Moskwa

RS5RnoSjsqFuV1

Ilustracja przedstawia portret mężczyzny z profilu. Ma długie wąsy i brodę, a na głowie futrzaną stożkową czapkę.

Po opanowaniu Rusi przez Mongołów w połowie XIII w. hegemonięhegemoniahegemonię wśród książąt ruskich zdobyli władcy moskiewscy, którzy opanowali większość Zalesia i zdobyli tron księcia włodzimierskiego. Przez lata to oni zbierali daniny dla chana z wszystkich podległych mu księstw ruskich. W 1380 r. wielki książę moskiewski Dymitr Doński odniósł spektakularne zwycięstwo nad Tatarami w bitwie na Kulikowym Polu. Jednak dopiero sto lat później wielki książę moskiewski Iwan III Srogi odmówił płacenia daniny chanowi. On też ostatecznie zjednoczył Zalesie oraz podbił Nowogród Wielki, potężną republikę kupiecką sąsiadującą z księstwem moskiewskim. Iwan III zapoczątkował tzw. zbieranie ziem ruskich, czyli politykę odbierania Litwie terenów zachodniej i południowej Rusi. Jego następca Wasyl III zajął republikę pskowską i księstwo riazańskie oraz – w 1514 r. – Smoleńsk. Moskwa nie tylko zahamowała ekspansję Wielkiego Księstwa Litewskiego na wschód, ale również zaczęła stanowić dla niego poważne zagrożenie.

Wojny z Litwą

W pierwszej ćwierci XVI w. w wojnach przeciw Moskwie, związanej sojuszami z Habsburgami i Zakonem Krzyżackim, Rzeczpospolita mogła liczyć na pomoc Tatarów. Zwycięstwo wojsk litewskich w bitwie pod Orszą 8 września 1514 r. oraz zawarty rok później układ jagiellońsko‑habsburski spowodowały rozpad sojuszu Wiednia z Moskwą, która w tej sytuacji w 1522 r. zdecydowała się na rozejm, na mocy którego zatrzymała Smoleńsk. Również kolejna wojna moskiewsko‑litewska w latach 1534–1537 nie przyniosła rozstrzygnięcia. Warunkiem sukcesów w ekspansji Moskwy na zachód było rozbicie sojuszników Litwy – chanatówchanatchanatów tatarskich.

RQH9RflRk4yXX

Obraz przedstawia bitwę pod Orszą. Wrogie wojska ścierają się ze sobą, jedna armia znajdująca się po prawej stronie przeprawia się przez rzekę. Żołnierze są ubrani w ciężkie srebrne zbroje.

Ekspansja na wschód

R1GIwPhjAMc8q1

Obraz przedstawia Iwana Groźnego. Ma on długą brodę i wąsa. Na głowie ma szpiczastą koronę z futrzanym brzegiem. Jest ubrany w szaty ozdobione kamieniami szlachetnymi. Na szyi ma naszyjnik z ogromnym krzyżem. W prawej ręce trzyma królewskie jabłko ozdobione złotem i kamieniami, na jego szczycie znajduje się mały krzyż, w lewej ręce trzyma złotą buławę zakończoną czarnym dwugłowym orłem.

Po śmierci Wasyla III w 1533 r. tron moskiewski przypadł jego synowi Iwanowi IV, później nazwanemu Groźnym. Za jego panowania, które trwało ponad pół stulecia, terytorium państwa powiększyło się 12‑krotnie, głównie kosztem pozostałych po rozpadzie Złotej OrdyZłota OrdaZłotej Ordy i podporządkowanych Moskwie w latach 50. XVI w. chanatów tatarskich: kazańskiego i astrachańskiego oraz syberyjskiego, który po kilku latach odmówił płacenia daniny i uniezależnił się. W 1581 r. z inicjatywy moskiewskich kupców Stroganowów, którzy mieli monopol na handel z tymi ziemiami, oddział Kozaków pod wodzą atamanaatamanatamana Jermaka podjął interwencyjną wyprawę na Syberię. W jej efekcie chanat syberyjski został rozbity, a w 1589 r. wraz z całą zachodnią Syberią ostatecznie podporządkowany Moskwie. W ciągu następnych 20 lat Rosjanie dotarli do rzeki Jenisej, a głównymi ośrodkami administracyjnymi w tym regionie stały się Tobolsk i Tomsk. Niepowodzeniem zakończyła się pierwsza próba rozciągnięcia władzy państwa moskiewskiego nad Bałtyk, gdyż w drugiej połowie XVI w. uległo ono w starciu z Rzecząpospolitą, Danią i Szwecją.

Polityka wewnętrzna Iwana Groźnego

Iwan Groźny dokonał w państwie moskiewskim szeregu reform, których celem było umocnienie władzy cara. Choć w teorii była ona nieograniczona, to w praktyce młody car musiał liczyć się z bojaramibojarzybojarami i kniaziamikniaźkniaziami, czyli arystokracją ruską, której niezależność wynikała z dziedzicznego posiadania ziemi oraz uczestniczenia w Dumie Bojarskiej, mającej zarazem uprawnienia doradcze i wykonawcze. Doradcy cara zalecali mu wejście w sojusz z dworianamidworianiedworianami, czyli średnią szlachtą. Dworianie byli bardziej niż bojarstwo zależni od władcy, otrzymywali bowiem ziemię w zamian za służbę w pospolitym ruszeniu. Rosyjski pisarz polityczny i propagator reform zmierzających do utrwalenia silnej władzy carskiej Iwan Pierieswietow napisał: „Władza powinna być silna i bezwzględna. Bez grozy nie można utrzymać państwa. Car winien być samowładny, jeśli wielmoże pójdą przeciw niemu, to car powinien ich palić i wydawać na okrutną śmierć.”

