Scholastyka, arystotelizm, tomizm

W najszerszym, potocznym znaczeniu scholastyka oznaczała średniowieczny sposób kształcenia, na co wskazuje jej źródłosłów, wywodzący się od greckich pojęć schole, czyli „szkoła” i scholastikos czyli „szkolić”, „nauczać”. Jest to więc pojęcie niezbyt ostre, gdyż dotyczy bardzo ogólnie rozumianego szkolnictwa, które ewoluowało na przestrzeni wieków. Jeśli jednak rozpatrujemy jego znaczenie filozoficzne, to warto wspomnieć, że i ono często bywa używane nader szeroko. Filozofia chrześcijańska pierwszych wieków Naszej Ery uprawiana jest przez ojców założycieli Kościoła chrześcijańskiego, którzy czerpią pełnymi garściami z filozofii platońskiej. Po łacinie słowo „ojcowie” brzmi patres, dlatego też ten pierwszy, neoplatoński nurt filozofii chrześcijańskiej zwiemy „patrystyką”. Poprawnie rozumiana scholastyka nawiązuje zaś do arystotelizmuarystotelizmarystotelizmu i rozwija się od początku średniowiecza, kiedy patrystyka (uprawiana u kresu antyku) wytraca swą siłę oddziaływania. Nie zmienia to jednak faktu, iż mianem scholastyki bywa określana cała filozofia chrześcijańska, co tworzy mylne wrażenie, jakoby patrystyka była częścią scholastyki.

Scholastyka (rozumiana jako nurt filozoficzny) czerpie bezpośrednio z filozoficznego namysłu Arystotelesa, pragnąc redefiniować jego główne idee w duchu chrześcijańskiej teologiiteologiateologii. Jej najwybitniejszym i najbardziej zasłużonym przedstawicielem jest św. Tomasz z Akwinu, przez co w niektórych opracowaniach możemy wręcz spotkać się z synonimizacją pojęć „scholastyka” i „tomizm”. To drugie pojęcie jest oczywiście określeniem ogółu poglądów Akwinaty, ale także pewną ogólną nazwą sposobu myślenia i dowodzenia twierdzeń teologicznych, jakie zaprezentował filozof z Akwinu.

Spróbujmy podsumować: scholastyka jest średniowieczną filozofią chrześcijańską, która stara się godzić prawdy objawione z prawdami rozumu, wiarę i rozum, filozofię i teologię. Bezpośrednio czerpie z poglądów filozoficznych Arystotelesa, a z perspektywy historycznej zastąpiła wypalającą się patrystykę, która nawiązywała do Platona i neoplatoników. Największe zasługi na polu scholastyki są zaś udziałem św. Tomasza z Akwinu.

Św. Tomasz Akwinata – problematyka, poglądy, postawa autora

Problem relacji filozofów chrześcijańskich do myśli greckiej jest nader złożony i przeszyty ambiwalencją. Z jednej strony teolodzy chrześcijańscy wyrażali pewną nieufność wobec swych helleńskich poprzedników, gdyż widzieli w nich niegodnych zaufania pogan, którzy nie zostali pobłogosławieni prawdami objawionymi, z drugiej zaś doceniali ich zasługi na polu filozofii. Stąd brał się problem dotyczący sposobu, w jaki szanujący się chrześcijanin winien odnosić się do filozoficznego dorobku Hellenów.

RjWzZVm1xIoYU

Zdjęcie przedstawia mężczyznę w średnim wieku, siedzącego przy biurku. Ubrany jest w zdobione złotą nitką szaty, na których wyhaftowano postaci świętych. Mężczyzna ma brodę i przerzedzone włosy na głowie. W jednej ręce trzyma białe pióro umoczone w atramencie. W drugiej ręce trzyma małe serce, które płonie. Mężczyzna patrzy w stronę okna, stamtąd dobiegają promienie słoneczne, na których widnieje napis VERITAS, oznaczający prawdę. Wokół mężczyzny znajduje się mnóstwo ksiąg i zwojów pergaminu.

Św. Augustyn wykazywał, że rozum musi podporządkować się wierze. Wszelkie nauki dotyczące świata doczesnego, jakie rozwijali Grecy, są równie piękne, co próżne. Człowiek winien bowiem dążyć do zbawienia, zaś aby je osiągnąć musi poznać jedynie własną duszę i Boga. Cała reszta jest zupełnie bez znaczenia, a zatem nie ma sensu poświęcać czasu na nauki dotyczące świata ziemskiego. Rozum ma więc służyć nam jedynie do tego, aby jak najlepiej poznawać prawa boskie i starać się przeniknąć prawdy objawione na tyle, na ile jest w stanie. Tak utrwaliło się podejście wyłożone w obiegowej maksymie: philosophia ancilla theologiae, czyli „filozofia niewolnicą teologii” (lub też „służką”, jak stara się dziś nieco osłabić znaczenie łacińskiego ancilla).

