Z Akki do ziemi chełmińskiej

REJpDCwmvbJ151

Szkic przedstawia Henryka Walpota. Ma on krótkie kręcone włosy, długą brodę i wąsa. Jest ubrany w zbroję ozdobioną dużym czarnym krzyżem i płaszcz. Poniżej szkicu znajduje się ramka z zapisaną ręcznie notatką.

Zakon, jeszcze jako bractwo, był silnie związany z dynastią Hohenstaufów, co znacząco przyczyniło się do jego rozwoju. Bracia pochodzili z Niemiec, od tamtejszych władców otrzymywali największe dotacje i wsparcie, choćby od Fryderyka II (króla Niemiec w latach 1212–1250, cesarza od 1220 r.), który postanowił popierać Krzyżaków. Zakon wiele zyskał zwłaszcza w czasach rządów wielkiego mistrza Hermanna von Salzy (1209–1239), człowieka o dużej ogładzie politycznej, który często występował jako pośrednik między będącymi w nieustannym sporze Fryderykiem II a kolejnymi papieżami. Dzięki temu Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie – bo taką pełną nazwę nadali sobie jego członkowie kilka lat po powstaniu – otrzymał dalsze uprawnienia od przedstawicieli Stolicy Piotrowej. Zrównywały one pozycję Krzyżaków z templariuszamitemplariuszetemplariuszami i joannitamijoannicijoannitami. Jednym z ważniejszych przywilejów było wydawanie odpustówodpustodpustów dla tych osób, które wspierały nowy zakon, co znacznie zwiększyło jego dochody.

RONzWuHiGqEnE1

Obraz przedstawia Hermana von Salza. Jest on ubrany w czarno‑złotą zbroję i biały płaszcz z czarnymi krzyżami. W prawej ręce trzyma czarną kopię ze złotą rękojeścią, a w lewej trzyma tarczę z czarnym krzyżem na białym tle i godłem czarnego orła na złotym tle. Herman ma długie włosy i długą brązową brodę. Na głowie ma czerwono‑białą koronę. Na ścianie za nim wisi identyczny herb jaki znajduje się na tarczy.

Zakon krzyżacki otrzymał posiadłości na terenie nie tylko Ziemi Świętej, ale również Niemiec, Francji, Sycylii, Półwyspu Apenińskiego, Peloponezu, a nawet w Armenii. Także władcy spoza tych rejonów chcieli sprowadzić zakon krzyżacki na swoje ziemie, aby jego członkowie strzegli ich granic przed najazdami. Król Węgier Andrzej II w 1211 r. nadał im ziemię w południowo‑wschodnim Siedmiogrodzie, licząc na to, że Krzyżacy obronią królestwo przed atakami pogańskich plemion i przeprowadzą wśród nich misję chrystianizacyjnąchrystianizacjachrystianizacyjną. Jednak zaledwie po 14 latach od sprowadzenia zakonników monarcha węgierski wypędził ich ze swoich ziem, okazało się bowiem, że Krzyżacy próbowali zbytnio uniezależnić się od jego władzy i bardziej niż chrystianizacją pogan zainteresowani byli stworzeniem u niego własnego, niezależnego państwa. Także książę polski Konrad II Mazowiecki zwrócił się w 1225 bądź w 1226 r. do Krzyżaków z propozycją, aby bronili północnej granicy jego księstwa przed poganami w zamian za nadanie im ziemi chełmińskiej. Zakon skrzętnie skorzystał z zaproszenia, a mistrz krzyżacki Hermann von Salza poprosił cesarza Fryderyka II o wystawienie bulli (ze złotą pieczęcią, stąd nazwa Złota bulla). Na jej mocy Krzyżacy na terenie uzyskanym od księcia polskiego – jak również na ziemiach pruskich, które dopiero mieli podbić – otrzymali takie same prawa jak książęta Rzeszy. Zyskiwali więc na wieczne posiadanie wszystkie zdobyte przez zakon ziemie, co umożliwiło powstanie państwa krzyżackiego. W 1234 r. papież Grzegorz IX zatwierdził istnienie nowego państwa i wziął je pod swoją opiekę.

