Przeczytaj
Normalizacja stosunków z Watykanem
Początek lat 70. XX w. przyniósł zmiany, które w zasadniczy sposób wpłynęły na stosunki państwo‑Kościół w Polsce. Edward Gierek po przejęciu władzy przyjął strategię większej otwartości na Zachód. Wymagało to poprawy wizerunku Polski, również w aspekcie przestrzegania podstawowych praw i wolności, w tym swobód religijnych.
Kluczowe znaczenie dla budowy nowych relacji między państwem polskim a Kościołem miało podpisanie 7 grudnia 1970 r. układu pomiędzy Polską a Republiką Federalną Niemiec o podstawach normalizacji wzajemnych stosunków. Uznanie przez RFN granicy polsko‑niemieckiej na Odrze i Nysie pozwoliło Stolicy Apostolskiej na rozpoczęcie prac nad reorganizacją administracji kościelnej na Ziemiach Odzyskanych.
Pierwsze polsko‑watykańskie powojenne rozmowy w sprawie uregulowania stosunków toczyły się w 1971 r. Rząd polski dążył do zawarcia porozumienia, ale z pominięciem polskiego episkopatuepiskopatu. Watykan jednak na to nie pozwolił. W czerwcu 1971 r. Episkopat Polski opublikował dokument O pojmowaniu normalizacji stosunków między państwem a Kościołem. Sformułował w nim zasady, na których powinna opierać się normalizacja stosunków pomiędzy państwem a Kościołem.
Gestem dobrej woli ze strony władz PRL było udzielenie zgody na budowę nowych obiektów sakralnych, a przede wszystkim uchwalenie przez sejm 23 czerwca 1971 r. ustawy regulującej prawo własności kościelnej na Ziemiach Zachodnich i Północnych. Na jej mocy Kościół mógł przejąć na własność tamtejsze świątynie. Kilka dni później papież Paweł VI powołał sześć nowych diecezjidiecezji: wrocławską, opolską, gorzowską, szczecińsko‑kamieńską, kołobrzeską, koszalińską i warmińską oraz zreorganizował archidiecezję gnieźnieńską, warszawską i wrocławską. W ten sposób granice diecezji kościelnych zostały dostosowane do granic państwa, a kluczowy przedmiot sporów pomiędzy władzami państwowymi a Kościołem został usunięty.
W 1974 r. toczyły się już bezpośrednie rozmowy na temat normalizacji stosunków między Polską a Watykanem. W lutym do Polski przyjechał kardynał Agostino Casaroli, który przeprowadził rozmowy z przewodniczącym Rady Państwa Henrykiem Jabłońskim i premierem Piotrem Jaroszewiczem. We wrześniu nastąpiło formalne wznowienie wzajemnych stosunków: utworzono stałe przedstawicielstwo PRL w Watykanie, a na szefa zespołu do spraw kontaktów roboczych ze Stolicą Apostolską wybrano Kazimierza Szablewskiego. Natomiast delegatem Stolicy Apostolskiej do kontaktów z rządem polskim został arcybiskup Luigi Poggi. Trzy lata później, na początku grudnia 1977 r., do Rzymu udała się delegacja polska z Edwardem Gierkiem na czele, który został przyjęty na audiencji przez Pawła VI. Edward Gierek był pierwszym przywódcą państwa komunistycznego przyjętym przez głowę Kościoła katolickiego.
Kościół wobec kluczowych problemów politycznych dekady Gierka
Na początku lat 70. nastąpiło wyraźne odprężenie w stosunkach między państwem polskim a Kościołem. W ówczesnych warunkach oznaczało to, że klimat wzajemnej wrogości nieco osłabł, ale obustronna nieufność trwała nadal, zwłaszcza że nawiązanie stosunków z Watykanem nie oznaczało całkowitego zerwania władz z walką z Kościołem metodami operacyjnymi. W 1973 r. została powołana tzw. Samodzielna Grupa „D” (od słowa „dezintegracja”), której zadaniem było atakowanie instytucji Kościoła takimi metodami jak rozpuszczanie plotek o charakterze obyczajowym na temat księży, stosowano także wobec nich różne formy zastraszania, np. demolowanie mieszkań, pobicia, szantaż.
