Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
R10HkaHoIClxX

Przenikanie się form w rzeźbie Umberto Boccioniego i architekturze futurystycznej

Ważne daty

1908 r. – Powstanie manifestu futuryzmu

20 lutego 1909 r. – Francuski dziennik Le Figaro publikuje manifest futurystyczny na pierwszej stronie. Oficjalna data narodzin futuryzmu

1910 r. – Zawiązanie się grupy artystów futurystów w Mediolanie

1912 r. – Powstaje rzeźba Rozwinięcie butelki w przestrzenii Umberta Boccioniego

1913 r. – Powstaje rzeźba Jedyne kształty ciągłości w przestrzeni Umberta Boccioniego

1914 r. – Architekt Antonio Sant'Elia (1888‑1916) napisał manifest architektury futurystycznej.

1

Scenariusz lekcji dla nauczyciela.

RARCQy9TKz24A1
W prostokątnym polu znajduje się napis „Pobierz”. Jest to przycisk pozwalający na wyświetlenie, pobranie i zapisanie pliku zawierającego scenariusz lekcji - dokument w formacie pdf.
Źródło: online-skills, licencja: CC0.

I. Rozwijanie zdolności rozumienia przemian w dziejach sztuki w kontekście ich uwarunkowań kulturowych, środowiskowych, epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce. Uczeń:

10. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce oraz środowisk artystycznych.

1. wykazuje się znajomością chronologii dziejów sztuki, z uwzględnieniem:

g) sztuki 1 połowy XX wieku (fowizm, ekspresjonizm, kubizm, futuryzm, formizm, koloryzm, abstrakcjonizm geometryczny i niegeometryczny, dadaizm, surrealizm, konstruktywizm, École de Paris, styl art déco,

4. prawidłowo sytuuje w czasie i w przestrzeni geograficznej poszczególne epoki, style, kierunki i tendencje w sztuce;

5. charakteryzuje i opisuje sztukę powstałą w obrębie poszczególnych epok, kierunków i tendencji;

7. łączy najistotniejsze dzieła ze środowiskiem artystycznym, w którym powstały;

9. analizuje teksty pisarzy, filozofów, krytyków sztuki i artystów, interpretuje je i wskazuje wpływ tych wypowiedzi na charakter stylów, epok i tendencji w sztuce oraz na kształt dzieła;

II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi dziełami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:

11. rozpoznaje gatunek artystyczny, który dzieło reprezentuje;

14. wskazuje środki stylistyczne i środki ekspresji, które identyfikują analizowane dzieło z odpowiednim stylem, środowiskiem artystycznym lub autorem;

18. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat dzieł sztuki.

2. wskazuje twórców najbardziej reprezentatywnych dzieł;

3. umiejscawia dzieła w czasie (wskazuje stulecie powstania dzieł sztuki dawnej, a w przypadku dzieł sztuki nowoczesnej i współczesnej datuje je z dokładnością do połowy wieku), w nielicznych przypadkach, dotyczących sztuki nowoczesnej i współczesnej, zna daty powstania dzieł lub datuje je z dokładnością jednej dekady;

9. identyfikuje najbardziej reprezentatywne i najsłynniejsze dzieła na podstawie charakterystycznych środków warsztatowych i formalnych oraz przyporządkowuje je właściwym autorom;

III. Zapoznawanie z dorobkiem najwybitniejszych twórców dzieł architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:

2. zna najwybitniejsze dzieła z dorobku artystycznego wybitnych przedstawicieli poszczególnych epok, kierunków i tendencji w sztuce od starożytności po czasy współczesne, z uwzględnieniem artystów schyłku XX i początku XXI wieku;

3. sytuuje twórczość artystów powszechnie uznawanych za najwybitniejszych w czasie, w którym tworzyli (z dokładnością do jednego wieku, a w przypadku twórców sztuki nowoczesnej i współczesnej – z dokładnością do połowy wieku) oraz we właściwym środowisku artystycznym;

4. łączy wybrane dzieła z ich autorami na podstawie charakterystycznych środków formalnych;

