Psalmy Dawida i Jana Kochanowskiego. Psałterz Dawidów Mistrza z Czarnolasu
Wśród wciąż pojawiających się nakazów biblijnych, by czcić Boga, jest ten, który przypomina ludziom, aby śpiewali i grali na chwałę Stwórcy. Żydzi ów obowiązek wypełniali m.in. poprzez psalmy. Chrześcijanie (wszystkich Kościołów) przejęli ten sposób oddawania szacunku Bogu. Właśnie Księga Psalmów to ta część Biblii, o której przekład dbano szczególnie mocno. Oczywiście, pozostałe księgi też mają ogromne znaczenie dla chrześcijan (zwłaszcza ewangelie). Jednak to Psałterz należał do dzieł, które – jeśli decydowano się na tłumaczenie pojedynczych części Pisma Świętego – wybierano częściej niż inne.
Z lekcji poświęconej biblijnym psalmom przypomnij sobie definicję psalmów i ich podział ze względu na tematykę.
Przekłady psalmów
Liturgie różnych Kościołów chrześcijańskich zawsze zawierają czytania (lub śpiew) fragmentów Biblii. Ksiąg uznawanych za natchnione jest kilkadziesiąt. Różne Kościoły mają ten zestaw nieco odmienny – kanon biblijny różni się np. u katolików, luteranów i kalwinistów. Jednak nie ma wyznania, które pominęłoby w swych modlitwach psalmy. Co więcej, są one wykorzystywane podczas każdej mszy, a pozostałe księgi okazjonalnie: do wyboru są różne fragmenty Pisma Świętego.
Przekłady psalmów na język polski istniały na długo przed Janem Kochanowskim. Pierwsze z nich były rękopiśmienne i powstawały w jednym egzemplarzu. Najprawdopodobniej w XIII stuleciu zostały przetłumaczone dla bł. Kingi (to tylko poszlaka – nie ma żadnych materialnych dowodów na istnienie tej translacji). Pod koniec XIV wieku powstał Psałterz królowej Jadwigi (zwany też Psałterzem floriańskim), przepięknie ilustrowany, spisany w trzech językach, a pierwotnie przeznaczony dla pierwszej żony Władysława Jagiełły.
W XV wieku pojawił się tzw. Psałterz puławski – dziś przechowywany w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie. Po nim zaczęły się ukazywać drukowane Psałterze: krakowski (1532), Walentego Wróbla (1539), Mikołaja Reja (1546), Jakuba Lubelczyka (1558). A w 1579 roku w Krakowie ukazał się Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego.
Psałterz Dawidów już w tytule sugeruje, kto jest autorem biblijnych pieśni. Wyraz Dawidów nie oznacza, że tych Dawidów było trzech, czterech lub jeszcze więcej. To tzw. przymiotnik dzierżawczy, odpowiadający na pytanie: czyj? Współcześnie forma ta brzmiałaby: Dawidowy. Tak więc Psałterz Dawidów w przypadkach zależnych ma brzmienie: Psałterza Dawidowego, Psałterzowi Dawidowemu, Psałterzem Dawidowym itd.
Psalmy Jana Kochanowskiego (I)
RenesansO pracy twórczej nad Psałterzem Dawidowym Kochanowski pisał najpełniej w znanym liście do sekretarza Zygmunta Augusta, Stanisława Fogelwedera, datowanym na 6 października 1571 r. Edycja dzieła ukazała się 8 lat później w Drukarni Łazarzowej (1579), lecz w liście mowa była już o zamiarze przedstawienia królowi 30 psalmów podczas mającego się odbyć w 1572 r. sejmu. […] Kochanowski w istocie uważał Psałterz za swoje najwybitniejsze osiągnięcie poetyckie, o czym świadczy wiersz dedykacyjny dla biskupa Piotra Myszkowskiego […].
Adam Karpiński, Renesans, Warszawa 2007, s. 111–112.
