Przeczytaj
Polska Lubelska
Gdy w 1944 r. front zaczął się zbliżać do ziem polskich (do linii Buga, choć legalne polskie władze uznawały, że państwo polskie ma swoje granice daleko na wschód od tej rzeki), w Moskwie podjęto decyzję o utworzeniu zależnego od ZSRS, ale polskiego z nazwy, organu administracyjnego, który przejąłby władzę na odbieranych Niemcom terenach Rzeczypospolitej. 21 lipca 1944 r. powstał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN)Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN) pod przewodnictwem Edwarda Osóbki‑Morawskiego, powołany jako nowa legalna władza i konkurencja dla rządu RP w Londynie. Pierwszą siedzibą PKWN był Lublin, stąd okres rządów komitetu nazywa się Polską Lubelską. Komitet swoim zasięgiem objął województwa: lubelskie, białostockie, rzeszowskie i część warszawskiego. Następnego dnia, 22 lipca 1944 r., ogłoszono Manifest PKWN.
Zapoznaj się z tekstem depeszy Sosnkowskiego. Jakie ważne wydarzenie zapowiada?
Była to odezwa, w której wzywano Polaków do walki z Niemcami, zapowiedziano reformy gospodarcze i społeczne oraz wprowadzenie w wyzwolonej Polsce ustroju demokratycznego. Autorzy Manifestu deklarowali, że przeprowadzą konfiskatę niemieckich majątków oraz zakrojoną na szeroką skalę reformę rolną. Według założeń PKWN przejmowane miały być majątki o powierzchni powyżej 50 ha (natomiast na terenach włączonych do Rzeszy – powyżej 100 ha), bez odszkodowania. Przejęte i parcelowane ziemie miały być przekazywane za drobną opłatą chłopom mało– i średniorolnym, a także robotnikom rolnym. W Manifeście pominięto szczegółowo kwestię m.in. nacjonalizacji przemysłu, choć pojawił się zapis, że znajdujące się wcześniej w rękach niemieckich wielkie przedsiębiorstwa przemysłowe i handlowe przejdą pod czasowy zarząd państwa.
Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia NarodowegoRodacy! Aby przyspieszyć odbudowę Kraju i zaspokoić odwieczny pęd chłopstwa polskiego do ziemi, Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego przystąpi natychmiast do urzeczywistnienia na terenach wyzwolonych szerokiej reformy rolnej.
W tym celu utworzony zostanie Fundusz Ziemi, podległy Resortowi Rolnictwa i Reform Rolnych. W skład tego Funduszu wejdą wraz z martwym i żywym inwentarzem i budynkami ziemie niemieckie, ziemie zdrajców narodu oraz ziemie gospodarstw obszarniczych o powierzchni ponad 50 ha, a na terenach przyłączonych do Rzeszy w zasadzie o powierzchni ponad 100 ha. Ziemie niemieckie i ziemie zdrajców narodu zostaną skonfiskowane. Ziemie gospodarstw obszarniczych przejęte zostaną przez Fundusz Ziemi bez odszkodowania, zależnego od wielkości gospodarstwa, lecz za zaopatrzeniem dla byłych właścicieli. Ziemianie, mający zasługi patriotyczne w walce z Niemcami, otrzymają wyższe zaopatrzenie. Ziemie skupione przez Fundusz Ziemi, z wyjątkiem przeznaczonych na gospodarstwa wzorowe, rozdzielone zostaną między chłopów małorolnych, średniorolnych, obarczonych licznymi rodzinami, drobnych dzierżawców oraz robotników rolnych. Ziemia rozdzielona przez Fundusz Ziemi za (minimalną) opłatą, stanowić będzie na równi z dawniej posiadaną ziemią własność indywidualną. Fundusz Ziemi będzie tworzył nowe gospodarstwa względnie dopełniał gospodarstwa małorolne, biorąc za podstawę normę 5 ha użytków rolnych średniej jakości dla średnio licznej rodziny. Gospodarstwa, które nie będą mogły otrzymać tej normy na miejscu, będą miały prawo do udziału w przesiedleniu przy pomocy państwa na tereny z wolną ziemią, zwłaszcza na ziemie wywindykowane od Niemiec.
Źródło: Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Cytat za: „Rocznik Lubelski” 2, 7-14, 1959 (s. 2–3 i 6), publikowany na stronie Muzeum Historii Polski (bazhum.muzhp.pl).