5. na podstawie przedłożonych do analizy przykładów dzieł formułuje ogólne cechy twórczości następujących twórców: Fidiasz, Poliklet, Praksyteles, Giotto, Jan van Eyck, Hieronim Bosch, Masaccio, Sandro Botticelli, Leonardo da Vinci, Michał Anioł, Andrea Mantegna, Piero della Francesca, Rafael Santi, Giorgione, Tycjan, Jacopo Tintoretto, Pieter Bruegel Starszy, Albrecht Dürer, Hans Holbein Młodszy, Donatello, Filippo Brunelleschi, Andrea Palladio, El Greco, Caravaggio, Gianlorenzo Bernini, Francesco Borromini, Diego Velázquez, Bartolomé Esteban Murillo, Georges de la Tour, Nicolas Poussin, Claude Lorrain, Peter Rubens, Anton van Dyck, Frans Hals, Rembrandt van Rijn, Jan Vermeer van Delft, Antoine Watteau, Jacques Louis David, Jean Auguste Dominique Ingres, Antonio Canova, Berthel Thorvaldsen, Francisco Goya, Eugène Delacroix, Caspar David Friedrich, William Turner, John Constable, Gustave Courbet, Jean François Millet, Eduard Manet, Claude Monet, Edgar Degas, August Renoir, Georges Seurat, Vincent van Gogh, Paul Gauguin, Paul Cézanne, Henri de Toulouse‑Lautrec, August Rodin, Gustaw Klimt, Alfons Mucha, Antonio Gaudí, Edward Munch, Henri Matisse, Pablo Picasso, Umberto Boccioni, Wasyl Kandinsky, Piet Mondrian, Kazimierz Malewicz, Marcel Duchamp, Giorgio de Chirico, Salvador Dalí, René Magritte, Marc Chagall, Amadeo Modigliani, Jackson Pollock, Andy Warhol, Roy Lichtenstein, Claes Oldenburg, Francis Bacon, Yves Klein, Niki de Saint Phalle, Christo, Duane Hanson, Victor Vasarelly, Alberto Giacometti, Constantin Brançusi, Henry Moore, Le Corbusier, Frank Lloyd Wright, oraz artystów polskich i działających w Polsce (m.in. takich jak: Wit Stwosz, Bartłomiej Berrecci, Tylman z Gameren, Dominik Merlini, Bernardo Belotto, Marceli Bacciarelli, Piotr Aigner, Piotr Michałowski, Artur Grottger, Henryk Rodakowski, Jan Matejko, Józef Chełmoński, Maksymilian i Aleksander Gierymscy, Józef Brandt, Olga Boznańska, Józef Pankiewicz, Władysław Podkowiński, Jan Stanisławski, Leon Wyczółkowski, Henryk Siemiradzki, Xawery Dunikowski, Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer, Jacek Malczewski, Witold Wojtkiewicz, Witkacy, Leon Chwistek i inni przedstawiciele grupy formistów, przedstawiciele grupy Rytm, kapistów i grupy „a.r.”, Tadeusz Makowski, Andrzej Wróblewski, Tadeusz Kantor, Jerzy Nowosielski, Alina Szapocznikow, Władysław Hasior, Roman Opałka, Magdalena Abakanowicz);

8. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat twórczości wybitnych artystów.

IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką oraz techniką wykonania. Uczeń:

2. zna terminologię związaną z opisem formy i treści dzieła malarskiego, rzeźbiarskiego i graficznego, w tym m.in. nazwy formuł ikonograficznych, słownictwo niezbędne do opisu kompozycji, kolorystyki, relacji przestrzennych i faktury dzieła;

V. Zapoznanie ze zbiorami najważniejszych muzeów i kolekcji dzieł sztuki na świecie i w Polsce, a także z funkcją mecenatu artystycznego oraz jego wpływem na kształt dzieła sztuki. Uczeń:

4. łączy dzieło z fundatorem, mecenasem lub marszandem, dla którego powstało.

Nauczysz się

określać okoliczności powstawania futuryzmu;

wymieniać twórców i ich prace, które powstały w okresie futuryzmu;

wymieniać cechy stylistyczne sztuki futuryzmu.

Futuryzm

Futuryzm był ruchem, którego członkowie byli zafascynowani współczesnością, odrzucali dotychczasowe normy społeczne, kulturalne a także formy sztuki dawnej. Przywódcą ruchu a zarazem twórcą manifestu futurystycznego był poeta Filippo Tommaso Marinetti (1876‑1944).

