R1KKA7Vxp3KH711
Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0

Wprowadzenie

W 1923 roku Józef Piłsudski zdecydował się porzucić działalność polityczną. Zrezygnował ze wszystkich pełnionych funkcji i osiadł w podwarszawskim Sulejówku.

RHbGXZTkxcCrp
W pożegnalnym spotkaniu, które odbyło się w Sali Malinowej hotelu Bristol 3 lipca 1923 roku, uczestniczyło blisko 200 osób. Podczas spotkania Piłsudski tłumaczył powody swojego odejścia z polityki.
domena publiczna
Fragment przemówienia wygłoszonego podczas spotkania w  hotelu „Bristol”
Fragment przemówienia wygłoszonego podczas spotkania w  hotelu "Bristol"

Zapluty, potworny karzeł na krzywych nóżkach, wypluwający swoją brudną duszę, opluwający mnie zewsząd, nie szczędzący niczego, co szczędzić trzeba – rodziny, stosunków, bliskich mi ludzi, śledzący moje kroki, robiący małpie grymasy, przekształcający każdą myśl odwrotnie – ten potworny karzeł pełzał za mną, jak nieodłączny druh, ubrany w chorągiewki różnych typów i kolorów – to obcego, to swego państwa, krzyczący frazesy, wykrzywiający potworną gębę, wymyślający jakieś niesłychane historie, ten karzeł był moim nieodstępnym druhem, nieodstępnym towarzyszem doli i niedoli, szczęścia i nieszczęścia, zwycięstwa i klęsk.

tfPyoxXWov_00000_BIB_001Fragment przemówienia wygłoszonego podczas spotkania w  hotelu „Bristol”, [w:] Józef Piłsudski, Pisma zbiorowe: wydanie prac dotychczas drukiem ogłoszonych, t. 6, Warszawa 1990, s. 31.
Ćwiczenie 1
RIne75WD5cD1T1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Mimo usunięcia się z głównej sceny politycznej Piłsudski nigdy nie stał się politycznym emerytem. Chętnie udzielał wywiadów, krytykował kolejne ekipy rządowe, a szczególnie negatywnie odnosił się do posłów i partyjniactwa panującego w polskim sejmie. Również na te elementy zwracał uwagę, tłumacząc, dlaczego zdecydował się na zamach.

tfPyoxXWov_0000000T

Przyczyny zamachu

Ry8ruuJv64dd9
Józef Piłsudski o przyczynach przewrotu majowego Józef Piłsudski o przyczynach przewrotu majowego Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o..
Wywiad Józefa Piłsudskiego dla „Kuriera Poznańskiego” z 25 maja 1926 roku
Wywiad Józefa Piłsudskiego dla "Kuriera Poznańskiego" z 25 maja 1926 roku

Wiem, że winienem obszerne wytłumaczenie wypadków w mojej ojczyźnie. Nie chcę zatrzymywać się długo na różnych detalach, które dotąd zbieram jako materiał historyczny, lecz dam panu ogólny przebieg wypadków, tak jak on wrył się w moją pamięć. Przypuszczam, że pan pamięta, że przez cały początek roku bieżącego, nie mówiąc już o końcu roku ubiegłego, toczę usilną walkę o naprawę stosunków w Rzeczypospolitej, specjalnie zaś w wojsku. Walka ta w swoich perypetiach nie dawała nigdy decyzyjnego rezultatu. Tak, że wydawało się, że przeciwko moim postulatom ześrodkowały się wszystkie siły, które według mnie zatrzymały proces rozwoju Polski, a zwiększając ustawicznie demoralizację i gangrenę aparatu państwowego, czyniły dla mnie niemożliwym trwanie dłużej w bezczynności. Oburzała mnie specjalnie absolutna bezkarność wszystkich nadużyć w państwie i wzrastająca coraz bardziej zależność państwa od wszystkich „nuworyszów”, którzy na równi ze mną i wielu ludźmi przyszli do państwa polskiego ubodzy i zdążyli kosztem państwa i kosztem wszystkich obywateli w kilka krótkich lat wyrosnąć na potentatów pieniężnych, chcąc, by ku hańbie naszej ojczyzny, państwo we wszystkich drobiazgach zależało od nich.