Manifest informował także, że legalną władzą w Polsce nie jest rząd londyński z jego Delegaturą Rządu na KrajDelegaturą Rządu na Kraj, lecz pozostająca pod kontrolą komunistów i Stalina Krajowa Rada NarodowaKrajowa Rada Narodowa (KRN) z Bolesławem Bierutem na czele. Tłumaczono to w następujący sposób:
Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia NarodowegoEmigracyjny „rząd” w Londynie i jego delegatura w Kraju jest władzą samozwańczą, władzą nielegalną. Opiera się na bezprawnej faszystowskiej konstytucji z kwietnia 1935 roku. „Rząd” ten hamował walkę z okupantem hitlerowskim, swą awanturniczą polityką pchał Polskę ku nowej katastrofie. […]
Krajowa Rada Narodowa i Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego działają na podstawie Konstytucji z 17 marca 1921 roku, jedynie obowiązującej konstytucji legalnej, uchwalonej prawnie. Podstawowe założenia Konstytucji z 17 marca 1921 roku obowiązywać będą aż do zwołania wybranego w głosowaniu powszechnym, bezpośrednim, równym, tajnym i stosunkowym Sejmu Ustawodawczego, który uchwali, jako wyraziciel woli narodu, nową konstytucję.
Źródło: Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Cytat za: „Rocznik Lubelski” 2, 7-14, 1959 (s. 2–3 i 6), publikowany na stronie Muzeum Historii Polski (bazhum.muzhp.pl).
W tekście nie poruszano też kwestii przyszłych granic Polski, ponieważ obawiano się, że perspektywa odebrania przez ZSRS Kresów WschodnichKresów Wschodnich może zniechęcić Polaków do PKWN. Pod koniec 1944 r. Komitet przekształcił się w Rząd Tymczasowy.
Rozprawa z polskim podziemiem – proces szesnastu
Wprowadzaniu nowej władzy towarzyszył policyjny terror, za który odpowiedzialne były resort bezpieczeństwa pod kierownictwem Stanisława Radkiewicza z PPR oraz sowieckie NKWDNKWD. NKWD aresztowało ujawniających się żołnierzy AKAK i przedstawicieli Polskiego Państwa Podziemnego, rozbrajano podziemne oddziałypodziemne oddziały, często dochodziło do walk, przeprowadzono też wiele egzekucji działaczy niepodległościowych. W marcu 1945 r. NKWD i działacze lubelscy zaprosili przywódców polskiego podziemia na rozmowy o przyszłości władzy w Polsce. Szesnastu przywódców, którzy przybyli na spotkanie (w tym Delegata Rządu na Kraj, Jana Jankowskiego, i ostatniego dowódcę AK, gen. Leopolda Okulickiego), aresztowano i wywieziono do Moskwy. W dniach 18–21 czerwca 1945 r. sowiecki sąd wojskowy przeprowadził pokazowy proces, w trakcie którego postawiono im absurdalne zarzuty współpracy z Niemcami, terroryzmu i działania na szkodę ZSRS. Proces był bezprawny, ponieważ żaden sąd obcego państwa nie może sądzić przedstawicieli władz innego. Generała Okulickiego skazano na dziesięć lat więzienia, delegata Jankowskiego – na osiem lat. Obaj zmarli w celach więziennych. Spośród pozostałych oskarżonych tylko trzech uniewinniono.
Wyjaśnij, dlaczego proces szesnastu nazwano procesem pokazowym.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DzBlgNIim
Nagranie filmowe dotyczące początków władzy komunistycznej w Polsce.
W dniu wydania wyroków w procesie szesnastu ogłoszono – także w Moskwie – decyzję o utworzeniu Tymczasowego Rządu Jedności NarodowejTymczasowego Rządu Jedności Narodowej z premierem Stanisławem Osóbką‑Morawskim na czele. Był to rząd koalicyjny, ale tylko pozornie, gdyż o wszystkim decydowali komuniści. W jego skład weszli, oprócz działaczy PPR, także przedstawiciele Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), Stronnictwa Ludowego (SL), Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL), Stronnictwa Demokratycznego (SD) i Stronnictwa Pracy (SP). Nie były to już jednak te same partie, co przed wojną. Kontrolowali je komuniści, którzy przeniknęli do ich struktur, bądź też były to zupełnie nowe, powołane przez nich ugrupowania, jedynie noszące dawne nazwy. W ten sposób miało powstać wrażenie normalnego, demokratycznego życia politycznego. Tylko Polskie Stronnictwo Ludowe, kierowane przez Stanisława Mikołajczyka, przez dłuższy czas broniło się przed zawłaszczeniem przez komunistów. Dlatego społeczeństwo zaczęło je postrzegać jako jedyną alternatywę polityczną dla prosowieckiej władzy – mimo że PSL było członkiem koalicji rządowej. Ludowcy byli szykanowani przez aparat bezpieczeństwa: utrudniano im działalność, zatrzymywano polityków, bezpodstawnie oskarżano o różnego rodzaju przestępstwa.
