Mapa przedstawia sytuację polityczno-wojenną w Polsce w 1944 roku. W 1939 roku Druga Rzeczpospolita została podzielona pomiędzy ZSRR i Trzecią Rzeszę. Granica miała kształt łuku i oparta była na rzece Bug. W 1944 roku pas terenu centralnej polski w granicach z 1939 roku był kontrolowany przez PKWN. Tereny za wschód od niego były okupowane przez Armię Czerwoną, a na zachód od niego i na południowym terenie przygranicznym nadal trwała okupacja niemiecka. Mapa interaktywna: Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego we wrześniu 1944 r.. Lista elementów: okupacja niemiecka: Ziemie zachodnie
Pomimo spektakularnych klęsk Wehrmachtu na froncie wschodnim administracja Trzeciej Rzeszy na ziemiach zachodnich wciąż działała zgodnie z wytycznymi Hitlera z początków okupacji.
Okupanci niemieccy niezmiennie koncentrowali się na planowym i systematycznym wyniszczeniu narodu polskiego. Hitlerowcy zamierzali zatrzeć wszelkie ślady polskości tych obszarów i przekształcić je na „czyste rasowo”, czyli niemieckie. Postępy Armii Czerwonej sprawiły, że Niemcy nasilili jeszcze bardziej eksploatację gospodarczą oraz politykę eksterminacji Polaków. 12 stycznia 1945 r. Sowieci rozpoczęli kolejną, potężną ofensywę na zachodzie. Kilkanaście dni później, 30 stycznia 1945 r., Armia Czerwona przekroczyła przedwojenną granicę polsko-niemiecką. Wkrótce cały obszar okupacji niemieckiej znalazł się pod kontrolą Sowietów oraz polskich komunistów.

terytoria kontrolowane przez PKWN: Polska Lubelska
Polscy komuniści od sierpnia 1944 r. do stycznia 1945 r. tworzyli struktury władzy na „wyzwolonym” przez Sowietów obszarze pomiędzy Bugiem a Wisłą. Terytoria kontrolowane przez komunistów zamieszkiwało 6,5 mln ludzi. Mieszkańcy Polski Lubelskiej nie mieli żadnego wpływu na skład i politykę instytucji powołanych do życia przez PPR za zgodą lub z polecenia Józefa Stalina. „Porządku” na tych terenach pilnowało 2,5 mln żołnierzy Armii Czerwonej oraz „ludowego” Wojska Polskiego. 1 sierpnia 1944 r. w Lublinie rozpoczął działalność komunistyczny rząd: Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. Na czele Krajowej Rady Narodowej, czyli samozwańczego parlamentu, stanął zaś bezkrytycznie oddany Stalinowi Bolesław Bierut. W rzeczywistości realne rządy sprawowały często sowieckie komendantury, a funkcję „wielkorządcy Polski Lubelskiej” pełnił osobisty sekretarz Stalina, gen. NKWD Iwan Sierow (ps. Iwanow). Komuniści, których Polacy traktowali z nieufnością, starali się pozyskać masowe poparcie, głosząc hasła demokracji i sprawiedliwości społecznej, odbudowy kraju oraz powrotu na „piastowskie” ziemie nad Odrą i Nysą Łużycką. Komunistyczna propaganda częściowo odniosła pożądany skutek. PPR-owcy zyskali poparcie szczególnie wśród osób słabo wykształconych i ubogich oraz cynicznych karierowiczów. Na terenie Polski Lubelskiej wykształcił się model relacji, który charakteryzował stosunki polsko-sowieckie w pierwszych latach po zakończeniu wojny.

okupacja radziecka: Kresy
Armia Krajowa bezskutecznie starała się nie dopuścić do przejęcia władzy przez Sowietów na polskich Kresach. Kiedy Armia Czerwona na początku 1944 r. wkroczyła na obszary przedwojennych wschodnich województw II RP, Polacy w ramach akcji „Burza” podjęli walkę zbrojną z Niemcami. Wobec Sowietów ujawniający się działacze Polskiego Państwa Podziemnego występowali jako gospodarze tych ziem oraz sojusznicy w walce z Niemcami. Sowieci początkowo podejmowali współpracę z Polakami. Wkrótce jednak zmienili taktykę. Zmuszali AK-owców do wstępowania w szeregi wiernej Stalinowi polskiej armii gen. Berlinga, a niepokornych zamykali w więzieniach. Sowieci traktowali wschodnie obszary II Rzeczypospolitej jako integralną część ZSRS. Przywrócili politykę zastraszania ludności oraz zmasowaną propagandę. Zwalczali wszelkie przejawy polskości i przystąpili do rusyfikacji oraz sowietyzacji szkolnictwa. Prześladowali Kościół katolicki, a hierarchów kościelnych z Wilna i ze Lwowa zmusili do wyjazdu za Bug, na obszar powojennej Polski. Władze, nie zważając na opór społeczny, przystąpiły do kolektywizacji wsi. Oddziały NKWD brutalnie zwalczały wciąż silne i liczne polskie podziemie niepodległościowe. Sowieci traktowali polskich jeńców jako „faszystów” na równi z volksdeutschami i więźniami niemieckimi. W rezultacie sowieckich obław i pacyfikacji wymierzonych w polskie podziemie niepodległościowe w samym powiecie lidzkim zginęło niemal 10 tys. Polaków.