Cztery rzeczy ostateczne – wśród nich śmierć

Do ważnych tematów podejmowanych przez średniowiecznych twórców należy topostopostopos „czterech rzeczy ostatecznych” (łac. de quattuor novissimorum). Jego korzenie tkwią w teologii dogmatycznejteologia dogmatycznateologii dogmatycznej, a dokładnie – w eschatologiieschatologia chrześcijańskaeschatologii i rozważaniach nad kwestiami śmierci oraz życia pośmiertnego. W ramach dociekań eschatologicznych zajmowano się doktryną dotyczącą ostatecznego przeznaczenia człowieka. U jej źródła tkwiła linearnalinearnalinearna koncepcja czasu, zgodnie z którą pewne wydarzenia i sytuacje nie powtarzają się, są jednorazowe.

Topos „czterech rzeczy ostatecznych” ukształtował się w XIV stuleciu, kiedy na Europę spadło wiele klęsk, z epidemią dżumy na czele – w jej efekcie zmarła mniej więcej połowa mieszkańców kontynentu. To wtedy utrwaliło się przekonanie, że po śmierci ma miejsce indywidualny sąd, poprzedzający Sąd Ostateczny. Różne koncepcje dotyczące istnienia człowieka (a właściwie – jego duszy) po śmierci zespoliły się w topos de quattuor novissimorum, który u jednych wzmacniał lęki wywoływane przekonaniem, że za grzechy człowiek zostanie skazany na potępienie, u innych wzmacniał motywację do dobrego życia.

Teologowie, bazując przede wszystkim na analizie i interpretacji odpowiednich fragmentów Biblii, uznali, że w skład czterech rzeczy ostatecznych wchodzą: Śmierć, Sąd Ostateczny, Niebo lub Piekło. Tę ideę przedstawiano w licznych tekstach oraz dziełach plastycznych. Aby dotrzeć do jak największej liczby odbiorców, autorzy rezygnowali z erudycyjnych rozważań wymagających znajomości Pisma Świętego oraz dużej wiedzy, a w zamian proponowali przekaz, z którego jednoznacznie wynikało, że nieuchronna śmierć jest końcem czasu danego człowiekowi po to, by odrzucił siedem grzechów głównych, a wiarą i uczynkami zasłużył na niebo.

Wśród plastycznych realizacji toposu znajduje się powstałe na początku XVI stulecia dzieło niderlandzkiego malarza przełomu średniowiecza i renesansu Hieronima Boscha, nazywane Stół Mądrości:

RJaUhxnkafkyZ

Obraz prezentuje pięć kół. Jedno duże, centralne i cztery mniejsze, znajdujące się w rogach obrazu. Koło w centralnej części zawiera w środku, w okręgu postać ukrzyżowanego Jezusa. Wokół niego znajduje się siedem obrazów ukazujących grzechy główne: Gniew, to kłótnia pijanego męża z żoną przed karczmą; Zazdrość, gdy psy szczerzą na siebie zęby ze wzrokiem utkwionym w kość; Chciwość, gdy sędzia przyjmuje łapówkę, Obżarstwo, gdy ludzie objadają się przy zastawionym stole; Lenistwo, gdy zakonnica przypomina śpiącemu mężczyźnie o obowiązkach; Nieczystość, gdzie dwie pary obejmują się w otwartym namiocie; Pychę, gdy kobieta przegląda się w lustrze trzymanym przez diabła. Koła narożne ukazują także różne sytuacje: Śmierć (na górze, z lewej strony) – mężczyzna otrzymuje ostatnie sakramenty, a diabeł i anioł czekają na jego duszę; Sąd Ostateczny (na górze, z prawej strony) – wskrzeszenie umarłych; Piekło (na dole, z lewej strony) – ukazujące cierpienie i zniszczenie; Niebo (na dole, z prawej strony) gdzie święty Piotr wita przybyłych zmarłych.

