RjzpAssltdghO1

Na zdjęciu teren zabudowany, silnie uprzemysłowiony.

1. Cechy działalności przemysłowej

Ludzie od tysięcy lat korzystają z zasobów znajdujących się w otaczającym nas środowisku. Na początku człowiek stanowił integralny składnik biosfery. Jednak zdolność do wytwarzania narzędzi, które ułatwiały korzystanie z zasobów przyrody oraz umiejętność posługiwania się nimi, uczyniły go niezwykle efektywnym sprawcą przemian składników środowiska przyrodniczego. Około 10 tys. lat temu ludzie przeszli na osiadły tryb życia, co było związane z rozwijaniem się rolnictwa. Natomiast ok. 850 lat temu rozpoczął się nowy rodzaj wpływu człowieka na środowisko, czyli działalność przemysłowa, która wyróżnia się:

• zastosowaniem maszyn przetwarzających ogromne ilości surowców odnawialnych (produkowanych głównie przez rolnictwo) i nieodnawialnych (głównie surowców mineralnych pozyskiwanych z litosfery);

• procesami technologicznymi przetwarzającymi surowce w pożądane dobra; jednak na każdym etapie produkcji powstają niepożądane produkty uboczne, jak np. odpady i zanieczyszczenia;

• wielkoskalowym oddziaływaniem przestrzennym przy jednoczesnej koncentracji produkcji i ludności na stosunkowo niewielkich obszarach w ośrodkach i okręgach przemysłowych;

• koncentracją ludności o określonych kwalifikacjach.

2. Jak powstały okręgi przemysłowe w Europie Zachodniej?

Okręg przemysłowy to pewien obszar o charakterystycznych cechach, na którym występuje skupienie zakładów przemysłowych. 
Zastanówmy się, jakie czynniki sprzyjają tworzeniu się okręgów przemysłowych. Czynniki przyrodnicze korzystnie wpływające na rozwój przemysłu to: występowanie zróżnicowanej bazy surowcowej, dostęp do wody, łatwość pozyskiwania energii.
Do czynników pozaprzyrodniczych sprzyjających rozwojowi przemysłu należą: duża liczba ludzi z odpowiednimi kwalifikacjami, istniejąca lub tworząca się infrastruktura techniczna, rynek zbytu na produkty wytwarzane w przemyśle oraz zaplecze naukowo‑badawcze.

W tabeli przedstawiono uproszczony opis tworzenia się pierwszej generacji przemysłowej, która powstała w Północnej Anglii w latach 1770‑1870.

Pod koniec XIX i na początku XX wieku pojawiły się kolejne wynalazki, a ich zastosowanie nazywa się drugą rewolucją przemysłową. Wówczas to na szeroką skalę użyto energii elektrycznej, zastosowano silniki spalinowe, ropa naftowa stała się niezwykle użytecznym surowcem, rozpoczęto produkcję wielu nowych wyrobów chemicznych, zaczęto wykorzystywać łączność radiową. Największe jednak zmiany nastąpiły w sposobach organizacji produkcji przemysłowej. W 1908 roku w fabryce Henry’ego Forda powstała linia produkcyjna samochodów. Rok 1913 uważa się za początek masowej seryjnej produkcji taśmowej – w ciągu następnych 20 lat wyprodukowano m.in. 15 mln sztuk Forda T.
Drugą zmianą, którą jako pierwszy zastosował z kolei Thomas Edison, było wykorzystanie zespołów badawczych do rozwiązania problemów naukowo‑technicznych.

