Przeczytaj
Kim byli Mongołowie?
Na przełomie XII i XIII w. obszary Wielkiego Stepu, pokrywające się z dzisiejszym terenem Mongolii, zamieszkiwane były przez liczne koczownicze plemiona. Trudniły się one głównie pasterstwem, wypasano bydło, konie, wielbłądy i owce. Ludy te mieszkały w przenośnych jurtach (namiotach krytych skórami) i wyznawały szamanizmszamanizm. MongołowieMongołowie byli doskonałymi jeźdźcami.
Organizacja społeczna i polityczna Mongołów była oparta na więzach rodowych. Jedna wspólnota składała się z 20–100 pasterzy wraz z rodzinami. Dopiero one po zjednoczeniu się tworzyły jedno plemię, a kilka plemion łączyło się w ordę. W ramach tych wspólnot istniała silna konkurencja i to ona stanęła na przeszkodzie ukształtowaniu się struktur państwowych. Obszar zamieszkany przez plemiona mongolskie był terenem ciągłych walk o pastwiska i stada. Potęgę państwa mongolskiego stworzył Temudżyn (ok. 1155–1227), wódz jednego z plemion. W krótkim czasie w wyniku krwawych i dramatycznych zmagań podporządkował on sobie niemal wszystkie okoliczne ludy. Około 1206 r. na wiecu (kurułtaju), na którym zgromadzili się plemienni wodzowie, został obrany Czyngis‑chanem, co oznaczało władcę świata, najwyższego chanachana.
Po krańce świata
Zwycięstwo nad plemionami mongolskimi i zjednoczenie ich utwierdziło Czyngis‑chana w przekonaniu, że jest niezwyciężonym wodzem, wybrańcem bogów, którego przeznaczeniem jest panowanie nad światem. Prostych koczowników przyciągały wielkie bogactwa państw z nimi sąsiadujących, z których każde stało na wyższym poziomie rozwoju kulturowego, ekonomicznego i społecznego. Rozpoczął się okres wielkich podbojów.
Najpierw wojska Temudżyna uderzyły na tereny północne, zamieszkane przez turecki lud Ujgurów i tybetański Tangutów. Po ich ujarzmieniu rozpoczął się atak na Chiny, które z czasem zostały podporządkowane Mongołom. Następnie Czyngis‑chan skierował swoje wojska na zachód, w latach 1219–1223 podbił północny Chorezm. W tym samym czasie Mongołowie podjęli wyprawę łupieżczą na tereny Europy Wschodniej, pustosząc po drodze Gruzję. Zaatakowali obszar zasiedlony przez lud Połowców, którym z pomocą przyszli książęta ruscy. W 1223 r. w bitwie nad rzeką Kałką doszło do rozgromienia wojsk połowieckich i ruskich. Mimo odniesionego sukcesu Mongołowie wycofali się na wschód. Czyngis‑chan zmarł w 1227 r., ale nie zahamowało to ich ekspansji. Następcy wodza, między których podzielił on swoje imperium, kontynuowali politykę podbojów. Mongołowie zajęli ogromne terytoria Azji Wschodniej i Centralnej, Chiny, Persję, Kaukaz, część Anatolii, dotarli aż do Europy i wdarli się w jej granice.
Swoje sukcesy militarne Czyngis‑chan zawdzięczał potężnej i sprawnej armii. Szacuje się, że liczyła ok. 100 tys. wojowników, jej trzon zaś stanowiła kawaleria. Armia ta cechowała się dużą mobilnością. Podczas bitwy często zmieniała kierunek uderzenia, nagle wycofując się i pozorując ucieczkę, przez co zmuszała przeciwnika do pogoni i wciągała go w pułapkę. Wielkie wrażenie wojska mongolskie zrobiły na chorwackim kronikarzu Tomaszu ze Splitu, który był świadkiem najazdu koczowników na wybrzeża Adriatyku w 1242 r.
Tomasz ze Splitu o życiu i obyczajach MongołówBroń ich stanowią tarcze ze skór byczych […] nie do przebicia i doskonale zabezpieczające. Noszą hełmy żelazne i sporządzone ze skór, zakrzywione miecze, kołczany i łuki sposobem wojskowym przypasują; strzały ich dłuższe od naszych o cztery palce, zakończone grotem żelaznym, kościanym lub rogowym. Konie są małe, lecz mocne, wytrzymałe na głód i trudy, jeżdżą na nich po chłopsku, pędząc po skałach i kamieniach bez podków, jakby to były kozy leśne, po trzy dni z rzędu, skołatane pracą, zadowalają się małą garstką paszy. Ludzie w podobny sposób nie prawie nie troszczą się o przyjmowanie pokarmów, karmią się samym barbarzyństwem; mają wstręt do chleba, używają mięsa czystych i nieczystych zwierząt bez różnicy, piją mleko zsiadłe, pomieszane z krwią końską. Mają zaś z różnych narodów, podbitych w walkach, […] wielką masę wojowników, których zmuszają przemocą do boju, jeśli postrzegą, że ktoś z nich się trwoży i nie idzie na śmierć z całą zapamiętałością, bez żadnego wahania ucinają mu głowę […]. Nie stanowią dla nich żadnej prawie przeszkody rwące rzeki, które na koniach siedząc, przebywają; jeśli jednak natrafią na nieprzebrodzoną wodę, natychmiast wyplatają z gałęzi na wzór czółen tratwy, pokrywając je z wierzchu surowymi skórami zwierząt i naładowawszy na nie tabory sami wstępują i bez obawy przepływają.