Jego Miłości memu miłościwemu Panu, Panu Piotrowi Myszkowskiemu z łaski Bożej Biskupowi Krakowskiemu etc.Żniwa swego pierwszy snop tobie ofiaruję,
CnyCny Myszkowski, którego dobrodziejstwem czuję
Uwiązane swe serce; bo komu jest tajna
Twa łaska przeciwko mnieprzeciwko mnie i chęć niezwyczajna?Jedeneś ty nalezion, u którego miały
Miejsce Muzy wzgardzone i twarz wdzięczną znały;
Jedeneś ty rozumiał, że moje KamenyKameny
Mogły jednak być godne jakiejkolwiek ceny.Tymżeś mi serca dodał, żem się rymy swymi
Ważył zetrzeć z poety co znakomitszymi
I wdarłem się na skałę pięknej KalijopyKalijopy,
Gdzie dotychmiast nie było znaku polskiej stopy.I teraz ci z LibanuLibanu niosę Dawidowe
Złote gęśligęśli, a przy nich polskie pieśni nowe:
Psałterza pięć książeczekksiążeczek, którym ty łaskawy
Wzrok ukaż, twej nieowszem niegodnym zabawyzabawy.Jan Kochanowski, Jego Miłości memu miłościwemu Panu, Panu Piotrowi Myszkowskiemu z łaski Bożej Biskupowi Krakowskiemu etc., [w:] tegoż, Psałterz Dawidów. Fototypia-Transkrypcja, oprac. Jerzy Woronczak, Wrocław 1982, s. 11.
Co skłoniło Jana Kochanowskiego, by dedykować Psałterz Dawidów biskupowi Piotrowi Myszkowskiemu? W odpowiedzi przywołaj odpowiednie fragmenty tekstu.
Zacytuj wersy, które świadczą o poetyckiej dumie Kochanowskiego.
Do jakich tradycji odwołuje się Kochanowski w swoim wierszu?
- antyk grecki
- antyk rzymski
- Biblia
- kultura prasłowiańska
- kultura włoska
Czy wiersz dedykacyjny jest zapisany wersetami? Co mogło się przyczynić do takiego wyboru zapisu dzieła?
Mantegna przedstawił na obrazie tańczące muzy. Policz, ile ich jest, i postaraj się przypisać im różne dziedziny sztuki. Następnie sprawdź w dowolnym źródle, czy twoja lista dziedzin podległych muzom zgadza się z tą, którą ustalono w starożytności.
Jan Kochanowski był zadowolony ze swojego przekładu Księgi Psalmów. Polski humanista jeszcze przed przystąpieniem do pracy miał jednak świadomość, że podejmuje się bardzo trudnego zadania. Wyraził to w liście do swego przyjaciela.
List do Stanisława FogelwederaMój łaskawy Panie Fogelweder [...], służby swe w łaskę W.M. zalecam. [...] Psałterz iżeś W.M. obiecał, dobrześ to W.M. uczynił; quid enim promittere laeditquid enim promittere laedit, ale póki go czekać, żeś W.M. kresu nie założył, i to jest nieźle. Bo to HessusHessus trzy lata robił, a przedsię źle. Utcumque estUtcumque est, nie wiem, co za oracyją posłowie na witaniu Królowi Jego Mości przyniosą na sejm; ja się o trzydzieści psalmów staram, tractant fabrilia fabritractant fabrilia fabri (trzydzieści, mówię, i z dawnymi, bych zaś w nieprawdzie nie został). Co się tycze reguły, którąś mi W.M. napisał, abych jej strzegł in vertendoin vertendo, jest barzo dobra i pewna, jeno ja miewam czasem pisząc wizyję. Ukazują mi się dwie boginie: jedna jest Necessitas, Clavos trabales et cuneos manu gestans ahenaNecessitas, Clavos trabales et cuneos manu gestans ahena, a druga Poetica, nescio quid blandum spiransPoetica, nescio quid blandum spirans. Te dwie, kiedy mię obstąpią, nie wiem, co z niemi czynić. Formido: quid ago, da Venus, consiliumFormido: quid ago, da Venus, consilium. [...]
W.M. życzliwy przyjaciel i sługa
J. Kochanowski
proboszcz poznańskiJan Kochanowski, List do Stanisława Fogelwedera, [w:] tegoż, Psałterz Dawidów. Fototypia-Transkrypcja, oprac. Jerzy Woronczak, Wrocław 1982, s. 466–470.
Poszukaj w liście informacji, czy Kochanowski miał zaplanowany termin ukończenia prac nad Psałterzem. Z czego mogła wynikać jego decyzja?
Czy długi czas pracy nad przekładem jest gwarancją uzyskania dobrych rezultatów? Odpowiedź uzupełnij cytatem.
Przedstaw problem, o jakim Kochanowski pisał w liście do przyjaciela.
Czy ów problem dotyczy tłumaczeń każdego dzieła, czy - tylko Biblii? Uzasadnij odpowiedź.