Motyw tańczącej śmierci

Taniec śmierci (Danse macabre) już od XIV w. zaczął się pojawiać w formie plastycznej lub literackiej i choć szczyt popularności przypadł na XV stulecie, to chętnie powracano do niego jeszcze w dobie baroku (XVII w.).

Wprawdzie badacze kultury średniowiecznej nie są zgodni co do genezy tego motywu, to potwierdzają, że przedstawianie tanecznego korowodu stało się jednym ze sposobów zachęcania wiernych do pamiętania hasła memento mori i realizowania tematyki wanitatywnejwanitatywnywanitatywnej. Procesja, na której czele  umieszczano ucieleśnioną Śmierć, pozwalała na uzmysłowienie głównej idei: wszyscy są wobec niej równi, wszyscy zostaną przez nią wciągnięci w taneczny krąg. Niewykluczone, że inscenizowano tego typu tańce, by ilustrować kazania uświadamiające jej sprawiedliwość i nieuchronność. Wszyscy, bogaci i biedni, lękali się śmierci, wszyscy mieli świadomość, że umieranie jest procesem nieuniknionym. W Danse macabre można jednak dostrzec skłonność do uwypuklania śmiertelności ludzi zajmujących ważne pozycje społeczne: cesarza, papieża, króla. Swoista demokratyzacja śmierci mogła być odbierana przez przedstawicieli niższych stanów jako przejaw sprawiedliwości. Jednak niemal zawsze dzieła zaliczane do tego gatunku podkreślały, że śmierć będzie udziałem także osób niewiele znaczących w społeczności, więc brak ważnej pozycji nie mógł dawać nadziei na ukrycie się przed jej potęgą.

Ważne było ukształtowanie wyglądu alegorycznej postaci śmierci. W tradycji utrwaliło się kilka podstawowych modeli jej obrazowania. Najczęściej był to apokaliptyczny jeździec, galopujący po stosach ciał, megieramegieramegiera zlatująca w dół na skrzydłach nietoperza, szkielet z kosą lub łukiem i strzałą, ale zdarzało się również bardziej nietypowe  upostaciowienie śmierci jako małpy. Jednak

Wygląd Śmierci sprawił, że z czasem słowo „makabryczny” stało się synonimem brzydoty. Najprawdopodobniej przymiotnik wiąże się z biblijną postacią Judy Machabeusza, jednego z przywódców powstania żydowskiego przeciwko panowaniu hellenistycznej dynastii Seleucydów. Juda zalecał rodakom modlitwy za dusze zmarłych. Kościół średniowieczny, propagując tę ideę, wprowadził imię wojownika do szerszego obiegu. Określenia macchabée (czyli machabejski) zaczęto używać, by przedstawić łowy urządzane przez potępione dusze na ludzi żywych. Ponieważ działanie Śmierci także przypominało polowanie, wyraz maccabéé (po przekształceniu – macabre) kojarzono właśnie z nią. Podaje się jednak także inne możliwości pochodzenia słowa „makabra” – niewykluczone że pochodzi ono od arabskiego makâbr, czyli cmentarz.

Popularność Tańców śmierci

Motyw Tańca śmierci pojawiał się w średniowiecznej sztuce w całej Europie. Do najważniejszych jego realizacji należy La Danse macabre. Le Miroir salutaire [Taniec śmierci. Zbawcze zwierciadło]. Paryski drukarz Guy Marchant wydrukował je w 1485 roku. Johan Huizinga pisał na jego temat:

W XV- i XVI‑wiecznej Europie powstało niemal sto rzeźbionych lub wykonanych w postaci fresków bądź witraży kompozycji prezentujących Taniec śmierci. Plastycznym realizacjom motywu towarzyszyły piśmiennicze. Ich liczba dowodzi, że Taniec śmierci stał się jednym z głównych tematów sztuki średniowiecznej i był znany niemal każdemu mieszkańcowi kontynentu.

Słownik