Indeks dolny Omów na podstawie tekstu cechy armii mongolskiej, które umożliwiły jej ekspansję. Indeks dolny koniecOmów na podstawie tekstu cechy armii mongolskiej, które umożliwiły jej ekspansję.
Źródło: Tomasz ze Splitu o życiu i obyczajach Mongołów, [w:] Wiek V–XV w źródłach, oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska-Bondaruk, Warszawa 1997, s. 199.
Ruska pożoga
W najbliższym sąsiedztwie Europy znalazła się Złota Orda, czyli państwo mongolskie powstałe po rozpadzie imperium Czyngis‑chana w jego zachodniej części. Dzieło ekspansji podjął wnuk Temudżyna Batu‑chan. W 1236 r. armia mongolska wkroczyła na tereny Europy Wschodniej. Najpierw koczownicy podporządkowali sobie południowe stepy i dorzecze Wołgi, następnie skierowali się przeciwko książętom ruskim. W tym czasie Ruś Kijowska znajdowała się, podobnie jak inne państwa europejskie, w stanie rozbicia dzielnicowego. Brak jedności politycznej między książętami i słabość władzy centralnej ułatwiły Mongołom podbój.
W 1237 r. wojska mongolskie podporządkowały sobie wszystkie znaczniejsze miasta: Riazań, Moskwę, Suzdal i na końcu Włodzimierz nad Klaźmą. Głównodowodzący armią Batu‑chan wstrzymał jednak ofensywę w kierunku północnym, dzięki czemu zniszczenia uniknął Nowogród.
Trzy lata później Mongołowie zdobyli i obrócili w ruinę Kijów. Armia mongolska wydawała się niepokonana, a przemoc, którą stosowali żołnierze, wywoływała przerażenie. Stąd Mongołów zaczęto w Europie nazywać Tatarami od tartarus – piekło. Tak pisał o najeźdźcach autor XIII‑wiecznej kroniki, Mateusz Paris:
Są to stwory nieludzkie i do zwierząt podobne, które się bardziej godzi nazywać potworami niż ludźmi, które łakną krwi i piją ją, które jedzą mięso psie, a nawet i mięso ludzkie.
Cytat za: Jacques Le Goff, Kultura średniowiecznej Europy, Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa 1994, s. 159.
Inwazja Mongołów zapoczątkowała ponad dwustuletnie panowanie mongolskie nad księstwami ruskimi. Był to moment przełomowy, który wywarł duży wpływ na późniejsze dzieje Rusi. Wiele potężnych ośrodków miejskich zostało niemal doszczętnie zniszczonych, tysiące ludzi pognanych w niewolę lub brutalnie zamordowanych. Ruś została odcięta od kontaktów z Europą, co zahamowałojej rozwój kulturalny i gospodarczy. Rządy oparte na brutalności i gwałcie stały się od tej pory normą w księstwach ruskich. Mongołowie po podboju nie zlikwidowali jednak księstw, pozwolili dotychczasowym książętom zachować stanowiska pod warunkiem otrzymania tzw. jarłykujarłyku, czyli pisemnej zgody na objęcie władzy, i regularnego składania danin. Proces powolnego wyzwalania się księstw ruskich spod panowania mongolskiego rozpoczął się pod koniec XIV stulecia pod przewodnictwem wielkiego księstwa moskiewskiego. Jego symbolicznym początkiem było zwycięstwo nad wojskami Złotej Ordy w 1380 r.
Gorze nam się stało
Po zajęciu RusiRusi Mongołowie uderzyli w 1241 r. na Węgry. Pretekstu dostarczył fakt, że król Bela IV udzielił schronienia książętom ruskim. W rzeczywistości Mongołom chodziło o zdobycie nowych terenów i kontynuowanie polityki ekspansji. Do decydującego starcia doszło w czasie bitwy na równinie pod Mohibitwy na równinie pod Mohi. Armia węgierska została pokonana, a sam król uciekł, Mongołowie zaś opanowali cały kraj, zabiwszy niemal połowę populacji i zrównawszy z ziemią większość miast. Jednak wkrótce potem niespodziewanie wycofali się z zajmowanego terytorium i w kolejnych latach nie podejmowali prób powrotu. Prawdopodobną przyczyną rezygnacji z dalszego podboju była wieść o śmierci wielkiego chana Ugedeja. W wyborach nowego władcy mieli obowiązek uczestniczyć wszyscy książęta krwi, w tym stojący na czele wyprawy Batu‑chan.