Ostatnim momentem, który mnie zmusił do decyzji, było utworzenie rządu przypominającego mi bezecnej pamięci rząd, z powodu którego wyszedłem ze służby państwowej, nie chcąc swoim imieniem i służbą popierać ludzi, którzy, zdaniem moim brali udział w najcięższej zbrodni, dokonanej na Polsce – zabójstwie Prezydenta Rzeczypospolitej, Gabriela Narutowicza, mego zresztą osobistego przyjaciela.

tfPyoxXWov_00000_BIB_002Wywiad Józefa Piłsudskiego dla „Kuriera Poznańskiego” z 25 maja 1926 roku, [w:] S. B. Lenard, M. Sobańska-Bondaruk, Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, Warszawa 1998, s. 165–166.
Ćwiczenie 2
RzX1KGhfTh2Uu1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
R1PkYd7uQHs7d
Rząd w 1926 roku. Od lewej: J. Tarnawa-Malczewski, A. Chądzyński, S. Grabski, S. Piechocki, S. Smólski, S. Osiecki, W. Witos, W. Kiernik, J. Zdziechowski, K. Dzierżykraj-Morawski, J. Radwan, J. Jankowski, M. Rybczyński
domena publiczna
Ćwiczenie 3
RQdsDNhWmzYgp1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Wśród przyczyn zamachu, oprócz tych wskazywanych przez Piłsudskiego, a dotyczących przede wszystkim sfery życia politycznego, można było również zauważyć przyczyny natury gospodarczej. Władysław Grabski i kierowany przez niego rząd wprowadził kilka istotnych reform, które zażegnały powojenny kryzys gospodarczy, a zwłaszcza zahamowały hiperinflację.

Ćwiczenie 4
RBkePaAe4zfK61
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Niestety wojna celna z Niemcami znowu zachwiała gospodarką II RP. W 1926 roku kolejny raz doszło do zbliżenia między naszymi najgroźniejszymi sąsiadami: Niemcami i ZSRR. W Berlinie oba państwa zawarły układ o przyjaźni i neutralności. Budziło to obawy o bezpieczeństwo Polski. Niestabilna sytuacja gospodarcza, niepewna międzynarodowa i niechęć społeczeństwa polskiego do rządów koalicji Chjeno‑Piasta (chadecji, endecji i PSL „Piast”), której pamiętano krwawą rozprawę z 1923 roku, jak też odpowiednia propaganda zwolenników Piłsudskiego powodowały, że w byłym Naczelniku Państwa, bohaterze walki o niepodległość, zaczęto upatrywać „męża opatrznościowego”, który naprawi sytuację kraju.

Ćwiczenie 5
RInA6f7JpTddZ1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
tfPyoxXWov_0000001Y

Przygotowania do zamachu

Najprawdopodobniej przygotowania do zamachu trwały już od jesieni 1925 roku. Zwolennicy Piłsudskiego (dawni legioniści, członkowie POW) prowadzili aktywną propagandę. Głosili, że tylko on może uporządkować sytuację w kraju. Decydująca faza starań nastąpiła w kwietniu 1926 roku. Wówczas gen. Gustaw Orlicz‑DreszertfPyoxXWov_000tp001Gustaw Orlicz‑Dreszer wydał rozkaz postawienia w stan gotowości oddziałów, które planowano w razie zamieszek oddać do dyspozycji, Piłsudskiemu. Natomiast 10 maja gen. Lucjan Żeligowski (minister spraw wojskowych) polecił zgromadzić na ćwiczeniach w Rembertowie (niedaleko Sulejówka) specjalnie dobrane oddziały. Następnego dnia rozeszła się pogłoska o ostrzelaniu willi Piłsudskiego przez nieznanych sprawców. W stolicy coraz częściej dochodziło do demonstracji zwolenników Piłsudskiego. W niektórych kawiarniach grano Pierwszą brygadę.