Jakie korzyści niesie skupienie przemysłu na stosunkowo niewielkim obszarze? Do najważniejszych należy obniżenie kosztów transportu, możliwość stałego zaopatrzenia odbiorców, zmniejszenie kosztów składowania surowców i gotowych produktów. W okręgu powstają także placówki naukowo‑badawcze wprowadzające ulepszenia techniczne i modernizujące przemysł. Specyficzną cechą związaną ze skupieniem zakładów przemysłowych jest krajobraz określany jako miejsko‑przemysłowy.
W związku z wyżej wymienionymi korzyściami w Europie Zachodniej rozwinęły się liczne okręgi przemysłowe, w tym te największe: Okręg Birmingham w Anglii, Zagłębie Ruhry w Niemczech, Okręg Północny we Francji czy Zagłębie Górnośląskie na ziemiach polskich.

R1OcyrM21CKjH1

Ilustracja przedstawia mapę gospodarczą Wysp Brytyjskich. Na mapie sygnaturami przedstawiono wydobycie następujących bogactw mineralnych: węgiel kamienny, rudy żelaza, rudy cynku i ołowiu, srebro, sól kamienna, sole potasowe oraz gaz ziemny i ropa naftowa (na Morzu Północnym). Liniami przedstawiono ropociągi i gazociągi. Gwiazdkami oznaczono elektrownie cieplne, wodne i atomowe. Oznaczono ośrodki przemysłowe, na przykład: Glasgow, Dublin, Leeds, Liverpool, Manchester, Bristol, Londyn. Przemysł elektromaszynowy i hutniczy, chemiczny, lekki, drzewny i papierniczy oraz spożywczy. Kolorem brązowym oznaczono obszar silnie uprzemysłowiony w centrum Wielkiej Brytanii (Anglia Środkowa) i na zachodzie w okolicach Glasgow. Mapa zawiera siatkę południków i równoleżników. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dwa stopnie.

3. Rozwój Zagłębia Ruhry i jego współczesne przemiany

Zagłębie Ruhry leżące w okręgu Nadrenia Północna‑Westfalia w zachodniej części Niemiec należy do starych okręgów przemysłowych Europy. W połowie XIX wieku rozpoczęto na tym obszarze eksploatację złóż węgla kamiennego, a także rud cynku i ołowiu. W krótkim czasie nastąpił gwałtowny wzrost liczby ludności i rozwój miast.

Pod koniec XIX wieku w Zagłębiu Ruhry działało 250 kopalni. Okręg Nadreńsko‑Westfalski rozwijał się podobnie jak okręg przemysłowy w północnej Anglii. Występowanie węgla kamiennego i rud metali przyczyniło się do rozwoju hutnictwa metali. Wzrastała liczba ludności w miastach, rozbudowano infrastrukturę techniczną, sieć linii transportowych lądowych i rzecznych. Ren połączono licznymi kanałami z innymi rzekami. Hałdy przy kopalniach i wysypiska odpadów z fabryk zmieniły rzeźbę terenu. W 25 miastach tego regionu liczba ludności przekroczyła 100 tys. mieszkańców.
Od lat 60. XX wieku zaczęły się wyczerpywać płytko zalegające pokłady węgla kamiennego. Wzrosły więc koszty jego wydobycia. Zmiany dotknęły także przemysł stalowy. Pojawiły się inne technologie i nowe rodzaje materiałów, które zaczęto stosować w przemyśle. W 1955 roku w Zagłębiu Ruhry pracowało 55 wielkich pieców hutniczych. Obecnie jest ich tylko 8. Z 250 kopalni do dzisiaj czynnych jest tylko 7, ale i w nich wydobycie ma się zakończyć do 2018 roku.
W połowie XX wieku w krajach wysoko rozwiniętych zapoczątkowano proces stopniowego odchodzenia od gałęzi przemysłu intensywnie wykorzystujących zasoby przyrody oraz wymagających dużych nakładów pracy i energii. Okres ten nazwano rewolucją naukowo‑techniczną, a jego głównym przejawem jest „unaukowienie przemysłu”. Pod koniec XX wieku nastąpiło tu ogromne przyspieszenie rozwoju, a nauka stała się bezpośrednią siłą wytwórczą. Powstały gałęzie przemysłu oparte na wiedzy, nazwane przemysłem zaawansowanych technologii (high technology industries – high‑tech). Zalicza się do niego produkcję: statków powietrznych i kosmicznych, maszyn biurowych i komputerów, sprzętu i urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych oraz wyrobów farmaceutycznych. Szczególne znaczenie ma przemysł informatyczny produkujący urządzenia i oprogramowanie do wszelkiego rodzaju nośników przesyłania informacji.

