Przeczytaj
Życiowa dewiza Madame brzmi: Nic nie jest tak śmieszne jak nieszczęście
Nic nie jest tak śmieszne jak nieszczęście
. Urodzona i wychowana we Francji, zostaje skazana przez decyzje niefrasobliwego ojca‑marzyciela na życie w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Przyjaciel i powiernik rodziców madame przybliża zgłębiającemu jej historię bohaterowi‑narratorowi sytuację bohaterki zaraz po przybyciu nad Wisłę:
MadameByła zamknięta w sobie, niekomunikatywna, a nawet odpychająca. No, niby nic dziwnego: przecież dla niej ten kraj, zwłaszcza w tamtym okresie, to była obca pustynia. Gorzej! Kolonia karna. Wokół nędza i terror, a w domu - izolacja. Żadnego środowiska, żadnych kolegów, przyjaciół. Jedyny dostępny świat - to garstka znajomych ojca. Na ogół starszych, dziwacznych, okaleczonych przez wojnę, zgorzkniałych, zastraszonych. Zresztą, wyobraź sobie! Jesteś w tym samym wieku. Robisz zaraz maturę - i fiu! przenoszą cię nagle… ja wiem? … powiedzmy do Lwowa, który kiedyś był polski i gdzie twój ojciec, przed wojną, studiował matematykę. No, i jakbyś się czuł? A dla niej, jestem pewien, to był skok jeszcze większy. Z raju - prosto do piekła. Wyobraź sobie: Alpy, [...], elegancja, a potem nagle gruzy, polityczne szaleństwo i zamiast „Cha‑nel 5”; szare mydło do prania. To musiało być straszne! Była jak dziki ptak zamknięty naraz w klatce. Nie wychodziła z domu. Była zdesperowana.
Źródło: Antoni Libera, Madame, s. 184.
Dla Madame - przybyszki z Zachodu polska rzeczywistość pełna absurdów, wszechobecnej bylejakości i szarzyzny jest nie do przyjęcia. Chęć zmiany swego beznadziejnego położenia, niechęć do nieznanego kraju, zainteresowanie bezpiekibezpieki sprawiają, że bohaterka jest w stanie zrobić wszystko, aby uciec od tego całego gomułkowskiego spleenuspleenu
, wydostać się z Polski. Niezmiennie czuje się cudzoziemką, co podkreśla strojem i zachowaniem:
Madame[...] w zasadniczy sposób odbijała od reszty nauczycieli – szarych, zgorzkniałych, nudnych, w najlepszym razie nijakich. Chodziła elegancko ubrana, wyłącznie w garderobie produkcji zachodniej [...], miała wypielęgnowane ręce, zdobione gustowną biżuterią i bił od niej zapach dobrych, francuskich perfum.
Źródło: Antoni Libera, Madame, s. 44.
Madame, stroniąc od społecznego naśladownictwa, całą swoją życiową energię zwraca ku realizacji planu mającego umożliwić jej wyjazd:
MadameBrzydziła się tu wszystkim i nie ufała niczemu [...]. Wierzyła w inną strategię. W strategię sfinksa. Pozoru. I dopiero w tej masce, drążenia swojej sprawy - samotnie, nocą, skrycie, bez żadnego wspólnika.
Źródło: Antoni Libera, Madame, s. 187.
Do nikogo się nie przywiązuje. Jest wyalienowanawyalienowana, nieprzystępna, ostrożna. Jej życie jest naznaczone tymczasowością. Jak zauważa Dorota Samborska‑Kukuć:
Dwa razy Madame. Pigmaliona portret z kobietąMadame Libery to opowieść o „Królowej Śniegu, Gwieździe Północy”, kobiecie zimnej, tajemniczej, rozsiewającej urok zgubny, przywiązującej do siebie nieokreślonym, niemogącym osiągnąć spełnienia pragnieniem i tęsknotą. [...] Victoire, jako obca i niedostępna, samotna i niezależna jawi się niczym monolit, posąg z jednej bryły, jakby zrodzona, by imponować.
Źródło: Dorota Samborska-Kukuć, Dwa razy Madame. Pigmaliona portret z kobietą, „Teksty Drugie”, nr 6, s. 130.
Konstrukcja postaci Madame
Historia opowiadana z perspektywy narratora to zapis tworzenia mitu Madame, istotnego dla kształtowania się tożsamości bohatera jako pisarza. Uczucie, które budzi w nim fascynująca i tajemnicza nauczycielka zostaje w sposób świadomy przekształcone w literaturę. Bohater zdaje sobie sprawę, że jest doświadczenie literackie, przeczuwa, że jego emocje stanowią materiał opowieści i właśnie przez tę opowieść mogą zostać zachowane. W tym akcie tworzenia miłość do niedostępnej nauczycielki staje się w pewnym sensie miłością spełnioną — opowieść kreująca mit staje się rodzajem spełnienia. Myślenie o Madame i analizowanie własnej fascynacji jest częścią procesu pisania o miłości. Dla młodego pisarza zaangażowanie się w ten proces rekompensuje wszystko, co mogłoby nastąpić, gdyby Madame zdecydowała się odwzajemnić jego uczucia. Wydaje się to jednak niemożliwe — stałoby przecież w sprzeczności z mitem. Literacka rekonstrukcja postaci Madame jest jedynym sposobem na zbliżenie się do niej i zawładnięcie nią.