Ćwiczenie 6
RFXBiI9oQ1YN91
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Rozrzucano ulotki z hasłami: „Niech żyje Wódz Naczelny Józef Piłsudski”, „Nie damy rozkradać Polski”.

12 maja 1926 roku Piłsudski przejął dowództwo nad zgromadzonymi w Rembertowie wojskami. Wraz z nimi wyruszył do stolicy. Liczył na to, że manifestacja siły wystarczy, aby prezydent Wojciechowski zrezygnował z funkcji, a rząd podał się do dymisji.

tfPyoxXWov_000tp001
tfPyoxXWov_0000002D

Przebieg przewrotu

Na warszawskim moście Poniatowskiego doszło do spotkania Piłsudskiego z prezydentem Stanisławem Wojciechowskim. Najprawdopodobniej Wojciechowski nie zdecydował się na złamanie konstytucji i nie ugiął się przed żądaniami Piłsudskiego zdymisjonowania rządu i przekazania mu władzy.

R1NFMCn0cHtU7
Spotkanie Józefa Piłsudskiego ze Stanisławem Wojciechowskim
domena publiczna
Polecenie 1

Na jakich podstawach „osobistych” Piłsudski mógł opierać swoją nadzieję, że Wojciechowski w sposób pokojowy odda mu władzę? Poszukaj informacji związanych z przeszłością polityków.

Spotkanie z prezydentem zakończyło się fiaskiem dla Piłsudskiego, dlatego 12 maja rozpoczęły się walki pomiędzy siłami wiernymi rządowi i oddziałami wspierającymi Józefa Piłsudskiego. Początek walk owiany jest tajemnicą: najprawdopodobniej któryś z żołnierzy nie wytrzymał napięcia i oddał strzał, formalny rozkaz użycia broni nie został bowiem wydany. Pierwsze strzały padły 12 maja około godziny 19.00. Siły Piłsudskiego kolejno przejęły most Kierbedzia, plac Zamkowy, Krakowskie Przedmieście i plac Saski z siedzibą Prezydium Rady Ministrów i gmachem Sztabu Generalnego.

Dzięki opanowaniu przez piłsudczyków dwóch ostatnich budynków rząd stracił kontakt z wojskami na prowincji. Oddziały zamachowców wyparły także do Belwederu rządowe siły garnizonu warszawskiego. Wojskami wiernymi legalnym władzom dowodził w stolicy gen. Juliusz Malczewski.

RlkVK3mAHERy4
Most Kierbedzia podczas zamachu
domena publiczna
Polecenie 2

Przyjrzyj się powyższej fotografii. Zwróć uwagę, że obok mostu stoi tłum gapiów. O czym to mogło świadczyć? Jakie wywołało konsekwencje?

R5DTp2a7iCLWL
Wojska pod Belwederem
domena publiczna
Ćwiczenie 7
RGEeBrbk7plNU1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 3

Czy zmienił swoje przeznaczenie w kolejnych latach?

Wieści o walkach w stolicy szybko rozniosły się po kraju. Wielu dowódców przeżywało ogromne dylematy, jak się zachować, po której stronie się opowiedzieć. Rozterki przeżywali zwłaszcza ci, którzy wraz z Piłsudskim działali w POW czy walczyli w Legionach. Na przykład Kazimierz Sosnkowski wysłał wojsko na pomoc stolicy, a następnie próbował popełnić samobójstwo. Generał Władysław SikorskitfPyoxXWov_000tp002Władysław Sikorski, dowódca we Lwowie, mimo niechęci do Piłsudskiego, nie zdecydował się wysłać sił na pomoc rządowi, tłumacząc to koniecznością ochrony granic i przeciwdziałania ewentualnym walkom z Ukraińcami. Nie dotarły także wierne rządowi oddziały choćby z terenu Wielkopolski z powodu ogłoszenia przez PPS strajku kolejarzy. Początkowo socjaliści popierali Piłsudskiego. On sam zresztą miał pepeesowski rodowód, niemniej stwierdził, że „wysiadł z czerwonego tramwaju na stacji niepodległość”.