Psalmy Jana Kochanowskiego (II)
Jan Kochanowski wiedział, że w pracy nad przekładem Biblii konieczne jest zachowanie niezwykle wysokich standardów literackich. Jest to dzieło specjalne, bo mające dla chrześcijan charakter prawdy objawionej. Dla zachowania rymu czy użycia szczególnie efektownego środka stylistycznego nie wolno zmieniać dogmatów. W tradycji żydowskiej istniało nawet przekonanie, że jeżeli zmienia się jedną literę w Biblii, zmienia się losy całego świata. Mistrz z Czarnolasu pamiętał o konieczności wiernego zachowania treści ksiąg Pisma Świętego, w tym – Psałterza.
Poeta był też świadom swego talentu i tego, że udostępnienie psalmów odbiorcom nie może polegać na mechanicznym zastąpieniu słów hebrajskich wyrazami w języku polskim.
RenesansRzadko myślimy o Janie Kochanowskim w kontekście artystycznego eksperymentu, a nawet prowokacji, choć te właśnie kategorie są może najbardziej pomocne w zrozumieniu jego twórczości. Tradycja, która ustabilizowała jego dziedzictwo i pokryła je bezpieczną patyną dawności, dziś zaciemnia nam jednak historyczny obraz niezależnego, śmiałego poety, który, będąc najsubtelniejszym humanistą, nieustannie przekraczał granice humanistycznej ortodoksji, poszukując własnych dróg.
Adam Karpiński, Renesans, Warszawa 2007, s. 111–112.
Psalm 136 (135)(1) Alleluja.
Chwalcie Pana, bo dobry,
bo Jego łaska na wieki.
(2) Chwalcie Boga nad bogami,
bo Jego łaska na wieki.
(3) Chwalcie Pana nad panami,
bo Jego łaska na wieki.
(4) On sam cudów wielkich dokonał,
bo Jego łaska na wieki.
(5) On w mądrości uczynił niebiosa,
bo Jego łaska na wieki.
(6) On rozpostarł ziemię nad wodami,
bo Jego łaska na wieki.
(7) On uczynił wielkie światła,
bo Jego łaska na wieki.
(8) Słońce, by dniem władało,
bo Jego łaska na wieki.
(9) Księżyc i gwiazdy, by władały nocą,
bo Jego łaska na wieki.
(10) On Egipcjanom pobił pierworodnych,
bo Jego łaska na wieki.
(11) I wywiódł spośród nich Izraela,
bo Jego łaska na wieki.
(12) Ręką potężną, wyciągniętym ramieniem,
bo Jego łaska na wieki.
[…]Psalm 136 (135), [w:] , Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, w przekładzie z języków oryginalnych, oprac. Zespół Biblistów Polskich z inicjatywy Benedyktynów tynieckich, Poznań 1980, s. 698–699.
Psalm 136Confitemini Domino, quoniam bonus
Chwalcie Pana z dobroci Jego nieprzebranej,
Chwalcie z litości wiekom żadnym niepoddanej; Chwalcie Boga, który jest Bóg nad insze bogi,
Bo jego miłosierdzia nie zaginą drogi.
Chwalcie Pana, który jest Pan nad insze pany,
Bo On w swym miłosierdziu nigdy nieprzebranynieprzebrany;
Który sam cuda czyni przeciw ludzkiej wierze,
Bo żaden wiek litości Jego nie przebierze;
Który misterstwemmisterstwem wielkim piękne niebo sprawił,
Bo swemu miłosierdziu kresu nie postawił;
Który wynurzył ziemię z morzkich głębokości,
Bo końca nigdy Pańskiej nie będzie litości;
Który zażegłzażegł na niebie światła niezgaszone,
Bo Pańskie dobrodziejstwo nie jest okrążone;
Słońce, aby białemu dniowi panowało,
Bo Jego miłosierdzie wiecznie będzie trwało.
