Wśród plemion polskich

Ziemie polskie w okresie przedpaństwowym zamieszkiwały liczne plemiona. Trudno jest ustalić, ile ich dokładnie było i które dokładnie ziemie zajmowały. W miarę pewną wiedzą dysponujemy jedynie w odniesieniu do tych największych. Wiadomo, że Wiślanie opanowali tereny nad górną Wisłą i byli skupieni wokół Krakowa. Na Śląsku osiedlili się Ślężanie, z głównym ośrodkiem w okolicach późniejszego Wrocławia, Dziadoszanie (lokalizowani w okolicach dzisiejszego Głogowa), Bobrzanie, Trzebowianie i Opolanie. Na Kujawach, w okolicach datowanego na późniejszy okres grodu Kruszwica, siedziby znaleźli Goplanie. Pomorzanie – podzieleni wewnętrznie na kilka pomniejszych plemion – skupiali się na terenach, na których w okresie piastowskim powstaną ośrodki takie jak Gdańsk, Kołobrzeg i Szczecin. Z plemion pomorskich najlepiej poświadczeni źródłowo są Wolinianie z głównym ośrodkiem Wolin. Trudniej jest ustalić siedziby Lędzian. Uważa się, że osiedlili się oni w części południowo‑wschodniej ziem polskich. Mazowszanie, o których nie wspomina niemal żadne źródło z epoki, przypuszczalnie zajęli tereny nad środkowym biegiem Wisły, w okolicach powstałego w czasach późniejszych Płocka. Drugim plemieniem, którego nie wymienia żadne źródło z wczesnego okresu, są Polanie. Prawdopodobnie na przełomie VIII i IX w. plemienia tego albo jeszcze nie było, albo było ono bardzo nieduże. Wzmianki o Polanach pojawiają się natomiast w źródłach późniejszych. Przypuszcza się, że plemię to zasiedliło obszary nad Wartą, wokół terenów, gdzie powstaną grody Gniezno i Giecz. Rozmieszczenie wybranych plemion polskich przedstawia poniższa mapa.

Plemiona ze względów obronnych i gospodarczych osiedlały się nad rzekami. W gęsto zalesionym kraju rzeki pełniły funkcję głównych szlaków komunikacyjnych. Podobnie jak rozległe puszcze wyznaczały też granice oddzielające poszczególne kręgi osadnictwa.

Granice te nie były jednak na tyle szczelne, by uniemożliwić wymianę między plemionami. W rezultacie plemiona słowiańskie zamieszkujące ziemie polskie były sobie bliskie pod względem języka, religii, kultury społecznej oraz struktur politycznych i gospodarczych.

Od rodu do wspólnoty sąsiedzkiej

Początkowo wszystkie ludy słowiańskie, w tym plemiona polskie, żyły w grupach społecznych określanych mianem roduródrodu. W jego skład wchodziło kilka spokrewnionych rodzin, wywodzących się od wspólnego przodka. Ród z reguły zamieszkiwał jedną osadę, wszyscy jej członkowie wspólnie uprawiali ziemię i zapewniali sobie obronę przed obcymi. Jednak wielka wędrówka ludówwędrówka ludówwędrówka ludów i związane z nią przemieszczenia plemion spowodowały rozbicie i rozproszenie wielu rodów.

Na gruzach dawnej organizacji rodowej zaczynała się kształtować więź sąsiedzka. Ludzie połączeni poczuciem wspólnoty zamieszkiwanego terenu tworzyli organizacje terytorialne zwane opolamiopoleopolami. Echa tego procesu do dziś są widoczne w nazwach wielu słowiańskich miast. Opola nie były zbyt duże, zajmowały przeciętnie obszar liczący od 400 do 600 kmIndeks górny 2². Wzrost zagrożenia zewnętrznego ok. VII w. spowodował łączenie się opoli w większe grupy, zwane plemionami, a te w jeszcze liczniejsze plemiona lub związki plemienne. Obejmowały one z reguły znacznie większy obszar, zwykle od kilku do kilkunastu dawnych okręgów opolno‑grodowych. Struktury plemienne nie były też trwałe. Niektóre szybko się rozpadały, inne łączyły w większe plemiona. Najlepiej rozwinięte grupy zajmowały obszary nad górną Odrą i Wisłą. Było to związane z tym, że wspomniane tereny znajdowały się pod wpływem wyżej rozwiniętych państw południa Europy (państwa wielkomorawskiego, a przez nie państwa frankijskiego). Rozwój ten zahamowało jednak podporządkowanie ich sobie przez państwo wielkomorawskie, a później państwo czeskie. Plemiona zamieszkujące Pomorze znalazły się w strefie wpływów północnych, w szczególności normańskich. Pomiędzy terenem wpływów południowych i północnych znajdował się (w części centralnej ziem polskich) obszar o słabszym rozwoju, ale też niebudzący zainteresowania ze strony silniejszych państw sąsiednich. To tutaj – na terenie późniejszej Wielkopolski – miała powstać kolebka państwowości polskiej.