Kościół nie pozostawał bowiem na uboczu życia społecznego. Zabierał głos w wielu sprawach publicznych, a wobec braku realnej opozycji był jedyną instytucją zdolną do wyrażania poglądów i oczekiwań niezgodnych z programem partii i rządu.
Najważniejszymi organizacjami nurtu świeckiego ruchu katolickiego były: Klub Inteligencji Katolickiej, popierane przez rząd Stowarzyszenie PAX oraz Klub Poselski „Znak”. Kościół dysponował własną prasą. Największą siłę oddziaływania miał „Tygodnik Powszechny”, który wychodził w nakładzie 40 tys. egzemplarzy. Mniejszy nakład – po 7 tys. egzemplarzy – miały miesięczniki „Znak” i „Więź”. Dziennikarze pism katolickich i ich współpracownicy tworzyli niewielkie liczebnie i zróżnicowane, ale niezwykle prężne środowisko intelektualne.
Pierwszą ważną okazją do zabrania głosu w sprawach politycznych była nowelizacja konstytucji w 1976 r. Jej projekt został poddany surowej krytyce ze strony episkopatu, zwłaszcza zapisy mówiące o wieczystej przyjaźni Polski z ZSRS, kierowniczej roli PZPR oraz socjalistycznym charakterze państwa, które zostały uznane przez Kościół katolicki za przejawy nieograniczonej dyktatury ideologii marksistowsko‑leninowskiej. Prymas Wyszyński w wygłoszonym 18 stycznia 1976 r. w warszawskim kościele Św. Krzyża tzw. kazaniu świętokrzyskim nawiązał do sytuacji w kraju, broniąc suwerenności narodu.
W miarę narastania kryzysu społecznego w połowie dekady księża angażowali się w różne formy działalności opozycyjnej, a kościoły stały się ośrodkami oporu. Kościół zajął jednoznaczne stanowisko wobec prześladowań wymierzonych w robotników uczestniczących w protestach w 1976 r. w Radomiu, Ursusie i Płocku. W obronę prześladowanych robotników zaangażowali się m.in. ojciec Jacek Salij oraz księża: Jan Zieja, Hilary Jastak, Leon Kantorski. Dołączali do nich katolicy świeccy, m.in. Tadeusz Mazowiecki, Wiesław Chrzanowski, Aleksander Hall i Janusz Krupski.
Kościół udzielił moralnego wsparcia działalności KORKOR i ROPCiOROPCiO. W komunikacie Konferencji Episkopatu PolskiKonferencji Episkopatu Polski z 8–9 września 1976 r. pisano m.in.:
Konferencja uważa, że władze państwowe powinny w pełni respektować prawa obywatelskie, prowadzić rzeczywisty dialog ze społeczeństwem. Konferencja Plenarna Episkopatu zwraca się do najwyższych władz państwowych, aby zaniechano wszelkich represji wobec robotników biorących udział w protestach przeciwko zamierzonej przez rząd w czerwcu b.r. zbyt wygórowanej podwyżce cen artykułów żywnościowych. Uczestniczącym w tych protestach robotnikom trzeba by przywrócić odebrane prawa, pozycję społeczną i zawodową. Wyrządzone krzywdy odpowiednio wynagrodzić, a wobec skazanych zastosować amnestię.
Cytat za: Antoni Czubiński, Dzieje najnowsze Polski 1944–1989, Poznań 1992, s. 482.
Wybór Jana Pawła II i jego pierwsza pielgrzymka do Polski
Wydarzeniem przełomowym dla Kościoła w Polsce miał wybór arcybiskupa krakowskiego, kardynała Karola Wojtyły, na papieża 16 października 1978 r. Nowy papież przyjął imię Jana Pawła II. Wybór Polaka na Stolicę Apostolską został przyjęty przez wiernych w kraju z ogromnym entuzjazmem, ale we władzach wywołał konsternację.