tfPyoxXWov_000tp002
tfPyoxXWov_0000003J

Konsekwencje zamachu

Brak poparcia rządu przez siły spoza stolicy, a także przechodzenie na stronę zamachowców oddziałów początkowo wiernych rządowi to główne czynniki, które zadecydowały o sukcesie Piłsudskiego. Zaognienia sytuacji nie chciał też prezydent Wojciechowski. Obawiał się, że wojna domowa może doprowadzić do jeszcze większego osłabienia kraju na arenie międzynarodowej. W związku z tym 14 maja złożył swój urząd. Tego samego dnia dymisję rządu ogłosił premier Wincenty Witos.

Polecenie 4

Poniższe fotografie wykonano podczas zamachu Piłsudskiego. Jakie wnioski można wyciągnąć co do charakteru walk toczonych w Warszawie?

RSXH7MLdqd1PR1
Źródło: a. nn., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 8
RyxySoMbFbWhC1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
tfPyoxXWov_0000004E

Konsekwencje zamachu

Wyszczególnienie

Polegli oficerowie

Polegli szeregowcy

Ranni oficerowie

Ranni szeregowcy

Oddziały Piłsudskiego

8

99

26

266

Oddziały rządowe

17

81

40

274

Nierozpoznani polegli wojskowi

10

Razem straty Wojska Polskiego

25

190

66

540

Wyszczególnienie

Polegli

Ranni

Straty wśród osób cywilnych

164

314

Ogółem straty

379

920

Polecenie 5

Skomentuj dane. Zauważ, czy potwierdza się zasada, że w czasie wojny walczą żołnierze, a giną przede wszystkim cywile.

„Taka była cena, jaką społeczeństwo zapłaciło za pragnienie Piłsudskiego, by przywrócić dyscyplinę w państwie, wzmocnić władzę centralną i pokierować losami Polski” – zauważa współczesny historyk Wojciech Roszkowski. Piłsudski po zakończeniu walk próbował doprowadzić do uspokojenia emocji i pojednania z żołnierzami, którzy walczyli po stronie rządowej. Powiedział między innymi: „znacie mnie i jeśli nie wszyscy kochać mnie potraficie, wszyscy musicie mnie [cenić] jako tego, który Was do wielkich zwycięstw prowadzić potrafił”.

Wywiady prasowe, których chętnie udzielał (choćby ten zaprezentowany na początku lekcji), miały przekonać społeczeństwo, że w swoich poczynaniach kierował się wyłącznie racją stanu i rzeczywistym pragnieniem uzdrowienia sytuacji wewnętrznej.

RaaUpumO0hLG9
Ofiarom zamachu urządzono na polecenie Piłsudskiego wspólny pogrzeb
domena publiczna
Polecenie 6

Jak sądzisz, dlaczego Piłsudski zaproponował zorganizowanie wspólnych uroczystości pogrzebowych?

Kolejny już raz uprawnienia głowy państwa przejął, zgodnie z konstytucją, marszałek sejmu Maciej Rataj. Następnego dnia sztab Piłsudskiego ogłosił mało precyzyjnie, że prezydent przekazał Józefowi Piłsudskiemu władzę, uznając go „za jedynie godnego i powołanego do rządzenia Rzeczpospolitą”.

Kapsuła czasu

Przypomnij, kiedy (w jakich okolicznościach) po raz pierwszy Rataj jako marszałek skorzystał ze swoich uprawnień konstytucyjnych, obejmując obowiązki głowy państwa. Zwróć uwagę na analogiczne uprawnienia marszałka sejmu w III RP. Przypomnij,w związku z jakim wydarzeniem w historii Polski XXI wieku marszałek sejmu pełnił obowiązki prezydenta.

