Przeczytaj
Organizacja władzy po zjednoczeniu
Dowiedz się więcej o legendzie Szczerbca.
Za panowania Kazimierza Wielkiego nastąpiła głęboka reforma państwa. We wszystkich księstwach, które weszły w skład monarchii Łokietka, funkcjonowały odrębne hierarchie urzędnicze (tzw. urzędnicy ziemscy), powołane do życia w okresie rozdrobnienia dzielnicowego. Król odziedziczył po lokalnych władcach prawo mianowania dostojników ziemskich i nominacji tych dokonywał spośród członków miejscowego możnowładztwa. W ten sposób urzędnicy ziemscy byli przedstawicielami środowisk lokalnych. Dawne księstwa z czasem zaczęto nazywać województwami – od wojewodówwojewodów, najwyższych rangą dostojników na dworach dawnych książąt dzielnicowych. Tylko niektóre dostojeństwa, takie jak kanclerz (zwierzchnik kancelarii) i podskarbi (zarządca skarbu), zostały scentralizowane, tzn. nastąpiła likwidacja dzielnicowych urzędów tej rangi w związku ze stworzeniem jednej kancelarii i jednego skarbu dla całego Królestwa.
Dowiedz się, jaką symbolikę miały poszczególne insygnia i z czego się wywodziły.
Od czasów Władysława Łokietka praktyka rządów w skali ogólnopolskiej skłaniała monarchę do ciągłych konsultacji z przedstawicielami możnowładztwa. Zaczęła się więc wykształcać rada królewska, w której zasiadali najwyżsi dostojnicy duchowni pod przewodnictwem arcybiskupa gnieźnieńskiego i świeccy z kasztelanem krakowskim na czele. W skład rady wchodzili możni piastujący urzędy centralne oraz wojewodowie i kasztelanowie z grona urzędników ziemskich.
Monarchia stanowastanowa
Jednym z największych osiągnięć Kazimierza Wielkiego stało się uporządkowanie i spisanie prawa. Pierwszą polską kodyfikacjękodyfikację, obowiązującą w Małopolsce – tzw. Statut wiślicki (wydany w Wiślicy) – ogłoszono prawdopodobnie w 1357 roku.
Wysiłek legislacyjny (prawodawczy) trwał jednak przez cały okres rządów Kazimierza Wielkiego, na którego dworze działała grupa wybitnych legistów (prawników). W 1364 r. król ufundował Akademię Krakowską, która w założeniu miała się stać ośrodkiem kształcenia przede wszystkim w zakresie prawa.
Prawa kazimierzowskie precyzowały przywileje i obowiązki poszczególnych grup ludności, które historycy zazwyczaj nazywają stanami. Stąd też przyjęło się określać państwo Kazimierza Wielkiego i jego następców jako monarchię stanową, mającą ustrój analogiczny do innych królestw średniowiecznej Europy, np. Francji i Anglii.
Trzeba jednak podkreślić, że czasy panowania króla Kazimierza były dopiero początkiem kształtowania się stanów w Polsce. Jedynie duchowni tworzyli prawdziwy stan: przysługiwało im własne prawo i odrębne sądownictwo, a biskupi, naturalni przywódcy i przedstawiciele duchowieństwa, z reguły zasiadali w radzie królewskiej, choć w tamtych czasach jej skład i kompetencje nie były jeszcze ściśle ustalone. Rycerstwo, czyli grupa ludzi posiadających ziemię na prawie rycerskim, tzn. dziedzicznie i w zamian za zbrojną służbę królowi, w świetle statutów kazimierzowskich nie tworzyło jednolitej warstwy społecznej, podobnie zresztą jak chłopi i mieszczanie, którzy przede wszystkim byli obywatelami swoich wsi i miast, a których prawa określały przywileje lokacyjne wydawane dla poszczególnych miejscowości. W średniowiecznej Polsce stany obejmujące chłopów i mieszczan całego Królestwa nie zdołały się w pełni wykształcić.
System stanowy uformowany za panowania Kazimierza Wielkiego
- Nazwa kategorii: Co posiadał każdy stan?
- Nazwa kategorii: własny samorząd
- Nazwa kategorii: własne sądownictwo
- Nazwa kategorii: jasno określone prawo oraz obowiązki Koniec elementów należących do kategorii Co posiadał każdy stan?
