Barok – epoka przepychu

Barok jest epoką, następującą po renesansie. Za jego początek uważa się rok 1597, w którym włoski kompozytor Jacopo Peri [czytaj: dżakopo peri] napisał pierwszą operę – Dafne, natomiast za koniec uważa się rok 1750 – datę śmierci Johanna Sebastiana Bacha. Sama nazwa pochodzi od portugalskiego słowa barocco [czytaj: baroko], lub francuskiego baroque [czytaj: barok] (tłum. perła o nieregularnym kształcie). W architekturze epoka ta kojarzona jest ze złotymi ornamentami, przepychem formy i symetrią. Podobne cechy wykazywała w muzyce, w której dominowały śpiewne koloraturyKoloraturakoloratury, ozdobnikiOzdobnikozdobniki, a podstawę basową tworzyło tzw. basso continuoBasso continuobasso continuo, w którym partia basu była zapisana z liczbami, które wskazywały współbrzmienia, pozwalając na improwizację przez instrumenty akompaniujące, takie jak klawesyn, wiolonczela czy lutnia. Dzięki nowym formom instrumentalnym, m.in. koncertowi solowemuKoncert solowykoncertowi solowemu, concerto grossoConcerto grossoconcerto grosso [czytaj: konczrto grosso], suicieSuitasuicie, rozwijała się samodzielna muzyka instrumentalna. Epoka ta wykształciła także formy wokalno‑instrumentalne, tj. operaOperaopera, kantataKantatakantata, oratoriumOratoriumoratorium, które wykorzystywane są nawet w czasach współczesnych. Do najznakomitszych kompozytorów baroku należą: Johann Sebastian Bach (Niemcy), Georg Friedrich Händel [czytaj: georg fridriś hendel] (Niemcy/Anglia ( w 1727 przyjął obywatelstwo Angielskie)), Antonio Vivaldi (Włochy).

Sukces Orfeusza Claudio Monteverdiego

R1Za3l176dA1E

Ilustracja przedstawia portret Claudio Monteverdi. Mężczyzna w średnim wieku, z równo obciętymi, czarnymi włosami oraz siwym wąsie i brodzie. Ubrany jest w białą koszulę z wysoko postawionym kołnierzem oraz czarną szatę. Dłonie ułożone ma na książkę, którą trzyma na kolanach.

W 1607 r. na dworze Gonzagów w Mantui we Włoszech wystawiono operęOperaoperę Opowieść o Orfeuszu Claudio Monteverdiego [czytaj: klaudio montewerdiego] (1567‑1643). Pod względem muzycznym miała cechy wspólne z Eurudice [czytaj: eurudiczie] Jacopo Periego [czytaj: jakopo periego]. Atrakcyjność Orfeusza podnosiła warstwa instrumentalna – wyjątkowo liczna obsada (36 instrumentalistów) pozwoliła na muzyczne zróżnicowanie przedstawianych w operze światów.

Perły baroku

Barok jest epoką wprowadzającą nowatorskie rozwiązania, zarówno kompozytorskie jak i wykonawcze. Rozwinął się w niej system dur‑moll, który odróżniał ówczesną muzykę od tej znanej z wcześniejszych epok. Charakterystyczne było także stosowanie środków ekspresji – nagromadzenie ozdobników, bogata harmonia i kontrapunkty stały się nieodłączną częścią każdego działa. Dominowało basso continuo [czytaj: basso kontinuo], które było podstawowym elementem działa wykonywanym przez klawesyn i wiolonczelę. Rozwijała się zarówno muzyka świecka, jak i religijna – katolicka i protestancka. Epoka ta ustanowiła zasady dotyczące kompozycji a część z nich obowiązywać będzie aż do późnego romantyzmu, czyli do końca XIX wieku.