Antoni Libera buduje postać La belle Victoire, ukazując, jak jej obraz powstaje i kształtuje się w wyobraźni zakochanego ucznia. Sposób, w jaki postrzega on swoją nauczycielkę niejako udziela się czytelnikowi powieści.
Dwa razy Madame. Pigmaliona portret z kobietąBohater postępuje jak rasowy wywiadowca, planowo i metodycznie bada „genealogięgenealogię” intrygującej lektorki. W detektywistycznych kwerendachkwerendach wykorzystuje swój espritesprit — urok osobisty i inteligencję. Stopniowo zdobywa układające się w całość informacyjne puzzle. Wybiera strategię szachisty: ruch, namysł, kolejny ruch, dzięki czemu osiąga zamierzony cel. Logika porządkowania danych wchodzi w interakcję z jego bujną wyobraźnią, a ich interpretacja wykracza daleko poza faktyczny stan rzeczy.
Źródło: Dorota Samborska-Kukuć, Dwa razy Madame. Pigmaliona portret z kobietą, „Teksty Drugie”, nr 6, s. 131.
Zgłębianie motywacji Madame wymaga patrzenia na rzeczywistość jej oczami, staje się więc dla bohatera okazją do weryfikacji jego oglądu rzeczywistości PRL‑u, a także jego tożsamości jako Polaka. Ona przecież odrzuca możliwość identyfikacji z tym, co polskie.
MadameByła silna i dumna. I jakby niepodległa znieprawionej i szpetnej rzeczywistości polskiej, tworzonej w ponurym obłędzie przez demokrację ludową. Całym swoim jestestwem mówiła „nie” temu światu. Wyglądem, manierami, językiem, inteligencją. Była niemym wyrazem, że tkwimy w bagnie i w bzdurze, a można żyć inaczej.
Źródło: Antoni Libera, Madame, s. 184.
Idealizacja postaci Madame uruchamia w bohaterze motywację, by doścignąć ją w jej doskonałości, by jej zaimponować erudycjąerudycją, a więc i stanem wiedzy o kulturze zachodu. To sposób ujrzenia siebie i ukazania siebie jako (mimo wszystko) przedstawiciela tej kultury, człowieka wychowanego w europejskiej tradycji literackiej, znającego kulturowe kodykulturowe kody. Znajomość europejskiej literatury staje się więc biletem wstępu do tego miłosnego imaginariumimaginarium, któremu przeznaczone będzie przekształcić się w literaturę.
Jednym z motywów literatury, która określa się jako europejską, a więc zakorzenioną w antyku jest grecki mit o Pigmalionie i Galatei. Mówi on o królu Cypru, który wyrzeźbił z kości słoniowej posąg idealnej kobiety – Galatei. Pigmalion wielbił ją, pieścił, ubierał w strojne suknie, obdarowywał prezentami. Wzruszona jego miłością Afrodyta sprawiła, że posąg ożył. Bohater powieści Madame, niczym Pigmalion, tworzy posągową figurę, obdarzając ją cechami wywiedzionymi ze swoich oczekiwań. Wśród licznych odniesień kulturowych można w konstrukcji postaci Madame odnaleźć także analogięanalogię do Beatrycze z Boskiej komedii Dantego – jest ona symbolem mądrości i pełni rolę przewodniczki. Kobieta idealna i nauczycielka‑przewodniczka składają się więc na mit Madame. Bohater — młody erudyta — „rzeźbiąc posąg” Victoire, projektuje na nią swoje wyobrażenia o wykształconej i wyrafinowanej kobiecie Zachodu. Tworząc jej wizerunek, oddaje się całkowicie procesowi kreacji. Kochając obraz Madame, kocha także siebie, jako autora – odkrywa swoją moc tworzenia.
Dwa razy Madame. Pigmaliona portret z kobietąWizerunek budowany na przypuszczeniach, życzeniu, idealizacji kreuje podobną zaledwie do rzeczywistej bohaterkę własnej, prywatnej mitologii, legendową heroinę ucieleśniającą marzenia i wyobrażenia o doskonałej kobiecości, a także o idealnej miłości ku niej, nobilitującym zakochanego uczuciu.
Źródło: Dorota Samborska-Kukuć, Dwa razy Madame. Pigmaliona portret z kobietą, „Teksty Drugie”, nr 6, s. 133.