R1OMB3iUEct0l1

Ilustracja przedstawia mapę gospodarczą Niemiec. Sygnatury kołowe – ośrodki przemysłowe. Duże w Monachium, Hamburgu, Berlinie, kilkanaście średnich sygnatur (Norymberga, Drezno, Lipsk, Dortmund, Frankfurt nad Menem, Stuttgart) oraz kilkanaście mniejszych sygnatur. Przemysł elektromaszynowy i hutniczy oraz chemiczny w przewadze, lekki oraz spożywczy. Po kilkanaście elektrowni cieplnych i wodnych oznaczonych kolorowymi gwiazdkami, kilka elektrowni atomowych, ropociągi i gazociągi oznaczone liniami. Sygnatury oznaczające wydobycie węgla kamiennego, węgla brunatnego, ropy naftowej, gazu ziemnego, soli kamiennej, soli potasowych i rud uranu. Dodatkowo brązowymi plamami wyróżniono obszary silnie uprzemysłowione, obejmują one skupiska miast – dużych ośrodków przemysłu – największe na zachodzie – Zagłębie Ruhry. Mapa zawiera południki i równoleżniki, dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dwa stopnie.

Procesy ograniczenia wydobycia surowców, zmniejszenia udziału przemysłu ciężkiego na rzecz wprowadzenia nowych technologii objęły całe Zagłębie Ruhry. Zamknięto wiele przedsiębiorstw, po których pozostały opustoszałe hale fabryczne, magazyny, biurowce, instalacje techniczne. Towarzyszyły temu wzrost bezrobocia i wiele zjawisk patologicznych. Rozpoczął się proces restrukturyzacji polegający na wprowadzaniu przemysłu nowoczesnych technologii w miejsce przemysłu ciężkiego. Nastąpiło unowocześnienie i zmiana profilu produkcji przemysłowej. Rozwinięto m.in. przemysł elektroniczny, optyczny i farmaceutyczny, a także informatykę i mikrobiologię. Nastąpiła wyraźna poprawa stanu składników środowiska. Dokonano także rewitalizacji, czyli odnowienia i zmiany przeznaczenia dawnych zakładów przemysłowych. Część budynków przeznaczono na sale wystawowe, a część stała się terenami rekreacyjnymi, np. dawne hałdy, które pokryły się zielenią. Jednym z najbardziej znanych jest park krajobrazowy Emscher w północnej części Duisburga. W dortmundzkiej kopalni węgla otworzono Muzeum Historii Społecznej i Kultury Zagłębia Ruhry. Nowymi instytucjami są uniwersytety w Bochum i mające przyciągać turystów kasyno w Dortmundzie.

Procesy uprzemysłowienia (industrializacji), które rozpoczęły się w połowie XVIII wieku, spowodowały zmiany w strukturze zatrudnienia w gospodarce. Przemysł stał się działem zatrudniającym najwięcej pracowników, nastąpił spadek zatrudnienia w rolnictwie, a usługi dopiero zaczynały się rozwijać. Do najważniejszych cech tej fazy rozwoju gospodarczego należą: rozpowszechnienie się masowej, standaryzowanej produkcji, a w rezultacie masowej konsumpcji oraz powszechnej oświaty niezbędnej do osiągnięcia postępu technicznego.
W latach 70. XX wieku rozpoczęła się kolejna faza rozwoju gospodarczego. Jej cechą jest silny rozwój usług oraz zmniejszenie zatrudnienia w przemyśle i rolnictwie. Społeczeństwo ery poprzemysłowej (postindustrialnej) określane jest jako społeczeństwo użytkowników.