RKPKkEahn3a8r

Obraz przedstawia Iwana czwartego stojącego na schodach pałacu. Jest on ubrany w jasny płaszcz z czarnymi wzorami i białym kołnierzykiem. Ma na sobie czarne rękawiczki. Na głowie ma czarną czapkę. Ma długą czarną brodę i czarnego wąsa. W lewej ręce trzyma laskę zakończoną u dołu ostrzem. W prawej ręce trzyma różaniec.

Wykorzystując niepokoje wewnętrzne w kraju, młody car doprowadził w 1549 r. do zwołania Soboru ZiemskiegoSobór ZiemskiSoboru Ziemskiego. W odróżnieniu od europejskich przedstawicielstw stanowych Sobór stanowił wyłącznie ciało doradcze, a jego decyzje nie były dla władcy wiążące. Dwa lata później pod hasłem walki z bandytyzmem Iwan IV przeprowadził reformę administracji, której istotą było postawienie na czele samorządu powiatowego przedstawicieli dworiaństwa, co ograniczyło wpływy bojarów na prowincji.

RbNNvejXuvj1A

Obraz przedstawia sale tronową wypełnioną brodatymi szlachcicami ubranymi w kolorowe stroje. Na pierwszym planie stoją postacie ubrane w czarne szaty i kaptury. Na złotym tronie na podeście złożonym z czerwonych schodów siedzi król w złotej koronie. Jest ubrany w złote szaty i trzyma w ręce złote berło. Jeden z brodatych mężczyzn czyta coś z ogromnej kartki papieru.

R58mBb0hfXMkm1

Obraz przedstawia pole przed murami ogromnego zamku o białych murach. Na ziemi leża liczne półnagie ciała. Nad nimi stoją arystokraci i mieszczanie, niektórzy z nich klęczą lub się modlą. Jedna z osób ciągnie ciało w kierunku otwartej bramy zamku. Pole jest pokryte śniegiem.

Działania wymierzone w arystokrację wzmogły się kilkanaście lat później w związku z niepomyślnym przebiegiem wojny z Rzecząpospolitą w Inflantach oraz zdradą jednego z najbliższych współpracowników cara: kniaź Andriej Kurbski zbiegł na Litwę i ogłosił list do Iwana Groźnego, w którym zarzucał mu zbrodnie i tyranię. Pod koniec 1564 r. car oskarżył bojarstwo o zdradę, co uznano za zachętę dla ludności Moskwy do powstania. Obawiając się zamieszek, bojarzy ukorzyli się przed carem, zgadzając się na utworzenie opryczninopryczninaopryczniny – specjalnej kategorii własności ziemskiej, którą car mógł nadawać wedle własnego uznania. Ziemie opryczne objęły tereny wokół Moskwy i w północnej Rosji. Posiadających tam majątki bojarów bądź wymordowano, bądź przesiedlono, a sam termin oprycznina stał się synonimem rządów terroru, jakie zapanowały w Moskwie w latach 1565–1572. Ich apogeum przypadło na 1570 r., gdy oddziały podległych carowi opryczników zdobyły Twer i Nowogród Wielki, dokonując tam rzezi ludności. Śmierć poniósł także metropolita Filip, który odważył się napomnieć Iwana, „że chociaż Bóg wywyższył cię tak na tym świecie, wszelako jesteś śmiertelnym człowiekiem i On ukarze cię za krew niewinną przelaną twymi rękami”. W 1572 r. car uznał, że bojarstwo zostało dostatecznie osłabione, zlikwidował więc opryczninę i kazał wymordować jej przywódców.

RAgkDc4oofRE2

Obraz przedstawia salę wypełnioną ludźmi ubranymi ubranych w kolorowe stroje. Po prawej stronie na tronie siedzi starszy mężczyzna z długą brodą w koronie. Klęczą lub kłaniają się mu niektórzy z mężczyzn. Większość z nich ma brody.

Reformy Iwana Groźnego wzmocniły władzę centralną, ale rozpętany przez niego terror miał zgubne skutki dla kraju. Historycy rosyjscy porównywali cara z biblijnym Samsonem – siłaczem, który, aby zniszczyć siedzących na dachu wrogów, zwalił na siebie cały gmach i poległ pod jego gruzami.

Słownik

Słowa kluczowe

Wielkie Księstwo Moskiewskie, Rosja, Iwan Groźny, Dymitr Doński, bitwa na Kulikowym Polu, Europa w XVI–XVII w.

Bibliografia

Bazylow L., Historia Rosji, tom 1., Warszawa 1985.

Mikulski K., Wijaczka J. Historia powszechna. Wiek XVI‑XVIII, Warszawa 2012.

Wójcik Z., Historia powszechna XVI‑XVII w., wyd. XII, Warszawa 2012.

Mosiejew Maksym, Między haraczem a podarkiem. Rola upominków w stosunkach rosyjsko‑nogajskich w XVI wieku, „Mówią Wieki” 8/2010.

Wierzchowski Mirosław, Moskwa trzeci Rzym, „Mówią Wieki” 5/1962.