Marinetti w swoich niezwykle ekspresyjnych założeniach nawoływał do stworzenia nowego stylu, dzięki któremu byłoby możliwe wyrażenie dynamizmu życia współczesnego. Inspirację miano czerpać z szybko rozwijającej się cywilizacji przemysłowej. Jednocześnie w swoim manifeście zachęcał do wyzbycia się dotychczasowego dorobku sztuki. Głosił także kult szybkości i kult maszyny: Oświadczamy, że wspaniałość świata wzbogaciła się o nowe piękno: piękno szybkości! Samochód wyścigowy ze swoim pudłem zdobnym w wielkie rury podobne do wężów o ognistym oddechu... ryczący samochód, który zdaje się pędzić po taśmie karabinu maszynowego, jest piękniejszy od Nike z Samotraki.

By przedstawić wizualnie pęd, energię i ruch nowej epoki artyści często sięgali do zniekształceń formy a także przestawień symultanicznychSymultanizmsymultanicznych czyli do pokazania przedmiotu w kilku pozycjach jednocześnie. Dynamizm kompozycji podkreślano doborem kolorystyki która uwidaczniała rytmy obecne w obrazach.

MANIFEST ARCHITEKTONICZNY SANT'ELII

W 1914 roku młody architekt Antonio Sant'Elia (1888‑1916) napisał manifestManifestmanifest architektury futurystycznej. Ogłoszono go niedługo po wystawie, na której Sant'Elia przedstawił projekty nowoczesnego miasta. Uważał, że budynki użyteczności publicznej oraz bloki mieszkalne miały charakteryzować takie cechy, jak: prostota konstrukcji i funkcjonalizmFunkcjonalizmfunkcjonalizm

RRZUwJBYrYP9q
Ilustracja przedstawia obraz Antoniego Sant'Elia, „La Cita Nuova”. Na obrazie przedstawiającym się projekt nowego miasta. Nigdy nie został zbudowany, ale doskonale ilustruje myśl i ideologie futuryzmu. Na ilustracji znajduje się aktywny punkt zawierający dodatkowe informacje: Punkt 1: Budynki miały być też pozbawione jakichkolwiek wpływów historycznych oraz ornamentyki. Szyby wind umieszczone zostały przed fasadami.
Antonio Sant'Elia, „La Cita Nuova”, 1914 r., kolekcja prywatna, wykop.pl, CC BY 3.0
Rv7JNZz4b8MEm
Ilustracja przedstawia obraz Antoniego Sant'Elia, „La Cita Nuova”. Na obrazie według projektu architektonicznego wysokiego wieżowca. Budynek jest pomarańczowo-granatowy. Przed budynkiem widoczny jest wiadukt. Na ilustracji znajduje się aktywny punkt zawierający dodatkowe informacje: Punkt 1: System komunikacji miejskiej miał przebiegać bezkolizyjnie. Strefy ruchu pieszego, kolejowego i samochodowego były połączone metalowymi pomostami i ruchomymi schodami. Zamiast zieleni, w miastach powinny były przeważać beton i stal.
Antonio Sant'Elia, „Projekt architektoniczny”, 1914 r., kolekcja prywatna, Włochy, wikimedia.org, domena publiczna

W 1915 roku Sant'Elia wstąpił, podobnie jak inni futuryści, do armii. Zginął pod Monfalcone w 1916 roku. Mimo że przed śmiercią nie zdążył zrealizować żadnej budowli, po I wojnie światowej uznano go za prekursora architektury funkcjonalistycznej.

Manifest rzeźby futurystycznej

R1FB3P8xwg8VTm35375fbbcfbb5a57_00000000000061
Źródło: online skills, licencja: CC BY 3.0.

Stosowanie futurystycznych haseł w rzeźbie Boccioniego

Rzeźba futurystyczna, podobnie jak malarstwo dążyła ku dynamizmowi, wzajemnemu przenikaniu form. Artyści łączyli różne tworzywa, w otwartych kompozycjach wykorzystywali wzajemne działanie sił, wynikłych ze struktury materiałów. W 1912 roku Boccioni, jedyny twórca i teoretyk rzeźby futurystycznej, opublikował Manifest rzeźby, w którym wypowiedział się przeciwko sztuce klasycznej i dziełom Michała Anioła.