Po śmierci Hermanna von Salzy doszło do rozłamu w samym zakonie: część braci opowiadała się za nadrzędną władzą Fryderyka II, inni natomiast za papieżem. Doprowadziło to nawet do tego, że w pewnym momencie zakonem kierowało dwóch mistrzów. Spory zażegnały energiczne i sprawne rządy Annona von Sangerhausena (1256–1273).

Podbój Prus w XIII wieku

Jeszcze w czasach, gdy wielkim mistrzem zakonu był Hermann von Salza, rozpoczął się podbój Prus. Krzyżacy prowadzili działania militarne wzdłuż Wisły, stawiali zamki, które były przyczółkami na nowych ziemiach i bazą do kolejnych podbojów. Już w 1231 r. założono Thorn, a więc dzisiejszy Toruń, następnie powstawały warownie w Chełmnie i Kwidzynie. Prusowie zostali zmuszeni do przyjęcia chrztu, ale choć przeszli na wiarę chrześcijańską, stali się właściwie niewolnikami braci zakonnych. W 1242 r. wybuchło wielkie powstanie Prusów, które poparł książę gdański Świętopełk. Wojska księcia, mimo początkowych sukcesów, uległy Krzyżakom, a Świętopełk podpisał pokój, na mocy którego oddawał zakonowi część Pomorza na wschodnim brzegu Wisły. Do 1255 r. Krzyżacy opanowali całą SambięSambiaSambię, a kilka lat później, po zjednoczeniu się z zakonem kawalerów mieczowychzakon kawalerów mieczowychzakonem kawalerów mieczowych, stali się panami Inflant.

RVU50HAy8CThB1

Obraz przedstawia wielkiego mistrza zakonu jadącego na koniu i wjeżdżającego do miasta wraz ze swoją świtą. Towarzyszą mu liczni rycerze, służący, duchowni i ministranci. W oddali przez most wkraczają do zamku krzyżackie oddziały ze sztandarami czarnych krzyży na białym płótnie.

Gdy w 1260 r. zakon poniósł klęskę w walkach ze Żmudzinami, Prusowie zbuntowali się po raz kolejny. Początkowo odnosili spore sukcesy: udało im się rozbić wielokrotnie liczniejsze oddziały krzyżackie oraz zdobyć ich zamki, a nawet wkroczyć na ziemię chełmińską, teren będący centrum państwa zakonnego. Mimo tych osiągnięć w 1274 r. powstanie upadło. Pomocy Krzyżakom udzielili bowiem bracia zakonni z Niemiec, a także wojska księcia brunszwickiego Albrechta I i landgrafa Turyngii Albrechta II oraz margrabiowie Brandenburgii i Miśni. Do 1283 r. zakon krzyżacki opanował wszystkie ziemie pruskie; dotarł do rzeki Niemen, a więc zachodniej granicy Litwy, z którą wówczas na dobre rozpoczął zmagania militarne.

Po tym, jak w 1291 r. upadła Akka, ostatni ośrodek chrześcijański w Ziemi Świętej, Krzyżacy skupili niemal wszystkie swoje siły na rozbudowywaniu własnego państwa w Europie Środkowej. Zakon przeniósł się z Wenecji, która była siedzibą wielkiego mistrza po zdobyciu Akki, do Malborka (w 1309 r.). Wcześniej na prośbę Władysława Łokietka Krzyżacy interweniowali w Gdańsku, obleganym przez Brandenburczyków. Bracia zakonni obronili wprawdzie miasto, ale sami do niego wtargnęli i wymordowali polską załogę. W ten sposób Krzyżacy weszli też w konflikt z odradzającym się z wolna Królestwem Polskim. W międzyczasie wciąż walczyli z Litwą, na której ziemie dokonywali niemal co roku najazdów zbrojnych.