R4AFn4pwJH5PR1
Źródło: a. nn., licencja: CC BY 3.0.

31 maja 1926 roku parlament zatwierdził skład rządu, sankcjonując tym samym zamach dokonany przez Piłsudskiego.

Uważano, że Piłsudski, skoro nie przejął władzy dyktatorskiej, uznał konstytucyjne uprawnienia Rataja i zachował parlament, to najprawdopodobniej obejmie funkcję prezydenta. 31 maja Zgromadzenie Narodowe powołało go na ten urząd. Piłsudski pokonał kandydata endecji Adolfa BnińskiegotfPyoxXWov_000tp003Adolfa Bnińskiego. Jednak funkcji nie przyjął, ku zaskoczeniu zwolenników i przeciwników, wskazując na swoje miejsce Ignacego Mościckiego. Następnego dnia Zgromadzenie wybrało na prezydenta wskazanego profesora chemii.

tfPyoxXWov_000tp003
tfPyoxXWov_0000006Z

Zamiast podsumowania

Polecenie 7

Zamach majowy był oceniany różnie. Także dziś wywołuje kontrowersje, podobnie jak i jego inicjator Józef Piłsudski. Przeczytaj wypowiedź Tomasza Nałęcza, a następnie napisz własną ocenę zamachu majowego.

Wypowiedź Tomasza Nałęcza – współczesnego historyka
Wypowiedź Tomasza Nałęcza --- współczesnego historyka

Bilans rządów Sejmu w latach 1922–1926 ciągle budzi emocje publicystów i kontrowersje wśród historyków. Jedni uważają, że w maju 1926 roku demokracja w Polsce została zamordowana. Inni są zdania, że zmarła śmiercią naturalną, a czyn Marszałka tylko skrócił agonię.

Owszem działalność Sejmu przed majem pozostawiała wiele do życzenia. Przede wszystkim nie potrafił on wyłonić trwałej większości rządowej. Gabinety zmieniały się dość często. A destabilizacja władzy nie sprzyjała rozwiązywaniu trudnych problemów kraju, w tym skomplikowanej sytuacji ekonomicznej i społecznej. […]

Ale gromadzący dopiero doświadczenia parlamentaryzm miał też i wiele zalet. Jego zasługą była normalizacja w odbudowującym się z wojennego chaosu kraju. To zwołany w 1919 roku Sejm uporządkował życie polityczne i skierował je na tory legalizmu […].

Parlamentaryzm i demokracja w istotny sposób oddziaływały na kształtowanie się modelu nowoczesnego Polaka, myślącego kategoriami własnego państwa i stopniowo wyzwalającego się z naleciałości i kompleksów czasów niewoli. Dzięki instytucji wyborów, decydujących o obliczu najważniejszej instancji państwowej, kształtowało się myślenie o władzy w kategoriach „my”, nie „oni” – jak zawsze oceniano zaborczy aparat przemocy. Tych procesów piłsudczycy stanowczo nie doceniali. W maju daleko już odeszli od swej socjalistyczno‑radykalnej tradycji. Hołdowali poglądom elitarnym, wychodząc z założenia, że społeczeństwo nie potrafi rządzić się samo i musi być kierowane przez godniejszą władzy mniejszość, konkretnie zaś przez sprawdzoną w walkach o niepodległość elitę legionowo‑peowiacką.

tfPyoxXWov_00000_BIB_003Wypowiedź Tomasza Nałęcza – współczesnego historyka, [w:] Tomasz Nałęcz, Dzieje narodu i państwa polskiego, Warszawa 1991.
Ćwiczenie 9
R1B1kRKYivQpD1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 10
R1S2vYC3PL4Ds1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 11
RfHXxq2wG3vE01
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Co potrafię?

Potrafię korzystać z różnych źródeł informacji.

Co wiem?

Wiem, kiedy miał miejsce zamach majowy.

Co rozumiem?

Rozumiem, dlaczego doszło do zamachu.