Wiec i książę

Historyk bizantyjski Prokopiusz z Cezarei w swojej Historii wojen tak pisał o ustroju i zwyczajach Słowian:

Organizacja polityczna Słowian zamieszkujących obszar dzisiejszej Polski była podobna do tej występującej wśród innych plemion słowiańskich. Najważniejszym organem sprawowania władzy we wspólnocie plemiennej był wiecwiecwiec, gromadzący wszystkich wolnych mieszkańców. Do jego kompetencji należało podejmowanie najistotniejszych decyzji dotyczących mieszkańców, m.in. spraw sądowniczych (w tym zatargów sąsiedzkich), wyznaczania siedzib dla nowych osadników, kwestii wojny i pokoju.

Gdy pojawiły się nowe formy gospodarki, dające większe zyski, dochodziło do zróżnicowania majątkowego i bogacenia się niektórych rodzin. W efekcie z czasem wyłoniły się osoby zamożne i wpływowe, mające większe aspiracje polityczne. Ich trzon stanowiła starszyzna plemiennastarszyzna plemiennastarszyzna plemienna – grupa ludzi możnych i doświadczonych, która od ok. VIII w. zaczęła monopolizować dostęp do władzy. Niektóre najbogatsze i najsilniejsze rody rywalizowały między sobą o wpływy polityczne. W toku walk przewagę zyskiwał jeden ród, z którego wyznaczano zwierzchnika całego plemienia. Najpierw powoływano go tylko na czas wojny, ale niektórym osobom udawało się utrzymać panowanie również w czasie pokoju, a nawet powiększyć dość znacznie tereny, na których sprawowały władzę. Z czasem owych naczelników zaczęto zwać książętami.

Czerteż, łaz, trzebież, prażenie…

W czasach, gdy na ziemiach polskich zaczynały się pojawiać pierwsze plemiona słowiańskie, ogromne połacie terenu zajmowały lasy. Wśród nich można było spotkać niewielkie pola i łąki, na których koncentrowało się osadnictwo. Podstawę utrzymania tamtejszej ludności stanowiło rolnictwo. Najstarszą techniką uprawiania ziemi było wypalanie lasów – zdjęcie poniżej pokazuje, jak mogło ono wyglądać.

R1IzHdrmbmxUdOd wypalania lasów pochodzą występujące do dziś takie nazwy miejscowości jak Żary, Żarki, Praga (od prażenia), Łazy, Łaziska, Żdżary, Trzebnica, Trzebinia (od trzebieży, co oznaczało karczowanie lasu).

Fotografia przedstawiająca płonący fragment lasu. Widać porośnięte mchem skały oraz zajęte ogniem drzewa. Ogień jest wysoki i umiejscowiony w dwóch częściach lasu.

Technika wypalania lasów nie wymagała używania narzędzi ornych. Ziarno po prostu rzucano w grubą warstwę popiołu powstałą po wypaleniu fragmentu lasu, przykrywano cienką warstwą ziemi lub piasku i czekano, aż zakiełkuje. Niestety deszcze często wypłukiwały ziarno, co powodowało nieurodzaj. System gospodarki żarowejrolnictwo żarowegospodarki żarowej przez intensywną uprawę wypalonego terenu przyspieszał też jałowienie ziemi. Wtedy zwykle przenoszono się na inne miejsce, czasami nawet całymi osadami.

Mniej wysiłku, większe plony

Stopniowo gospodarkę żarową zaczęła zastępować uprawa ornaorkauprawa orna, czyli przygotowanie gleby pod siew poprzez jej kruszenie. Orka radłemradłoradłem (na zdjęciu poniżej) była jednak bardzo ciężka, a na niektórych terenach wprost niemożliwa. Pierwotne radła używane przez Słowian rzadko były żelazne i zaopatrzone w krój (nóż). Ale nawet i te ostatnie nie były skuteczne na glebach gliniastych. Przewaga wspomnianej techniki polegała natomiast na tym, że zmniejszała ona ryzyko nieurodzaju, rozluźniając glebę pod siew i jednocześnie zapobiegając wypłukiwaniu ziaren.