Mnisi z księżmi i diakonami odprawiali nabożeństwo, odśpiewali Mszę świętą i przyjęli Komunię świętą, naprzód sami, potem szlachta z żonami i dziećmi i wszyscy od małego do największego wyspowiadali się […], gdyż było mnogo narodu w grodzie. Potem zaś wyszli z grodu ze świecami i kadzidłami […], a płacz wielki i szlochanie; mężowie płakali żon swoich, matki dziatek, brat brata, a nie było nikogo, kto by się zmiłował. A ustępujących z miasta […] jęli Tatarowie wszystkich mordować, mężów wespół z niewiasty, i nie pozostała z nich żywa dusza.
Latopis ruski [za:] Sadok i 48 Sandomierskich Dominikańskich Męczenników, Wikipedia.org.
Jednocześnie z zaatakowaniem Węgier armia mongolska podjęła wypad na tereny ziem polskich. Prawdopodobnie wyprawa ta miała wyłącznie charakter dywersyjny, a więc miała powstrzymać ewentualną pomoc książąt polskich dla Węgrów. Mongołowie, złupiwszy Sandomierz i Kraków, dotarli w końcu na Śląsk. Tam 9 kwietnia 1241 r. pod Legnicą stoczono bitwębitwę. W jej wyniku armia polska została rozgromiona, stojący na jej czele książę śląski Henryk Pobożny zginął, a jego głowę zwycięzcy nabili na dzidę i zabrali ze sobą. Według legendy ciało księcia rozpoznała matka, Jadwiga Śląska, po charakterystycznej narośli w kształcie szóstego palca na lewej stopie syna. To w czasie tego starcia książę na widok polskich rycerzy uciekających z pola bitwy miał zakrzyknąć: Gorze się nam stało!
(co znaczy: spadło na nas wielkie nieszczęście). Jest to jedno z dwóch tzw. zdań legnickich, przytoczonych przez Jana Długosza w jego „Rocznikach” i zaczerpniętych ponoć z zaginionej „Kroniki” Wincentego z Kielczy.
Po odniesionym zwycięstwie koczownicy połączyli się z resztą swoich sił na południu. Mongołowie jeszcze dwukrotnie – w 1259 i w 1287 r. – dokonywali najazdów na ziemie polskie, ale miały one charakter wyłącznie łupieżczy.
Po śmierci wielkiego chana Ugedeja (11 grudnia 1241 r.) rozpoczęły się walki o tron. Powoli też następował rozkład ogromnego imperium. Ocaliło to Europę przed kolejnymi falami najazdów na tak dużą skalę.
Słownik
(ros. z tur. jarl‑ek) dokument wydawany przez władców mongolskich książętom podbitych ziem, na mocy którego mogli oni sprawować władzę na danym obszarze
tytuł władcy stojącego na czele imperium mongolskiego, zwierzchnika nad pomniejszymi chanami
koczownicze plemię zamieszkujące obszar Wyżyny Mongolskiej, które w czasach Temudżyna rozpoczęło ekspansję
zjazd możnych mongolskich i książąt krwi, na którym podejmowano najważniejsze decyzje, m.in. dokonywano wyboru wielkiego chana
lud pochodzenia tureckiego osiadły na obszarze dzisiejszego Kazachstanu i Rosji, podbity w XIII w. przez Mongołów
bitwa rozegrana w 1241 r. między wojskami polskimi pod wodzą księcia śląskiego Henryka Pobożnego a wojskami mongolskimi, zakończona klęską strony polskiej
bitwa stoczona pomiędzy wojskami węgierskimi a mongolskimi 11 kwietnia 1241 r., zakończona porażką strony węgierskiej
średniowieczne państwo w Europie Wschodniej ze stolicą w Kijowie, podzielone w XI w., a następnie podbite przez Mongołów w XIII w.
religia pogańska wyznawana przez ludy wschodnie, która opiera się na roli szamana jako osoby zdolnej do odbywania podróży w zaświaty
Słowa kluczowe
Mongołowie, podbój Rusi, bitwa pod Legnicą, Czyngis chan, Złota Orda, Batu chan, Europa w okresie krucjat
Bibliografia
L. Bazylow, Historia Rosji, t.1, PWN, Warszawa 1985.
J. Le Goff, Kultura średniowiecznej Europy, Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa 1994.
S. Godziński, Dzieje Mongolii, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2009.
Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S. -B. Lenard, PWN, Warszawa 1997.