Cztery zasady pisowni

W polskiej pisowni istnieją cztery zasady. Jedną z nich, obok historycznej, morfologicznej i konwencjonalnej jest zasada fonetyczna. Określa ona warunki poprawnego zapisu poszczególnych słów.

Pierwszym takim warunkiem jest właściwa wymowa. Błędna wymowa prowadzi do błędów ortograficznych. Jeśli ktoś wymawia słowo rękę jako rękie, to tekście pisanym prawdopodobnie popełni błąd. Ważna jest zatem nauka poprawnej wymowy, by w maksymalnym stopniu uniknąć takich sytuacji.

W polszczyźnie istnieje wiele nieskomplikowanych wyrazów, które zapisuje się zgodnie z ich brzmieniem. Do takich wyrazów należą np. podomka, buty, krowa, płacz, mokro i wiele innych. Każdej głosce odpowiada jeden znak. W wyrazie podomka wygląda to w ten sposób:

wymowa: [p], [o], [d], [o], [m], [k], [a]

zapis: p, o, d, o, m, k, a

Dźwięczność i bezdźwięczność

Zasada fonetyczna pozwala rozstrzygnąć, jak należy zapisać wyraz, który słyszymy. Przykładem niech będzie czasownik pleść, którego spółgłoski są bezdźwięczne, zapis bleźć byłby więc nieprawidłowy. Bezdźwięczny jest także przedrostek s-, dlatego wyrazów takich jak spaść lub ścielić nie możemy zapisać: *zpaść, *źcielić.

Czasem jednak sposób, w jaki wymawia się głoskę różni się od sposobu, w jaki należy ją zapisać. W polszczyźnie wszystkie spółgłoski wygłosowe uległy ubezdźwięcznieniu.

RRaUdxYLTPg4A1

Grafika przedstawia zapisane w okręgach i pionowych liniach ciągli liczb złożonych z zer i jedynek.

R19C3PrvFYFjo1

Zdjęcie przedstawia szarego kota stojącego z zadartą głową na wprost widza. Kot ma rozszerzone oczy. Przygląda się czemuś, co znajduje się wyżej od niego.

Dlatego np. wyrazy zapisywane kot : kod wymawiamy tak samo: [kot]. To, że spółgłoska wygłosowa jest dźwięczna lub nie, słyszalne jest dopiero w przypadkach zależnych. W dopełniaczu l.p. będzie to: [kota] : [kodu].

Niektóre głoski ubezdźwięczniły się także w innych pozycjach wyrazu, nie tylko w wygłosie: świat [śf’at], trwanie [trfańe], babka [bapka] etc. W takich wypadkach zasada fonetyczna ustępuje miejsca zasadom morfologicznejmorfologiamorfologicznej i historycznej, o pisowni nie decyduje bowiem sposób wymowy, ale np. uwarunkowania historyczne, przemiany, jakie zaszły w polszczyźnie.

Zapis samogłosek nosowych

Zasada fonetyczna bywa pomocna przy zapisie nosówek. Samogłoskę nosową często wymawia się jak ustną lub jako złożenie ustnej oraz nosowej: jak w wyrazie będę – wymowa naturalna [bende].

Zgodna z wymową jest pisownia samogłoski nosowej ą/ę przed spółgłoskami szczelinowymi (w, f, z, s, ź, ś, ż, sz) oraz -ą w wygłosie, jak w 3 os. l.mn. czasownika w czasie teraźniejszym (robią).

W wyrazach zapożyczonych przed p, b, t, d, k, g, c zapisujemy zgodnie z wymową połączenia om, on, em, en (bomba, nie *bąba; sombrero, nie *sąbrero; kemping, nie *kęping; dentysta, nie *dętysta).

Pisownia z i/j

Zasada fonetyczna czasem decyduje też o pisowni ze znakami i/j. Znak j piszemy zawsze:

• między samogłoskami (aleja, pojemny, grają – nie: *aleia, *poiemny, *graią),

• między samogłoską i spółgłoską (zagajnik, niedojda – nie: *zagainik, *niedoida),

• w wygłosie po samogłosce (raj, dobrodziej, lej – nie: *rai, *dobrodziei, *lei),

• w nagłosie przed samogłoską (jarzmo, jodła, Jerycho – nie: *iarzmo, *iodła, *Ierycho),

• po c, z, s (prohibicja, Gruzja, sjesta – nie: *prohibicia, *Gruzia, *siesta, ponieważ ten ostatni zapis sugeruje istnienie w tych wyrazach spółgłosek ć, ź, ś).

Poważnym problemem zapisu, wymykającym się zasadzie fonetycznej, jest wybór między ó a u, rz a ż, ch a h. Wymowa tych głosek jest bowiem jednakowa. Stąd zdarzają się błędy w pisowni: bżuch, wachać się, bul. W takich wypadkach konieczne jest odwołanie się do zasady morfologicznej lub historycznej.

Przepisów ortograficznych nie można ująć w jednej uniwersalnej zasadzie. Niemożliwe jest stosowanie tylko jednej z czterech obowiązujących. Nie zmienia to jednak faktu, że zasada fonetyczna pisowni polskiej jest najbardziej rozpowszechniona i najłatwiej przyswajalna, choć zawiera wiele wyjątków.

Słownik