Organizacja zakonu

Zakon krzyżacki dzielił się na trzy grupy: rycerzy, duchownych i braci służebnych. Z pierwszej wywodzili się najwyżsi urzędnicy krzyżaccy. Wydaje się, że początkowo do tych godności aspirować mogli także mieszczanie, jednak z biegiem lat rycerzami mogli zostać jedynie synowie panów feudalnych. Duchowni zajmowali się kwestiami religijnymi i nie pełnili funkcji urzędniczych w zakonie. Z kolei bracia służebni, pochodzący z niższych warstw społecznych, składali śluby tymczasowe i sprawowali niższe urzędy. Warto dodać, że Krzyżacy przyjmowali do zakonu kobiety – siostry służebne, które opiekowały się chorymi oraz pomagały przy pracach gospodarczo‑domowych.

ROtXfgRrx0r721

Kolorowa ilustracja przedstawia mężczyznę ubranego w jasno‑niebiesko‑białe szaty z czarnym krzyżem na piersi. Ma długie blond włosy. Na głowie ma czapkę. Wyciąga prawą rękę w górę. Nad jego głową po prawej stronie znajduje się czarno złoty herb, a po lewej stronie czarny hełm z czarno‑złotymi rogami przypominającymi pióropusze. Po obu stronach mężczyzny rosną rośliny o czerwonych łodygach i zielonych liściach.

Od słynnego białego płaszcza z czarnym krzyżem, umieszczonym także na tarczach i chorągwiach, zakonników określano mianem Krzyżaków. Płaszcze te mogli jednak nosić jedynie bracia‑rycerze oraz duchowni, braciom służebnym bowiem przysługiwało szare odzienie wierzchnie.

Już Honoriusz III (papież w latach 1216–1227) pozwolił przyjmować do bractwa ludzi ekskomunikowanych, co potwierdził kilkanaście lat później Aleksander IV. W ten sposób zakon mógł regularnie zwiększać swoją liczebność o duże grono nowych rekrutów. Nie można także zapomnieć o prowadzonej przez braci zakonnych polityce pozyskiwania bogatszych mieszkańców Prus, którzy w zamian za współpracę z Krzyżakami otrzymywali nadania ziemskie i służbę do jej uprawy.

Na czele zakonu krzyżackiego stał wielki mistrz, którego wybierali bracia na okres dożywotni. Jego władza nie była jednak absolutna, ograniczała ją bowiem kapituła generalna, do której należeli pełnoprawni członkowie zakonu: mistrzowie krajowi i wysocy dostojnicy. Kolejnych członków powoływała sama kapituła w momencie pojawienia się wakatu (najczęściej w przypadku śmierci któregoś z zakonników). Prócz wielkiego mistrza organ ten wybierał także radę. W jej skład wchodzili m.in. wielki marszałek, wielki szpitalnik, wielki skarbnik i wielki komtur. Niżej w hierarchii stali krajowi mistrzowie: pruski (do 1324 r.), niemiecki oraz inflancki.

Posiadłości zakonu poza Królestwem Jerozolimy nazywały się baliwatami, zarządzali nimi komturowie lub mistrzowie prowincjonalni. Baliwaty z kolei dzieliły się na mniejsze jednostki – komturie. Komtur skupiał w swoim ręku władzę administracyjną, gospodarczą i wojskową.

Słownik

Słowa kluczowe

średniowiecze, zakon krzyżacki, średniowieczna Europa, rozbicie dzielnicowe w Polsce

Bibliografia

M. Biskup, G. Labuda, Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 1986.

H. Boockmann, Zakon krzyżacki, tłum. R. Traba, Gdańsk–Warszawa 1998.

E. Potkowski, Templariusze, Krzyżacy i inne zakony rycerskie, Warszawa 2015.