Jednym z podstawowych ideologicznych założeń pozytywizmu było przekonanie, że społeczeństwo jest spójnym organizmem, który zdolny jest do rozwoju jedynie wtedy, gdy wszystkie jego części są jednakowo zadbane i zintegrowane. Integracja nie mogła odbyć się bez Żydów, napiętnowanych przez Kościół katolicki jako „zabójcy Chrystusa” (Kościół katolicki wycofa się z obarczania wszystkich pokoleń Żydów winą za śmierć Chrystusa dopiero w 1965 r. na soborze watykańskim II). W drugiej połowie XIX w. Żydzi w polskich miastach i miasteczkach stanowili często blisko połowę mieszkańców. W 1873 r. Aleksander ŚwiętochowskiASAleksander Świętochowski w 10 numerze „Przeglądu Tygodniowego” tak pisał w artykule Praca u podstaw:

W 1882 r. Eliza Orzeszkowa w podobnym tonie wypowiedziała się w artykule O Żydach i kwestii żydowskiej:

Żydzi, którzy chcieli poczuć się Polakami wyznania mojżeszowegomojżeszowe wyznaniewyznania mojżeszowego, natrafiali jednak na wrogość dużej części polskiego społeczeństwa. Żyd, który chciał być Polakiem, stanowiła dla antysemitówantysemityzmantysemitów jeszcze większe zagrożenie niż wtedy, kiedy jako pariaspariasparias wegetował w podmiejskim getciegettogetcie. Mnożyły się napaści słowne i fizyczne o charakterze antysemickim. Odpowiedzią na te wydarzenia było opowiadanie Marii KonopnickiejMKMarii Konopnickiej Mendel Gdański z 1890 roku.

Mendel Gdański to historia Żyda Mendla, który całe życie spędził ciężko pracując w warsztacie introligatorskim w Warszawie. Mendel jest świadkiem antyżydowskich wystąpień, co budzi w nim smutek i niechęć do ukochanego miasta.

Rodzący się wtedy w Polsce nacjonalizm zwiastował nadejście nowej epoki. Pozytywizm był w Polsce w dużej mierze reakcją na klęskę powstania styczniowego, natomiast kolejne pokolenie zamiast pracy u podstaw znowu zapragnęło porywających idei. Sygnał przyszedł z Krakowa, gdzie w 1898 r. krytyk literacki Artur Górski opublikował w „Nowym Życiu” artykuł Młoda Polska.

Nauka polska w okresie zaborów

W zaborze rosyjskim

W ramach represji po powstaniu styczniowym w 1869 r. władze carskie zamknęły ostatnią w zaborze rosyjskim uczelnię wyższą z wykładowym językiem polskim – Szkołę Główną Warszawską (SGW). Otwarto ją w kilka lat wcześniej w budynkach zlikwidowanego po powstaniu listopadowym Uniwersytetu Warszawskiego.

Lukę po obu uczelniach próbowały zapełnić dwie inne placówki: powołane w 1875 r. Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie oraz nawiązująca wprost do SGW fundacja – Kasa Pomocy dla Osób Pracujących na Polu Naukowym im. dr. J. Mianowskiego (Józef Mianowski był rektorem SGW). Obie, choć nie mogły kształcić studentów, fundowały stypendia na prowadzenie badań i publikowały ich wyniki.

ROWtE5CO0Sj9O

Zdjęcie przedstawia wnętrze sali muzealnej. Na pierwszym planie stoi okręt podwodny. Ma kształt wrzeciona. Jest nieduży. W tle są gabloty z eksponatami, w oddali widać model statku.

Polacy mogli kształcić się i prowadzić badania na uczelniach rosyjskich. Wśród nich znaleźli się m.in. twórca rosyjskiej psychiatrii i założyciel pierwszej w Rosji kliniki psychiatrycznej prof. Jan Baliński (1827–1902), generał inżynier Stanisław Kierbedź (1810–1899) – pionier budowy żelaznych mostów kratownicowych, budowniczy m.in. Mostu Mikołajewskiego w Petersburgu i Kolei Petersbursko‑Warszawskiej; Witold Zglenicki (1850–1904) – geolog, konstruktor pierwszych wierz wiertniczych i współtwórca bakijskiego zagłębia naftowego (obok Alfonsa Rothschilda i braci Nobel), inżynier Stefan Drzewiecki (1844–1938) – konstruktor pierwszego na świecie okrętu podwodnego, zaprezentowanego w Odessie w 1877 r. Pod kierunkiem Drzewieckiego Rosjanie zbudowali flotę 50 czteroosobowych okrętów podwodnych.

