Noumen i fenomen

Przewrót kopernikański w filozofii nasuwa pytanie o możliwość wyjścia poza nasz umysł i zobaczenia rzeczy takimi, jakimi są „naprawdę”, tj. zobaczenia koloru papierka lakmusowegolakmuslakmusowego przed zanurzeniem, spojrzenia na świat bez zniekształcających go okularów. Na to pytanie odpowiedź Kanta jest agnostyczna – uczony neguje możliwość poznania rzeczywistości jako takiej. Odróżnia on od siebie rzecz samą w sobie, tj. noumen, i zjawisko, tj. fenomen. Noumen to rzecz taka, jaka jest naprawdę, nieprzefiltrowana przez nasz umysł. Fenomen to rzecz taka, jaka jawi się naszemu umysłowi. Kant mówi, że świat „nieba gwiaździstego” to świat fenomenów – świat zjawisk, o noumenach nic nie wiemy. Zasada ta w ujęciu Kantowskim brzmi:

R1JeHNRd792lx1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma pociągłą twarz. Jego włosy są ufryzowane. Nad uszami ułożone w dwa loki. Mężczyzna ubrany jest w surdut, kamizelkę i koszulę z haftowanymi falbanami na piersi i przy mankietach. W prawej ręce trzyma otwartą książkę.

Na podstawie tego rozróżnienia Kant odpowiada też, jak możliwa jest metafizykametafizykametafizyka jako nauka, i wynajduje w ten sposób zupełnie jej nową postać. Ta nowa metafizyka to suma analiz transcendentalnychtranscendentaliatranscendentalnych, czyli uzasadnienie wszystkich możliwych zdań syntetycznych a prioriaprioryzma priori czy też, jeszcze inaczej rzecz ujmując: ustalanie zasad, zgodnie z którymi nasz umysł konstruuje świat zjawisk, czyli fenomenów. Tymczasem tradycyjna metafizyka próbowała dotrzeć do rzeczy samych w sobie, uchwycić istotę Boga, duszy, materii itd. Dociekania takie według Kanta są jałowe – filozof nazywa je transcendentnymi, czyli wykraczającymi poza możliwości poznawcze podmiotu poznającego. Trzeba więc pamiętać, że w tekstach Kanta badanie transcendentalne docieka sposobu konstruowania przez poznający podmiot świata fenomenalnego, podczas gdy badanie transcendentne zwraca się ku światu noumenalnemu i przez to jest jałowe.

RMKdCGXAqkqcs

Grafika przedstawia abstrakcyjne kształty, a także maskę-twarz ludzką, organy kościelne, dwa króliki, gałązkę krzewu z białymi owocami. Obraz ma bardzo bogatą kolorystykę.

Z jednej więc strony Kant poddaje tradycyjną metafizykę (jako naukę zajmującą się bytami niedostępnymi poznaniu – noumenami) gruntownej krytyce. Z drugiej jednak strony przyznaje jej pozytywną wartość: twierdzi mianowicie, że najważniejsze tezy tradycyjnej metafizyki (istnienie Boga, duszy i jedności świata), mimo że są kwestią wiary (nie można ich zweryfikować w doświadczeniu ani racjonalnie udowodnić), to jako takie mają rację bytu, gdyż nadają jedność i porządek naszemu poznaniu oraz głębszy sens naszej moralności.

Tak oto w dużym skrócie wygląda odpowiedź Kanta na pytanie o to, co możemy wiedzieć.

Czy można udowodnić, że Bóg istnieje?

Błędem św. Tomasza w jego słynnych argumentach miało być zastosowanie kategorii przyczynowości: na podstawie zaobserwowania w świecie występowania relacji przyczynowo‑skutkowej nie można wnosić, że musiała być jakaś pierwsza przyczyna w postaci Boga, albowiem, jak wykazuje Kant, Bóg jako rzecz sama w sobie istnieje poza przyczynowością. Mówić o Bogu za pomocą tego rodzaju kategorii to tak jakby mówić o dźwiękach za pomocą słów odnoszących się do kolorów. Argumenty Kanta nie miały jednak na celu podważenia wiary w Boga. Dowody na rzecz nieistnienia Istoty Najwyższej są bowiem równie niemożliwe do skonstruowania. Rozważmy w tym kontekście słynny paradoks podawany jako argument przeciwko wszechmocy Bożej: „Czy Bóg mógłby stworzyć kamień, którego nie byłby w stanie podnieść?”. Jak byśmy nie odpowiedzieli, okazuje się, że Bóg nie jest wszechmocny, bo czegoś nie może zrobić: albo stworzyć takiego kamienia, albo go podnieść. Teoria Kanta pozwala nam łatwo uporać się z tym paradoksem: kategoria ciężkości stosuje się do świata zjawisk (fenomenalnego), podczas gdy Bóg jako rzecz sama w sobie (noumen) nie podpada pod prawa rządzące w świecie fenomenalnym. Samo sformułowanie paradoksu zawiera więc błąd.

Słownik