- Elementy należące do kategorii Co posiadał każdy stan?
Idea państwa
W czasach Kazimierza Wielkiego ukształtował się ostatecznie nowy sposób rozumienia państwowości. We wczesnym średniowieczu państwo było ściśle powiązane z osobą władcy. Już same nazwy: państwo, księstwo, królestwo pochodzą od określeń monarchy: pan, książę, król. Można by powiedzieć, że początkowo państwowość nie mogła istnieć bez władcy.
Na przełomie XII i XIII w. Wincenty Kadłubek wprowadził w swojej kronice rzymski termin rzeczpospolita (łac. res publica), który w jego rozumieniu oznaczał, że do odpowiedzialności za państwo poczuwa się pewna grupa. Oprócz członków dynastii byli to także aktywni politycznie możni duchowni i świeccy. Poglądy kronikarza odzwierciedlały przemiany dokonujące się w Polsce w XII wieku. Postrzeganie królestwa jako zbiorowej własności króla i elity możnowładztwa upowszechniło się w ciągu XIII i XIV wieku. Wówczas też znacznie rozszerzyła się grupa aktywna politycznie, tak że w czasach Kazimierza Wielkiego państwo zaczęło się stawać „pospolitą rzeczą” również dla rycerstwa i mieszczan. Sam termin „rzeczpospolita” zrobił później ogromną karierę i do dziś jest oficjalną nazwą państwa polskiego. Odrodzone na początku XIV w. królestwo nie objęło wszystkich ziem, które znajdowały się pod panowaniem Bolesława Krzywoustego. Ta chęć odzyskania obszarów, których nie zdołał zjednoczyć Władysław Łokietek, wyznaczała dalekosiężne cele polityki kolejnych polskich władców. Ukuto termin prawny Korona Królestwa Polskiego (łac. Corona Regni Poloniae), który podkreślał związek z Polską ziem znajdujących się nadal poza zjednoczoną monarchią (Śląska, Mazowsza i Pomorza). Polscy władcy rościli sobie prawa do tych terytoriów także po wygaśnięciu dynastii Piastów. W ten sposób dokonał się proces uniezależnienia państwa od osoby monarchy. Z historycznej tradycji przynależności cała wspólnota polityczna wyprowadzała prawa królów Polski do panowania nad tymi obszarami. Słowo „Korona” aż do rozbiorów było potoczną nazwą Królestwa Polskiego.
Z jakich dzielnic składało się Królestwo Polskie?
Słownik
(z łac. codex – księga, spis + facere – czynić) usystematyzowany, zebrany zbiór zasad i przepisów
(z łac. reformare – przekształcać) zmiana lub szereg zmian w jakiejś dziedzinie życia, w strukturze organizacji lub sposobie funkcjonowania jakiegoś systemu, mający na celu ulepszenie istniejącego stanu rzeczy
(z psł. stati, stanǫ) grupa społeczna wyodrębniona pod względem prawnym; przynależność do niego (poza duchowieństwem) była dziedziczona
(od słów „stary”, „starzec”, łac. capitaneus – naczelnik) początkowo – wśród plemion słowiańskich – naczelnik wspólnoty terytorialnej, od XIV w. urzędnik pełniący funkcję namiestnika danej prowincji czy ziemi, którego powoływał i odwoływał król
najwyższy w hierarchii urzędnik ziemski, królewski lub książęcy; przedstawiciel administracji państwowej na dane województwo
tak nazywano w Polsce od XIII do XVIII w. przedsiębiorstwa królewskie w Wieliczce i Bochni; obejmowały one kopalnie, warzelnie i składy solne, a kierowali nimi przedstawiciele administracji władcy z żupnikami na czele
Słowa kluczowe
Kazimierz Wielki, monarchia stanowa, Korona Królestwa Polskiego, Statut wiślicki, Polska w XIV–XV w.
Bibliografia
J. Wyrozumski, Kazimierz Wielki, Wrocław 1986.
Wielka historia Polski, t. 2, Dzieje Polski piastowskiej (VIII w. – 1370), Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 1999.
Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.
Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, PWN, Warszawa 1997.