Rv4aIZpqp7yTz1

Zdjęcie przedstawia mężczyznę w średnim wieku, który trzyma w dłoniach otwartą książkę. Obok widoczne są inne książki. Mężczyzna ma półdługie włosy sięgające do ramion. Ubrany jest w pelerynę.

Ten paradygmat nieco zmodyfikował św. Anzelm, wykładając swoją koncepcję „wiary poszukującej zrozumienia”. Stwierdzał on, iż rozum co prawda powinien służyć wierze, a filozofia teologii, jednak nie ma prawdziwej wiary bez racjonalnego przeniknięcia prawd objawionych, a teologii – bez pogłębionego namysłu filozoficznego. Św. Anzelm w pewien sposób „rehabilitował” rozum i filozofię, nie było to jednak równorzędne zestawianie ich z wiarą i teologią.

Pojawiło się ono dopiero wraz z filozofią św. Tomasza, który dokonał pogłębionej analizy dzieł greckich myślicieli i doszedł do nowych, oryginalnych wniosków. Stwierdził bowiem, że byli to filozofowie wybitni i bardzo wartościowi, a fakt, że byli również nieszczęśnikami, do których nie dotarło Słowo Boże, w niczym nie umniejsza ich zasług. Dokonywali oni bowiem wspaniałych odkryć na polu nauki, wyznaczali metodologię poprawnego rozumowania, tworzyli wyczerpujące systemy filozoficzne, nie mogli jednak w sposób poprawny odnosić się do kwestii ostatecznych, gdyż urodzili się przed Chrystusem. Nie zmienia to jednak faktu, że ich metodologia, odkrycia i wnioski są bardzo wartościowe, zaś jeśli zastosujemy je do rozważań teologicznych, to możemy otrzymać odpowiedzi na wszelkie zagadnienia, jakie rozważa każdy chrześcijanin. O tym nowym paradygmacie, wypracowanym przez Akwinatę, do dziś potocznie mówimy, iż ujmuje on rozum i wiarę, filozofię i teologię, jako „dwa skrzydła tego samego ptaka”. Prawdy objawione wyznaczają rozumowi tematykę rozważań, a dzięki niemu zostają lepiej zgłębione. Teologia dostarcza filozofii najważniejszych zagadnień do kontemplacji, zaś dzięki niej sama zyskuje na głębi i lepszym zrozumieniu Słowa Bożego. Rozum i wiara, teologia i filozofia, są więc nie tylko równorzędne – one nie mogą istnieć bez siebie nawzajem.

„Pięć dróg” św. Tomasza

RM4UWfaW2PSkm

Obraz przedstawia mężczyznę w średnim wieku z ogoloną głową. Wokół krawędzi głowy ma pozostawione pasmo włosów. Ubrany jest w czarną pelerynę z kapturem. Na piersi ma dużą broszkę w kształcie słońca z promieniami. W jednej ręce trzyma otwartą książkę, w której widoczny jest tekst spisany w języku łacińskim. W drugiej ręce trzyma miniaturę budynku kościelnego z bardzo wysoką wieżą.

Sposoby, w jakie św. Tomasz stara się dowieść istnienia Boga, zdają się być najlepszą ilustracją omówionych dotąd kwestii. Po pierwsze: doskonale ukazują w jaki sposób rozum stara się przeniknąć kwestie wiary, a więc dogmatów, na których jest ufundowane całe chrześcijaństwo. Po drugie: odkrywamy w nich wiele nawiązań do myśli Stagiryty, co dodatkowo podkreśla wielką fascynację, jaką względem niego przejawiał Akwinata. Po trzecie: dowodzi wielkości myśli filozoficznej samego św. Tomasza, który zebrał i opracował na nowo wyłożone dotąd dowody na istnienie Boga. Są to więc „drogi”, na których rozum spotyka prawdy wiary, a filozofia udowadnia kwestie teologiczne. Przedstawmy więc rozumowania, jakimi posłużył się filozof, cytując obszerne fragmenty jego dzieł (za wybitnym badaczem jego myśli, Etienne Gilsonem) i zaznaczając w nich najważniejsze założenia rozumowań.