Zdystansowanie się czy choćby zlekceważenie wyboru Wojtyły przez władze groziło utratą resztek wsparcia większości Polaków i ich całkowitą alienacją. Mając tego świadomość, Edward Gierek wysłał depeszę gratulacyjną do Watykanu. Na uroczystość inauguracji udała się oficjalna delegacja na najwyższym szczeblu, a mszę pontyfikalnąpontyfikalną transmitowała telewizja. W społeczeństwie polskim, które wbrew prowadzonej przez władze polityce laicyzacji było katolickie, nastąpił okres uniesień duchowych, jakich nie doświadczało ono od lat. Jan Paweł II stał się dla Polaków najwyższym autorytetem, a Kościół katolicki azylem i oparciem dostarczającym przestrzeni do działania dla tych wszystkich, którzy czuli się obco w rzeczywistości realnego socjalizmu.
W dniach 2–10 czerwca 1979 r. Jan Paweł II odbył swoją pierwszą pielgrzymkę do ojczyzny, podczas której odwiedził Warszawę, Gniezno, Częstochowę, Oświęcim, Kalwarię Zebrzydowską, Nowy Targ, Kraków oraz rodzinne Wadowice. Wszędzie witały go tłumy wiernych. Tego faktu nie zdołały ukryć manipulacje podczas transmisji telewizyjnych, realizatorzy mieli bowiem zakaz pokazywania licznie zgromadzonych ludzi i robienia zbliżeń na twarze młodych ludzi.
Dla wiernych szczególnie dobitnie zabrzmiały słowa Jana Pawła II wypowiedziane podczas mszy w Warszawie na placu Zwycięstwa:
Niech zstąpi Duch Twój i odnowi oblicze ziemi. Tej ziemi.
Większość Polaków wyniosła ze spotkań z papieżem ogromną nadzieję na przyszłość i potężny ładunek energii do działania.
Słownik
(z łac. dioecesis – okręg administracyjny, od gr. dioikesis – zarządzanie domem) kościelna jednostka administracyjna pozostająca pod zarządem biskupa
(z łac. episcopatus – godność biskupa, od episcopus – biskup, nadzorca, z gr. episkopein – nadzorować) ogół biskupów np. danej prowincji kościelnej lub danego kraju
instytucja zrzeszająca biskupów z Polski, mająca na celu koordynację ich prac i współpracę w rozwiązywaniu wspólnych problemów
(z łac. concordatus – uzgodniony) umowa zawierana między papieżem jako zwierzchnikiem Kościoła katolickiego a państwem, regulująca stosunki religijno‑kościelne w danym kraju
(z łac. conclave – pokój zamykany na klucz; od łac. cum clave – pod kluczem) zgromadzenie kardynałów dokonujące wyboru papieża
(z łac. memoriale – pamiętnik) pismo skierowane do władz, zawierające wyjaśnienie określonych spraw albo uzasadnienie próśb
(z łac. pontificatus – urząd pontyfika, od pontifex – budowniczy mostów) okres sprawowania władzy przez jednego papieża
działająca przez rok (1976/1977) organizacja opozycyjna; powstała w celu pomocy osobom represjonowanym przez komunistyczne władze PRL po wydarzeniach Czerwca 1976 r.
założone w marcu 1977 r. ugrupowanie społeczno‑polityczne, które głosiło potrzebę przestrzegania w Polsce praw człowieka, ale także konieczność przemian ustrojowych, których efektem miała być odbudowa suwerenności państwa po obaleniu władzy komunistycznej
Słowa kluczowe
Kościół w Polsce, Stefan Wyszyński, Karol Wojtyła, Jan Paweł II, Kościół katolicki, organizacja Kościoła w Polsce, Polska w latach 1957–1981
Bibliografia
A. Czubiński, Dzieje najnowsze Polski. Polska Ludowa (1944–1989), Poznań 1992.
A. Dudek, Biskupi i sekretarze, „Mówią Wieki” 5/2000.
R. Kaczmarek, Historia Polski 1914–1989, Warszawa 2010.
J. Kłoczowski, Dzieje chrześcijaństwa polskiego, Warszawa 2007.
W. Roszkowski, Historia Polski 1914–2015, Warszawa 2017.
A.L. Sowa, Wielka historia Polski, t. 10, Od Drugiej do Trzeciej Rzeczypospolitej (1945–2001), Kraków 2001.