R1KuwzZotGzXN1Radło używane na ziemiach polskich od VIII/IX wieku do końca XII. Służyło do spulchniania gleby bez jej odwracania. Początkowo było wykonane z drewna, później z żelaza, mogło być zaprzęgane do zwierząt lub ciągnięte przez człowieka.Jakie były zalety i wady używania radła jako narzędzia uprawy ziemi?

Fotografia przedstawiająca radło rylcowe używane na ziemiach polskich. Jest to konstrukcja składająca się z trzech patyków ułożonych w kształt stożka.

Wraz z pojawieniem się nowego typu gospodarki wprowadzono też naprzemiennośćgospodarka przemienno‑odłogowanaprzemienność – uprawiany przez kilka lat teren pozostawiano odłogiem (nie uprawiano go). Miało to spowolnić proces wyjaławiania ziemi. Masowe przechodzenie z uprawy wypaleniskowej na przemienno‑odłogową datowane jest na drugą połowę I tysiąclecia. Nowy typ gospodarki wymagał mniej wysiłku, w związku z czym nie było już potrzeby angażowania do pracy całych rodzin. Zmiana techniki uprawy roli szła zatem w parze z ewolucją stosunków społecznych i osłabieniem się więzów rodowych. Opole stawało się wspólnotą rodowo‑terytorialną, której członkowie byli skupieni wokół przydzielonego jej pola uprawnego.

Życie codzienne we wspólnocie

R1ab1M4SyL0MP1Świętowit ze Zbrucza. Uznaje się, że przedstawia słowiańskie bóstwo (błędnie nazwane Światowidem), a czas powstania datuje się na IX - X w. Dziś poddaje się w wątpliwość zarówno słowiańską proweniencję posągu, jak i jego datowanie.

Fotografia przedstawiająca posąg Światowid ze Zbrucza. Ukazuje ona słowiańskie bóstwo o czterech identycznych twarzach zwróconych w każdą ze stron świata. Poza twarzami na posągu wykute są postacie ludzkie trzymające się za ręce, oplatające rzeźbę. Posąg stoi w okręgu z desek, dół posągu zakopany jest w piachu.

Życie mieszkańców wczesnych wspólnot plemiennych na ziemiach polskich skupiało się wokół grodu. Stanowił on centrum życia politycznego i religijnego osady. Tam odbywały się wiecewiecwiece, tam też znajdowała się siedziba naczelnika (potem księcia), a w razie zagrożenia zewnętrznego chroniła się okoliczna ludność. Grody budowano zwykle w miejscach obronnych, na wzniesieniach lub nad rzekami. Z obawy przed atakami zewnętrznymi otaczano je umocnionymi drewnianymi palisadami (przedstawia to zdjęcie osady na Górze Birów powyżej).

Wokół grodów skupiały się osady. Ich mieszkańcy budowali ziemianki lub półziemianki ze ścianami z wikliny obrzuconej gliną. Mitologia słowiańska do dnia dzisiejszego jest przedmiotem ożywionej dyskusji wśród badaczy. Do bogów, których wymienia się jako głównych na terenie Słowiańszczyzny zachodniej, w tym wśród plemion polskich, należeli Perun, Świętowit (jego posąg na zdjęciu obok) czy Swaróg. Istniało także wiele innych pomniejszych bóstw, które odgrywały rolę bóstw opiekuńczych. Cześć oddawano im na wzgórzach, w gajach lub pod świętymi drzewami. Świątynie pojawiły się dopiero na przełomie X i XI w.

R1XvsbKLK7UTJ1Chata słowiańska we wczesnośredniowiecznym rezerwacie w Będkowicach - rekonstrukcja

Fotografia przedstawiająca drewnianą chatę słowiańskich Ślężan w Rezerwacie Archeologicznym w Będkowicach. Chata jest niewielka, zbudowana z drewnianych bali z dachem krytym strzechą.

Najważniejszym zajęciem mieszkańców osad plemiennych było rolnictwo, stanowiące też podstawę ich utrzymania. Uprawiano głównie proso, żyto, pszenicę, jęczmień. Ziarno łatwo było przechować na zimę i ukryć na wypadek ataku wroga. Popularnością cieszyły się także rośliny motylkowe, takie jak bób, groch, wyka i soczewica, a z upraw ogrodowych: marchew, rzepa, cebula, konopie, len. Zajmowano się również łowiectwem i zbieractwem. Jadłospis urozmaicały ryby, w których łowieniu wyspecjalizowali się nasi słowiańscy przodkowie. Poza tym zajmowano się tkactwem, garncarstwem, produkcją hutniczą i kowalstwem, a na niektórych terenach – handlem.

Słownik

Słowa kluczowe

plemiona polskie, ród, opole, związki plemienne, starszyzna plemienna, wiec, książę, geografia plemienna, Polska przedpiastowska