W 1913 roku Boccioni wykonał brązowy odlew zatytułowany Jedyna forma ciągłości w przestrzeni. Figura przypominająca człowieka jest w rzeczywistości przestrzenną formą ruchu, uosabia dynamizm za pomocą zmultiplikowania zanikających i formujących się na nowo kształtów.

R1J5kWEf48OJR
Ilustracja przedstawia rzeźbę Umberta Boccioniego „Jedyna forma ciągłości w przestrzeni”. Rzeźba przedstawia postać ludzką. Zmierz ona ona dużymi krokami w lewą stronę. Ma gładką, połyskującą powłokę i jest odlewem z brązu. Na ilustracji znajduje się aktywny punkt zawierający dodatkowe informacje: Punkt 1: Przemieszczająca się rzeźba odnosi się do niekończącego się ruchu, ciągłego przemieszczania się gładkiej, połyskującej bryły, będącej kwintesencją siły przebijającej się przez powietrze.
Umberto Boccioni, „Jedyna forma ciągłości w przestrzeni”, 1913, kolekcja G. Mattioli, Mediolan, Włochy, wikimedia.org, domena publiczna

W rzeźbie Rozwinięcie butelki w przestrzeni Boccioni podjął się próby syntezy przedmiotu z otaczającą przestrzenią. Nadał jej formę spirali, ograniczając się do najprostszych środków wyrazu, prostoty formy i surowości.

Synteza rzeźby i przestrzeni

Rzeźba futurystyczna powstała w rezultacie zastosowania formuły: przedmiot + środowisko. W tym względzie Boccioni powoływał się na Medardo Rossę, choć uważał, że w jego rzeźbionych głowach relacja między przedmiotem a otoczeniem przypomina raczej związek reliefu z tłem niż przenikanie się dwóch ośrodków sił.

R13Dpp39kmuOV
Ilustracja przedstawia rzeźbę Umberta Boccioniego „Głowa + dom + światło”. Obejmuje posąg zdeformowanego człowieka, okazanego od głowy do pasa, połączonego z położonymi pod różnymi kątami płaszczyzn i zespołów z obiektami. Wprowadza to efekty światłocieniowe. Postać na głowie ma dołączony fragment budynku z oknami. Abstrakcyjne konstrukcje dołączone są do całej postaci. Mimika człowieka wskazuje na srogość. Z przodu mężczyzna ma zaplecione duże, masywne dłonie. Rzeźba umieszczona jest na kwadratowej tablicy. Na ilustracji znajduje się aktywny punkt zawierający dodatkowe informacje: Punkt 1: W rzeźbie Głowa + dom + światło z 1912 roku Boccioni zaatakował problem dosłownego przenikania się płaszczyzn.
Umberto Boccioni, „Głowa + dom + światło”, 1912, rzeźba zniszczona, wikimedia.org, CC BY 3.0

Dla Boccioniego istotna była nie tyle czysta forma, co czysty rytm; nie konstrukcja ciała, lecz konstrukcja akcji tego ciała. Postulował, by wmontowywać w rzeźby elementy ruchome, mechaniczne. Ponadto okazał się rzecznikiem stosowania polichromii w rzeźbie, przypisując jej wielkie znaczenie w sferze wzajemnej penetracji przedmiotu i otoczenia.

R17gJ0HHws3hD
Ilustracja przedstawia rzeźbę Umberta Boccioniego „Koń + jeździec + domy”. Wykonana została z drewna, kartonu z zawartością miedzi i żelaza, pokrytych cyną lub cynkiem. Rzeźba ustawiona jest na kwadratowej podstawie od której odchodzi pręt podtrzymujący rzeźbę. Wszystkie elementy rzeźby zostały zespolone, połączone abstrakcyjną konstrukcją, przypominająca kształtem pękatą rybę. Na ilustracji znajduje się aktywny punkt zawierający dodatkowe informacje: Punkt 1: W 1914 roku Boccioni stworzył dzieło pt. Koń +jeździec + domy . Rzeźba została wykonana w drewnie i kartonie z dodatkiem miedzi i żelaza (pokrytych cyną lub cynkiem).
Umberto Boccioni, „Koń + jeździec + domy”, 1914, Kolekcja Peggy Guggenheim, Wenecja, Włochy, wikimedia.org, domena publiczna
Polecenie 1

Na podstawie powyższych rzeźb uzasadnij, że futuryści zrealizowali słowa zawarte w manifeście: „blok rzeźby wchłonie konstrukcyjne elementy przestrzeni plastycznej”.

