Przypomnijmy, że aby wyznaczyć rozwinięcie dziesiętne liczby wymiernej, wystarczy przedstawić ją w postaci ułamka zwykłego (być może niewłaściwego), a następnie wykonać dzielenie licznika przez mianownik tego ułamka. Przy czym dzielenia nie kończymy w chwili, gdy pojawia się reszta z dzielenia. Wówczas w ilorazie stawiamy przecinek (separator) dziesiętny równocześnie dopisując zero po prawej stronie reszty i kontynuujemy dzielenie.
Rozważmy kilka przykładów.
Przykład 1
Obliczymy:
a)
R1W5Lhx9efwbz
b)
R1HmhROh3aI9p
c)
R11hJYjZZydrg
d)
R1RMt3nNab5tk
Zwróć uwagę na ostatni przykład. Po postawieniu przecinka dziesiętnego od pewnego miejsca zaczyna powtarzać się cyfra .
Przypomnijmy, że grupę powtarzających się cyfr w rozwinięciu dziesiętnym nazywamy okresem, zaś liczbę tych cyfr – długością okresudługość okresudługością okresu.
OkresokresOkres zapisujemy zwykle w nawiasie okrągłym lub z kreską ponad nim:
W powyższym przykładzie okres ma długość .
Rozważając przykłady możemy zauważyć pewną prawidłowość.
Po zamianie liczby wymiernej na ułamek zwykły (być może niewłaściwy) i skróceniu go do ułamka nieskracalnego , rozłóżmy mianownik na czynniki pierwsze. Jeżeli w rozkładzie na czynniki pierwsze liczby występują tylko potęgi liczb i , to rozwinięcie dziesiętne liczby wymiernej jest skończone. Zaś jeśli w rozkładzie na czynniki pierwsze liczby występują liczby różne od potęg liczb i , wówczas rozwinięcie dziesiętne liczby jest okresowe.
Przykład 2
Rozważmy liczbę .
Ponieważ w rozkładzie na czynniki pierwsze liczby występują tylko potęgi liczb i , więc rozwinięcie dziesiętne liczby jest skończone.
Mianownik liczby w rozkładzie na czynniki pierwsze zawiera liczbę oraz ułamek ten jest nieskracalny.
Oznacza to, że jego rozwinięcie dziesiętne jest nieskończone okresowe.
Przykład 3
Zamienimy liczby o podanym rozwinięciu dziesiętnym na ułamek zwykły.
a) lub
b) lub
Na przykładzie przypomnimy, w jaki sposób można liczby o rozwinięciach okresowych przedstawiać w postaci ułamków zwykłych. Więcej przykładów znajdziesz w animacji uzupełniającej lekcję.
Przykład 4
Przedstawimy podane liczby w postaci ułamków zwykłych.
Niech
Możemy pomnożyć obie strony równości przez potęgę dziesiątki o wykładniku, który jest równy długości okresudługość okresudługości okresu liczby , czyli przez .
Otrzymamy wówczas równość
Po odjęciu lewej strony pierwszej równości od lewej strony drugiej równości i prawej strony pierwszej równości od prawej strony drugiej równości, otrzymujemy
Rozwinięcia dziesiętne liczb niewymiernych
Jest wiele sposobów znajdowania rozwinięć dziesiętnych liczb niewymiernych: komputery wykorzystują rozwinięcia funkcji w szereg Taylora (do tego potrzebne jest pojęcie pochodnej funkcji); istnieje algorytm pierwiastkowania pisemnego (nieco trudniejszy niż algorytm dzielenia pisemnego) oparty na dość elementarnych wzorach algebraicznych.
W praktyce wykorzystujemy dziś kalkulator, komputer lub tablice matematyczne.
Zanotujmy początki rozwinięć dziesiętnych wybranych liczb niewymiernych:
Na przykładzie liczby prześledźmy, jak kolejne cyfry rozwinięcia dziesiętnego przybliżają jej wartość. Przypomnijmy, że pierwiastek kwadratowy z liczby nieujemnej to taka liczba , która podniesiona do kwadratu równa się liczbie .
Przybliżenie liczby
Kwadrat przybliżenia
Rozwinięcie dziesiętne liczby jest nieskończone i nieokresowe – im więcej cyfr weźmiemy, tym dokładniejsze będzie przybliżenie.
Przykład 5
Wyznaczymy rozwinięcia dziesiętne wskazanych liczb niewymiernych z dokładnością do trzech miejsc po przecinku.
Podsumujmy powyższe rozważania w postaci twierdzenia.
Liczba wymierna i niewymierna
Twierdzenie: Liczba wymierna i niewymierna
Liczba jest wymierna wtedy i tylko wtedy, gdy jej rozwinięcie dziesiętne jest skończone lub okresowe.
Liczba jest niewymierna wtedy i tylko wtedy, gdy jej rozwinięcia dziesiętne jest nieskończone i nieokresowe.
Słownik
okres
okres
grupa cyfr w określonej kolejności, która powtarza się w rozwinięciu dziesiętnym liczby wymiernej