W zaborze pruskim

W zaborze pruskim, tak jak w rosyjskim, również nie było uczelni wyższych z językiem wykładowym polskim. Działały tam jednak placówki pielęgnujące polską spuściznę naukową. Jedną z nich była powstała w 1829 r. Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu – pierwsza na ziemiach zaboru pruskiego biblioteka publiczna. Założycielski księgozbiór stanowiły książki podarowane bibliotece przez hrabiego Edwarda Raczyńskiego.

Polacy, aby mogli zajmować się nauką w zaborze pruskim, musieli używać języka niemieckiego. Wśród nich znaleźli się profesor i lekarz Ludwik Hirszfeld (1884–1954), który odkrył zasady dziedziczności grup krwi i wprowadził obowiązujące do dziś oznaczenia dla grup krwi: 0, A, B i AB, Ludwik Eberman (1884–1945) – konstruktor silników do niemieckich łodzi podwodnych, czy chemik Jan Czochralski (1885–1953), przewodniczący Niemieckiego Towarzystwa Metaloznawczego, który w 1916 r. odkrył metodę pomiaru szybkości krystalizacji metali, będącą podstawą produkcji mikroprocesorów, np. komputerowych czy telewizyjnych.

W zaborze austriackim

W zaborze austriackim działały cztery uczelnie wyższe z polskim językiem wykładowym: Politechnika Lwowska, Uniwersytet Jagielloński, Akademia Weterynaryjna i Szkoła Sztuk Pięknych w Krakowie. Pierwszym dyrektorem tej ostatniej był Jan Matejko. Jego uczniami byli m.in. znani artyści Maurycy Gottlieb, Jacek Malczewski, Józef Mehoffer i Stanisław Wyspiański.

W galicyjskich uczelniach studiowało jednocześnie ponad 10 tys. studentów, jedna trzecia z nich pochodziła z zaboru rosyjskiego. Absolwentem Politechniki Lwowskiej na wydziale inżynierii wodnej był m.in. generał Władysław Sikorski, premier i Wódz Naczelny Rzeczpospolitej w latach 1940–1943.

RoYDvKo9UUjcC1

Obraz przedstawia postać błazna, która jest bardzo dobrze oświetlona. Znajduje się z dala od zgiełku zabawy toczącej się w królewskich komnatach. Na twarzy Stańczyka maluje się niepokój. Ma splecione ręce. Stańczyk ubrany jest na czerwono. Na głowie ma charakterystyczną czapkę z trzema rogami. Kontrastem, a zarazem tłem ubrania, koloru gorącej czerwieni błazna są ściany pałacu zdobione tkaninami. Są to odcienie ciemnej zieleni.

Natomiast absolwentem Uniwersytetu Jagiellońskiego na wydziale farmacji był m.in. Ignacy Łukasiewicz (1822–1882), założyciel pierwszej na świecie kopalni ropy naftowej w Beskidzie Dukielskim i wynalazca lampy naftowej. Na wydziale chemii tej uczelni profesorom Karolowi Olszewskiemu (1846–1945) i Zygmuntowi Wróblewskiemu (1845–1888) udało się skroplić powietrze, tlen, azot i tlenek węgla.

Na przełomie lat 70. i 80. XIX w. rozpoczął się toczący się do dziś spór, dotyczący m.in. przyczyn upadku Rzeczpospolitej, pomiędzy dwiema szkołami historycznymi: krakowską i warszawską. Profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego (Walerian Kalinka, Józef Szujski, Stanisław Smolka i Michał Bobrzyński) stali na stanowisku, że za upadek I Rzeczpospolitej należy winić przede wszystkim słabość państwa, które faktycznie było tylko zanarchizowaną, luźną konfederacją arystokratycznych fortun z reprezentacyjną, a więc pozorną, władzą króla. Przedstawiciele szkoły warszawskiej (m.in. prof. SGW Adolf Pawiński, wykładowca w Szkole Handlowej w Warszawie Tadeusz Korzon, prof. UW Władysław Smoleński, kustosz Biblioteki Krasińskich w Warszawie Aleksander Rembowski i prof. Uniwersytetu w Petersburgu Stosław Łaguna) winili za rozbiory sąsiadów Rzeczpospolitej: Rosję, Austrię i Prusy.

Słownik

Słowa kluczowe

pozytywizm, realizm, społeczeństwo, nauka, proza, feminizm, kultura polska w II połowie XIX w., nauka polska w II połowie XIX w.

Bibliografia

H. Markiewicz, Pozytywizm, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2017.

E. Rzymkowska, Publicystyka programowa pozytywizmu warszawskiego. Zarys problematyki oraz wybór tekstów źródłowych, Wydawnictwo „Sorus”, Poznań 2014.

P. Wandycz, Pod zaborami 1795‑1918, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1994.