W tabeli przedstawiono zmiany struktury zatrudnienia w trzech wysoko rozwiniętych państwach Europy Zachodniej.

RjzpAssltdghO1

Na zdjęciu teren zabudowany, silnie uprzemysłowiony.

RlESej5ZcWwv01

Na zdjęciu wieża kopalni węgla kamiennego.

R1FFpY8vOf12p1

Na zdjęciu rzeka płynąca po równinnym terenie. Zabudowa mieszkaniowa i przemysłowa.

R1UVVd9PjVqif1

Na zdjęciu nowoczesne budynki, na pierwszym planie tereny zielone.

RbTqHHTu4RNMu1

Na zdjęciu zabudowania przemysłowe wśród zieleni.

4. Technopolie – okręgi technologiczne

Nowe zjawisko w gospodarce europejskiej to obszary nazwane technopoliamitechnopoliatechnopoliami. Są to ośrodki lub okręgi technologiczne (technology district), w których wokół rozbudowanego zaplecza naukowo‑badawczego rozwijają się działy przemysłu zaawansowanych technologii. W technopoliach powstają laboratoria oraz małe i średnie przedsiębiorstwa opierające swą działalność na innowacjach technologicznych. Niezwykle ważną zmianą w porównaniu z rozwojem klasycznych okręgów przemysłowych jest to, że dotychczasowe dwa etapy rozwoju – inwestowanie i produkcja – zostały rozszerzone o etap je poprzedzający, tj. badania naukowe i prace rozwojowe.
Technopolie funkcjonują w wielu państwach Europy Zachodniej, np. Sophia‑Antipolis we Francji, Cambridge w Wielkiej Brytanii, Monachium w Niemczech.

R15z9JKi7idVC1

Na zdjęciu lotniczym miasto, rzeka, budynki mieszkalne i zabudowa przemysłowa.

RExNRn1f5V6Wn1

Na zdjęciu rozległa dolina, gęsta zabudowa, w tle góry.

RkKvzGKlI401U1

Na zdjęciu nowoczesne budynki biurowe. Przed nimi zaparkowane samochody.

Podsumowanie

• Na przełomie XVIII i XIX wieku rozpoczęły się procesy uprzemysłowienia, które przyczyniły się do skupienia działalności przemysłowej w aglomeracjach miejsko‑przemysłowych.

• Najstarsze aglomeracje Europy Zachodniej powstały w miejscach występowania bogatych złóż surowców mineralnych, szczególnie węgla kamiennego i rud metali.

• Działalność przemysłowa rozwijała się skokowo – co pewien czas wprowadzano ważne innowacje technologiczne, zmiany w procesach produkcyjnych i wówczas pojawiały się całkowicie nowe wytwory przemysłu. Takie zmiany określano rewolucjami przemysłowymi.

• Pod koniec XX wieku wysoko rozwinięte państwa Europy Zachodniej przeszły od gospodarki przemysłowej do gospodarki opartej na wiedzy; wzrosło przez to zapotrzebowanie na wysoko wykwalifikowanych pracowników.

• W starych okręgach przemysłowych, w których dominował przemysł ciężki, przeprowadzono restrukturyzację umożliwiającą rozwinięcie na tych obszarach nowych gałęzi przemysłu bądź wykorzystanie danych obiektów technicznych do celów wypoczynkowych i rekreacyjnych.

• Obecnie dużą rolę odgrywają technopolie będące ośrodkami badawczymi poszukującymi innowacji technologicznych, które są następnie wdrażane do masowej produkcji.

Zobacz także

kl. 2, 3.4. Źródła energii w Polsce
kl. 2, 3.5. Zmiany w przemyśle Polski
kl. 2, 3.6. Najlepiej rozwijające się gałęzie przemysłu w Polsce

Słowniczek

Zadania