RgphGvcRdiKa5
Inna wersja zadania

Wyjaśnij, jak rozumiesz słowa: „blok rzeźby wchłonie konstrukcyjne elementy przestrzeni plastycznej”.

Prezentacja 3D pt: Boccioni

RYsaZuQ3wc45j1
Prezentacja „Boccioni”. Prezentacja 3D przedstawia trójwymiarową rzeźbę Umberta Boccioniego „Rozwinięcie butelki w przestrzeni”. Zgeometryzowany kształt butelek składa się z zespołów wykonanych ze sobą ułożonych spiralnie płaszczyzn, wprowadzających efekt dynamiki. Ustawiona jest na dwupoziomowej podstawie -kształtem zbliżona do trójkąta. Podczas analizy mogą być dostępne dodatkowe informacje: Informacja 1 Rzeźba futurystyczna W futuryzmie ważna była relacja przedmiotu artystycznego z otaczającą go przestrzenią. W związku z tym założeniem Umberto Boccioni (1882–1916), stworzył rzeźbę o nazwie Rozwinięcie butelek w przestrzeni (1912), w zakresie działania zsyntetyzować wewnętrzną i zewnętrzną sferę przedmiotu, udostępnić go w sposób pomysłowy. Artysta chciał stworzyć rzeźbę w pełni zgodną z wnioskami dynamizmu plastycznego, zdecydował w niej zawrzeć nieczyste formy, leczniczy czysty rytm plastyczny, nie konstrukcję ciała, leczoną konstrukcję akcji tego ciała. Rzeźba Rozwinięcie butelek w przestrzeni, która zawiera kompozycję spirali, artysta ukazał się w niej, przedstawił przedmiot do pomocy surowych i oszczędnościowych środków. Prezentacja „Boccioni”. Prezentacja 3D przedstawia trójwymiarową rzeźbę Umberta Boccioniego „Rozwinięcie butelki w przestrzeni”. Zgeometryzowany kształt butelek składa się z zespolonych ze sobą ułożonych spiralnie płaszczyzn, wprowadzających efekt dynamiki. Ustawiona jest na dwupoziomowej podstawie - odległości zbliżone do trójkąta, prędkości w formie wieloboku nieregularnego. Dodatkowo została zamieszczona informacja: W futuryzmie ważna była relacja przedmiotu artystycznego z otaczającą go przestrzenią. W związku z tym założeniem Umberto Boccioni (1882–1916), stworzył rzeźbę o katalogu „Rozwinięcie butelek w przestrzeni” (1912), w którym zastosowano zsyntetyzować wewnętrzną i zewnętrzną sferę przedmiotu, poprzez podzielone go w pomysłowy sposób. Artysta chciał stworzyć rzeźbę w pełni zgodną z dynamiką plastycznego tworzywa sztucznego, postanowił w niej zawrzeć nie „czyste formy, lecz czyste rytm plastyczny, nie konstrukcję ciała, leczniczą konstrukcję akcji tego ciała”. Rzeźba „Rozwinięcie butelek w przestrzeni” miała kompozycję spirali, artysta ukazał w jej treści przedmiot za pomocą surowych i oszczędnościowych środków. Dla rozwoju rozwoju rzeźby ważne było polecenie Boccioniego, autorstwa rzeźby formowano z różnorodnego tworzywa, a nie poprzestawano tylko na jednym materiale. Aby wprawić się w ruch, można było także wmontować elementy mechaniczne. Artysta przypisywał też duże znaczenie kolorowi, Informacja 2 Umberto Boccioni, Jedyne kształty ciągłości w przestrzeni, 1913; Dla rozwoju rozwoju rzeźby ważne było polecenie Boccioniego, autorstwa rzeźby formowano z różnorodnego tworzywa, a nie poprzestawano tylko na jednym materiale. Aby wprawić się w ruch, można było także wmontować elementy mechaniczne. Artysta przypisuje też duże znaczenie kolorowi, który miał wywierać wpływ w sferze wzajemnego oddziaływania przedmiotu i przestrzeni. W 1913 roku artysta stworzył kolejną rzeźbę Jedyne kształty ciągłości w przestrzeni. Szata ukazana forma łączy się z przylegającą do niej przestrzenią, która wydaje się być zamrożona. Materia rzeźby, z kolei, zdawała się wyznaczać zakres oddziaływania jej siły. W tej rzeźbie Boccioni oddał zjawisko ruchu wywołanego przez zawrotną prędkość. Można określić, że na późniejsze powstanie tak zwanej rzeźby kinetycznej, miał wpływ rzeźby futurystycznej. Kierunek ten charakteryzuje się zasięgiem i dynamizmem. Ważna także była metamorfoza, wielorakość i jednoczesność przedmiotów. W 1913 roku artysta stworzył kolejną rzeźbę Jedyne kształty ciągłości w przestrzeni. Szata ukazana forma łączy się z przylegającą do niej przestrzenią, która wydaje się być zamrożona. Materia rzeźby, z kolei, zdawała się wyznaczać zakres oddziaływania jej siły. W tej rzeźbie Boccioni oddał zjawisko ruchu wywołanego przez zawrotną prędkość. Można określić, że na późniejsze powstanie tak zwanej rzeźby kinetycznej, miał wpływ rzeźby futurystycznej. Kierunek ten charakteryzuje się zasięgiem i dynamizmem. Ważna także była metamorfoza, wielorakość i jednoczesność przedmiotów
Źródło: online skills.