Pierwsza „droga” ukazuje przede wszystkim fascynację Akwinaty myślą filozoficzną Stagiryty. Jak pamiętamy, Arystoteles nauczał, że wyznacznikiem wszelkich przemian, jakie zachodzą w świecie, jest pozostawanie wszystkich przedmiotów w ruchu. Każdy byt posiada bowiem możność (potencję) do pewnych typowych dla niego zmian, zaś ich dokonywanie się nazywamy aktem. Każdy akt ma swoją przyczynę i każda zmiana w obrębie przedmiotu (jego ruch) zachodzi z jakichś przyczyn. Kamień upada, gdyż wyrzuciłem go przed siebie, człowiek rozwija się, starzeje i umiera, gdyż jest to dla niego „ruch” naturalny. Nie jest jednak możliwe, aby ogólnie rozumiany ruch nie miał jakiejś jednej, zewnętrznej przyczyny. Ktoś musiał go zainicjować, tworząc świat (inicjując jego ruch). Tak dochodzimy do idei Boga, będącego „poruszycielem” całego świata (inicjatorem wszelkich zmian, jakie w nim zachodzą).

Posługując się takim rozumowaniem Arystoteles doszedł do idei nieruchomego poruszyciela, pierwszej przyczyny, która wprawiła istniejący świat w ruch, po czym w zasadzie przestała zważać na jego losy. Z taką interpretacją św. Tomasz nie mógł się zgodzić. Wizja wiecznego świata, który został przez nieruchomego poruszyciela jedynie wprawiony w ruch, została więc zastąpiona wizją Boga jako Stwórcy świata, który zainicjował wszystkie jego przemiany. Grecka zasada ex nihilo nihilex nihilo nihilex nihilo nihil ustąpiła więc miejsca chrześcijańskiej wizji aktu creatio ex nihilocreatio ex nihilocreatio ex nihilo.

Druga „droga” zasadza się na prostym rozumowaniu, że wszystko istnieje z jakiejś przyczyny. Pita przeze mnie kawa powstała w wyniku zalania jej wrzątkiem, wrzątek powstał w wyniku zagotowania wody w czajniku, woda w czajniku wzięła się z kranu, z którego ją nalałem itd. Każda rzecz i każde wydarzenie ma swoją przyczynę. Nie jest jednak możliwe, abyśmy cofali się w tych związkach przyczynowych w nieskończoność. Musi więc istnieć jedna „przyczyna wszystkich przyczyn”. Ten dowód w swym brzmieniu i logice jest w zasadzie tożsamy z poprzednim dowodem. Pierwsza droga mówi bowiem o pojęciu ruchu, druga natomiast analizuje pojęcie przyczyny, jednak zawarte w nich rozumowania opierają się o ten sam sposób rozumowania.

Trzecia „droga” odnosi się do pojęć przypadkowości i konieczności. Dobrze wiemy, że są byty, które mogłyby nie istnieć, lub być zupełnie inne, niż są, a nie zmieniłoby to nic w funkcjonowaniu rzeczywistości – całego naszego świata. Ty i ja moglibyśmy się nie urodzić, moglibyśmy być innej płci, wyznania, mieć inny kolor skóry, ale nie zmieniłoby to nic w ogólnie rozumianym porządku świata. Akwinata rozważa więc, czy wśród tych wszystkich przypadkowych bytów można wskazać jakiś byt konieczny, a więc taki, którego nie mogłoby nie być. Wręcz zdroworozsądkowo dochodzi do wniosku, że gdyby nie istniał jakiś byt konieczny, to i cała rzeczywistość by nie istniała. Jest to rozumowanie podobne do dwóch poprzednich, oparte na tym samym mechanizmie. Skoro musi istnieć pierwotne źródło wszelkiego ruchu i przyczyna wszystkich przyczyn, to jest ona równocześnie bytem koniecznym.

Czwarta „droga” jest tylko lekko zmodyfikowanym ontologicznym dowodem na istnienie Boga, jaki zaprezentował wcześniej św. Anzelm. Otóż wiemy, że wszystkie istniejące byty da się gradacyjnie układać w hierarchię – od najmniej doskonałego, do najbardziej doskonałego. Z konieczności byt najdoskonalszy jest jedyny i doskonały pod każdym względem. Z samego faktu myślenia wynika więc fakt istnienia bytu najdoskonalszego, a więc Boga.

Piąta i ostatnia „droga” rozpatruje rzeczywistość (ogół wszystkich przedmiotów), jako celowo zaplanowaną i skonstruowaną całość. Wszystko, co istnieje, powstało nie tylko z jakiejś przyczyny, ale i w jakimś celu. Widząc jak dokładnie i racjonalnie ułożone są mechanizmy, jakie rządzą światem, nie można nie dojść do wniosku, iż ktoś zaplanował i stworzył ten świat w dokładnie taki sposób, w jaki on funkcjonuje.

Słownik