Wydawało się, że koniec II wojny światowej przyniósł Polsce niepodległość. Jednakże w porównaniu ze stanem sprzed 1 września 1939 r. wiele się zmieniło. Nowe były granice i skład narodowościowy, a także ustrój, rząd i scena polityczna. Ponadto powojenna Polska znalazła się w zupełnie innym systemie sojuszy. Wszystkie te elementy zostały narzucone przez obce mocarstwo – ZSRS – przy aprobacie lub bierności zachodnich aliantów. Czy mimo wszystko Polska Rzeczpospolita Ludowa była państwem niepodległym? Trudno udzielić na to pytanie twierdzącej odpowiedzi. Na pewno nie mogła prowadzić suwerennej polityki wewnętrznej i zewnętrznej ani rozwijać się w duchu demokratycznym. A chociaż władza, administracja, wojsko i inne atrybuty państwowości znajdowały się w rękach polskich, były to ręce ludzi całkowicie uległych sowieckiemu reżimowi.
Słownik
siły zbrojne Polskiego Państwa Podziemnego
działające w konspiracji w latach 1940‑1945 na ziemiach polskich pod okupacją przedstawicielstwo rządu RP na uchodźstwie i władze administracyjne; jej zadaniem było organizowanie administracji cywilnej, a także docelowo przygotowanie rządowi na uchodźstwie warunków do objęcia władzy w wyzwolonej Polsce; Delegatura wraz z Krajową Radą Ministrów w Polskim Państwie Podziemnym były odpowiednikiem rządu
ciało polityczne utworzone podczas II wojny światowej przez Polską Partię Robotniczą (PPR) o charakterze samozwańczego polskiego parlamentu
marionetkowy, tymczasowy organ władzy wykonawczej w Rzeczypospolitej Polskiej, działający od 21 lipca do 31 grudnia 1944 r., funkcjonował pod polityczną kontrolą Józefa Stalina
(ros. Narodnyj komissariat wnutriennich dieł, Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych) ministerstwo wchodzące w skład rządu ZSRS – Rady Komisarzy Ludowych, istniejące pod tą nazwą w latach 1917–1946 i zastąpione przez KGB; organ odpowiedzialny za represje (w tym wielkie czystki)
cywilny i zbrojny ruch oporu przeciwko powojennej władzy komunistycznej w Polsce i dominacji ZSRS; przyjmuje się, że jesienią 1945 r. liczyło ponad 80 tys. członków
powstała w grudniu 1948 r. podczas Kongresu Zjednoczeniowego z połączenia Polskiej Partii Robotniczej oraz Polskiej Partii Socjalistycznej po pozbyciu się z ich szeregów przeciwników zjednoczenia; w wyniku połączenia PPS przestała istnieć, a władzę w PZPR przejęli dawni działacze PPR
określenie wschodnich terenów Rzeczypospolitej w okresie międzywojennym, dzisiaj ziemie należące do Ukrainy, Białorusi i Litwy
koalicyjny rząd Rzeczypospolitej Polskiej powołany 28 czerwca 1945 r. jako realizacja postanowień konferencji jałtańskiej, na jego czele stanął Edward Osóbka‑Morawski; istniał do 1947 r.; został uznany przez państwa koalicji antyhitlerowskiej, które tym samym odmówiły dalszego poparcia dla rządu RP na uchodźstwie
Słowa kluczowe
Krajowa Rada Narodowa, Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, Polska Lubelska, Rząd Tymczasowy, Stanisław Mikołajczyk, Polska po II wojnie światowej, komunizm w Polsce, proces szesnastu
Bibliografia
A. Czubiński, Dzieje najnowsze Polski. Polska Ludowa (1944–1989), Poznań 1992.
R. Kaczmarek, Historia Polski 1914–1989, Warszawa 2010.
A. Leszczyński, Ludowa historia Polski. Historia wyzysku i oporu. Mitologia panowania, Warszawa 2020.
W. Roszkowski, Historia Polski 1914–2015, Warszawa 2017.
Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 2002.
T. Torańska, Oni, Warszawa 1989.