Zadania

classicmobile
Ćwiczenie 1
RKbhnPcKMldjD1
Źródło: online-skills.
static
classicmobile
Ćwiczenie 2
RfK0sZjwItiE61
Źródło: online-skills.
static
ReM6kFydZhpqx
Ćwiczenie 3
Wymień tytuły trzech prac rzeźbiarskich Boccioniego.
classicmobile
Ćwiczenie 4
R1AJgiXLh6Slf1
Źródło: online-skills, licencja: CC0.
static
classicmobile
Ćwiczenie 5
RZAUMdg5Brj5f1
Źródło: online-skills.
static
classicmobile
Ćwiczenie 6
RFFGIZD1t1VUb1
Źródło: online-skills.
static
classicmobile
Ćwiczenie 7
R1JBVWq63wJOh1
Podaj autorów dwóch projektów architektonicznych prezentowane w tym materiale.
Źródło: online-skills.
static

Słownik pojęć

Funkcjonalizm
Funkcjonalizm

w architekturze, sztuce użytkowej: kierunek, którego założeniem jest uznanie nadrzędności funkcji użytkowej nad formą.

Manifest
Manifest

publiczna wypowiedź jakiejś organizacji, partii politycznej, grupy literackiej itp., zawierająca jej program działania lub wyrażająca jej stanowisko.

Rzeźba kinetyczna
Rzeźba kinetyczna

termin określający nurt poszukiwań artystycznych koncentrujących się na problemie rzeczywistego ruchu jako ekspresyjnego i konstrukcyjnego elementu dzieła sztuki.

Symultanizm
Symultanizm

zagadnienie z zakresu teatrologii, literatury i sztuki abstrakcyjnej. Polega na przedstawieniu kilku obrazów, zdarzeń rozgrywających się w tym czasie, a w różnych miejscach. (…) W malarstwie abstrakcyjnym polega na dopełnieniu się barw.

Słownik pojęć został opracowany na podstawie:

encyklopedia.pwn.pl

Tomasz Miłkowski, Szkolny słownik teatralny, Oficyna Wydawnicza „Delta W‑Z”, Warszawa 2000

Galeria dzieł sztuki

Bibliografia

Kierunki i tendencje sztuki nowoczesnej, Wyd. Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1980

http://hoth.amu.edu.pl/~technix/manifest.htm (dostęp z dnia 21.03.2018)