Aria na strunie G Johanna Sebastiana Bacha to utwór wchodzący w skład trzeciej Suity orkiestrowej D‑dur. Jest jednym z najbardziej popularnych dzieł mistrza. Początkowo napisana była na orkiestrę. Jednak niemiecki dziewiętnastowieczny skrzypek, August Wilhelm dokonał jej transkrypcji na skrzypce i fortepian. Zmienił także tonację z oryginalnej D‑dur na C‑dur, co umożliwiło zagranie całej partii solowej wyłącznie na strunie G. Od tego wydarzenia słynna aria zyskała swoją nazwę.

Innym znanym dziełem Bacha jest Toccata i fuga d‑moll [czytaj: tokkata]. Historia organowej kompozycji nie jest znana. Kompozytor prawdopodobnie napisał ją podczas pobytu w Arnstadt [czytaj: arnsztad] lub Weimarze [czytaj: wajmarze]. Część muzyków uważa, że stanowi ona improwizację mistrza podczas koncertu, a została napisana później. Inni twierdzą, że kompozycja pierwotnie stworzona była na skrzypce, o czym świadczyć może struktura tematyczna fugi, w której wykorzystano pustą strunę, powtarzalne zmiany smyczka oraz liczne unisono i oktawowe zdwojenia.

Alleluja z oratorium Mesjasz jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych dzieł Georga Fridricha Haendla [czytaj: hendla]. Mistrz napisał oratorium w zaledwie dwa tygodnie. Podczas wykonywania części Alleluja przyjęty został zwyczaj wstawania słuchaczy, mający początek podczas jednego z wykonań, na którym król Jerzy II powstał z miejsca, A za nim gest uczynili poddani. Kompozycja wraz z Pasją według świętego Mateusza Johanna Sebastiana Bacha, uważana jest za najdoskonalsze dzieło oratoryjne baroku.

Kanon D‑dur Johanna Pachelbela początkowo był częścią Kanonu i Gigue D‑dur [czytaj: żig], jednak wraz z rosnącą popularnością zrezygnowano z wykonania po nim tańca. Napisany jest na troje skrzypiec i basso continuo. Układ basowy dzieła był, inspiracją dla wielu kompozycji późniejszych epok, a współcześnie wykorzystuje się w muzyce popularnej.

Cztery pory roku Antonia Vivaldiego jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych dzieł muzyki barokowej. Zawiera cztery koncerty skrzypcowe, z których każdy poświęcony jest innej porze roku, stanowiąc idealny przykład muzyki ilustracyjnej. Pierwszy koncert – Wiosna składa się z trzech części: Allegro, Largo, Allegro. Każda z nich przedstawia tę porę roku z różnych perspektyw.

Rozwój i znaczenie barokowych instrumentów muzycznych

Barok jest epoką, w której wykształciła się większość instrumentów, które są podstawą dzisiejszej orkiestry. Nastąpiło udoskonalenie już istniejących oraz powstanie nowych instrumentów muzycznych, co wpłynęło na rozwój form i spopularyzowanie muzyki instrumentalnej, granej przez wielu wykonawców lub solowo. Podstawę basową stanowiły instrumenty, na których można było wykonać akordy: organy, klawesyn czy przenośny portatyw, albo strunowe: lutnia czy harfa. Popularnością cieszyły się także różnych wielkości flety, charakteryzujące się odmiennymi strojami oboje oraz fagoty. Barokowe trąbki nie posiadały wentyli i miały ograniczone możliwości dźwiękowe. Do grupy trąbek należały też puzon oraz nowo wykształcona waltornia. Ze względu na ogromne możliwości techniczne ważną rolę pełniły instrumenty smyczkowe, do których zaliczały się viole o różnych strojach (wczesnobarokowe to: da gamba i da braccio [czytaj da braczio]) oraz nowo powstałe skrzypce i altówki, spopularyzowane zwłaszcza we Włoszech za sprawą wybitnego lutnika, Antonio Stradivariego [czytaj {antonio stradiwariego]. Skrzypce, ze względu na swoją skalę, dawały największe możliwości techniczne, więc stały się podstawą barokowej orkiestry.

Słownik pojęć