Dwa razy Madame. Pigmaliona portret z kobietą„Jesteś, jakim się wymyślisz”, jesteś takim, jakim jest mit, który stworzysz. Pieśń Pigmaliona o Galatei, prolegomena wielkiego dzieła życia. Opowieść forsująca zapory płaskiej rzeczywistości. Historia miłosna z rzędu tych, co nie mając dalszego ciągu — posiadają zdolność pokonywania romansowej tandety i kiczu, zapładniając fantazję i rozniecając aktywność tworzenia.
Źródło: Dorota Samborska-Kukuć, Dwa razy Madame. Pigmaliona portret z kobietą, „Teksty Drugie”, nr 6, s. 137.
Jaka jest jednak naprawdę kobieta, która staje się ucieleśnieniem mitu?
Dwa razy Madame. Pigmaliona portret z kobietąMadame la Directrice — nauczycielka francuskiego, urodzona i wychowana poza Polską, po śmierci matki skazana zostaje przez nierozważny krok ojca na mieszkanie w Polsce. Zdeterminowana swym beznadziejnym położeniem, zagrożona inwigilacją bezpieki, uwikłana w prymitywizm i bylejakość swej ojczyzny, której nie wybrała, robi wszystko, by stąd wyjechać. Czuje się nie tylko cudzoziemką, ale - jak każdy obcy z Zachodu — kimś lepszym, pogardza rodzimą tandetą, stroni od społecznej mimikry. Toteż wszystkie siły zwraca ku instytucjom mogącym zapewnić jej emigrację do kraju, w którym została wychowana i który traktuje jak swój prawdziwy dom. Planowo, z uporem dąży do celu. Nie przywiązuje się do nikogo i do niczego, żyjąc tymczasowo, zwrócona pragnieniami w stronę przyszłości; bezwzględnie wykorzystuje nadarzające się okazje, by wspiąć się na kolejny szczebel drabiny do „zachodniego nieba”. Najprawdopodobniej wstępuje do PZPR (zostaje przecież dyrektorką szkoły), rekwiruje znakomite wypracowanie młodego licealisty, sobie przypisując zasługę jego zdumiewających umiejętności, ma to bowiem posłużyć jej jako dowód świetnych możliwości dydaktycznych i w efekcie skłonić władze do wydelegowania jej jako dyrektorki eksperymentalnego liceum na szkolenie we Francji. Victorie traktuje ludzi instrumentalnie lub wręcz protekcjonalnie, z wyższością, nie obchodzi jej los szkoły, którą zarządza. Być może nawet romans z wpływowym Francuzem ma charakter interesowny, podporządkowany celowi — zdobyć upragniony paszport. Jej erudycja, tak pożądana przez młodego wielbiciela, też ma charakter wątpliwy: nie zna lub czytała powierzchownie największe dzieła literatury światowej, nie od razu rozumie aluzję z Czarodziejskiej góry i przyznaje się otwarcie do nieznajomości Conradowego Zwycięstwa. Oczytaniem nie dorasta do poziom u swego inteligentnego ucznia. Sprzyja i patronuje rozwojowi bohatera — nie wychowuje i nie kieruje.
Źródło: Dorota Samborska-Kukuć, Dwa razy Madame. Pigmaliona portret z kobietą, „Teksty Drugie”, nr 6, s. 134–135.
Dla bohatera – twórcy mitu rzeczywistość nie miała jednak znaczenia. Liczyło się jedynie to, co z tej rzeczywistości można było wyłuskać, ocalić dla opowieści o miłości. Kreacja idealnej kobiety (i siebie w relacji do niej) była przecież autokreacją. Wiązała się z odkryciem własnej oryginalności i potencjału twórczego. Stworzenie obrazu Madame stało się dla ambitnego ucznia warunkiem stworzenia siebie jako autora – przeglądającego się we własnym dziele. Bez Galatei nie byłoby Pigmaliona, a bez Madame nie narodziłby się pisarz.
MadameByła i „niegdyś” i „tam”; przedłużeniem Przeszłości i przybliżeniem Dali; czasoprzestrzenią Legendy. Była materią, z której mogła powstać Opowieść.
Źródło: Antoni Libera, Madame, s. 320.
Słownik
stan osoby, która utraciła więź ze środowiskiem, w którym żyje
potocznie aparat bezpieczeństwa w PRL
historia lub pochodzenie czegoś
wspomaga zarówno wypowiedzi ustne, jak i pisemne. Pojmujemy go jako system symboli, wartości i przekonań charakterystycznych dla konkretnej społeczności, np. tekst „ostatnie pożegnanie” umieszczony na szarfie przy wiązance kwiatów wśród osób komunikujących się w języku polskim wywołuje skojarzenia z pogrzebem, a nie na przykład pożegnaniem pary zakochanych na dworcu kolejowym. To wyrażenie dosłownie przetłumaczone na inne języki nie musi już wywoływać takich skojarzeń. Podobnie wyrażenie „okrągły stół” Polacy odczytują w kontekście wydarzeń 1989 roku, a Anglicy łączą z historią rycerzy króla Artura