MiesiącMiesiąc i złote gwiazdy, aby noc rządziły,
Bo łaski Jego żadne nie zwyciężą siły;
Który Egipt pokarał na pierworodzonych,
Bo Jego miłosierdzie jest lat nieskończonych;
Który lud swój z ich wyrwał okrutnej paszczeki,
Bo Jego nieprzebrana łaska trwa na wieki;
Wyrwał niezwyciężoną możną ręką swoją,
Bo Pańskie dobrodziejstwa na czas wieczny stoją;
Który w pół prawie Morze rozdzielił Czerwone,
Bo Jego miłosierdzie jest niedokończone,
I przeprowadził przez nie lud swój suchą nogą,
Bo wiecznej łaski Pańskiej lata nie przemogą;
A Faraona zalał z wojskiem niezliczonym,
Bo litość Jego zrówna z wiekiem nieskończonym;
Który lud swój wielkimi przewiódł pustyniami,
Bo Jego miłosierdzie wiecznie będzie z nami;
Który tyrany pobił i króle waleczne,
Bo Jego dobrodziejstwa są i będą wieczne;
Króla amorejskiego, mężnego Seona,
Bo Jego wieczna łaska nie jest zamierzona;
I króla bogatego bazańskiego, Oga,
Bo końca miłosierdzia nie najdzie u Boga;
I dał nowym przychodniom ich bogate kraje,
Bo Jego dobrodziejstwo nigdy nie ustaje;
Dał je Izraelowi, słudze je dał swemu,
Bo Jego litość równa wieku jest wiecznemu;
Nie raczył nas przepomniećprzepomnieć w nasze doległości,
Bo końca Jego świętej nie będzie litości;
Odjął nas rękom srogim i mocy pogańskiej,
Bo nie masz miary, nie masz końca łasce Pańskiej;
Który ciału wszelkiemu jego żywność daje,
Bo Jego szczodrobliwość nigdy nie ustaje
Chwalcie Pana, który krąg niebieski sprawuje,
Bo Jego dobrodziejstwo wieku nie uczuje
Chwalcie Pana, który jest Pan nad insze pany,
Bo On w swym miłosierdziu nigdy nieprzebrany.Jan Kochanowski, Psalm 136, [w:] tegoż, Psałterz Dawidów. Fototypia-Transkrypcja, oprac. Jerzy Woronczak, Wrocław 1982, s. 403–407.
Psałterz Dawidów jest parafrazą starotestamentowych psalmów. Jan Kochanowski, uznał, że psalmy to hebrajska liryka, więc zastosował wers zamiast wersetu, użył rymów oraz środków stylistycznych nieobecnych w oryginale. Nie oznacza to, że polski poeta nie respektował zawartości księgi biblijnej. Nie zmieniał sensu psalmów i dbał, by jak w Starym Testamencie Boga ukazywać za pomocą antropomorfizacji.
Ta formuła łącząca biblijną i antyczną tradycję spodobała się współczesnym poecie. Jego Psałterz Dawidów śpiewany był w świątyniach różnych wyznań chrześcijańskich.
O poezji religijnej Jana KochanowskiegoPsałterz Dawidów był zatem [...] wyrazem pozawyznaniowej religijności. W rozdartej wojnami religijnymi ówczesnej Europie na taką koncepcję Psałterza można sobie było pozwolić wyłącznie w Polsce. Najprawdopodobniej wśród licznych XVI‑wiecznych parafraz jest to jedyna tego rodzaju próba.
Wiktor Weintraub, O poezji religijnej Jana Kochanowskiego, [w:] tegoż, Nowe studia o Janie Kochanowskim, Kraków 1991, s. 93.
Przeniesienie tekstu (literackiego) z jednego języka do drugiego, w maksymalnie wierny sposób zachowujące treść i formę pierwowzoru.
Swobodna przeróbka tekstu, rozwijająca lub modyfikująca treść oryginału, zachowująca jednak jego główny sens.
Teksty do wyboru
O poezji religijnej Jana KochanowskiegoWydany w r. 1579 Psałterz Dawidów to magnum opusmagnum opus Kochanowskiego, dzieło, z którego poeta był szczególnie dumny. Przekonaniu temu dał wyraz w wierszu dedykacyjnym do biskupa Piotra Myszkowskiego. Uprzednio, w jednej z elegij łacińskich [...], pisał, że nie on pierwszy wdziera się na skały muz. [...] Przetarli mu drogę Rej, Trzecieski, Górnicki. Tutaj zaś znajdujemy jakże inny wariant tegoż toposu: I wdarłem się na skałę pięknej Kalijopy, Gdzie dotychmiast nie było znaku polskiej stopy. Kalliopy? Wiemy przecież jeszcze z lat szkolnych, że była ona muzą poezji epickiej, a Psałterz to najoczywiściej domena liryki. Tak, ale muza muzie nierówna. Już Platon pisał w Fajdrosie [...], że Kalliope i Urania to najwybitniejsze z muz, te, które ludzie czczą najbardziej. W Grecji muzy nie miały jeszcze wyraźnych przydziałów. Otrzymały je dopiero w Rzymie i tam Kalliope została patronką epiki. Poetyka renesansowa znała hierarchię rodzajów literackich. Na szczycie tej hierarchii znalazła się właśnie epopeja. Słowa Kochanowskiego znaczą więc: wdarłem się na najwyższą skałę Parnasu, pierwszy w Polsce stworzyłem dzieło wielkiej poezji, dzieło tej wagi, co epopeja.
Wiktor Weintraub, O poezji religijnej Jana Kochanowskiego, [w:] tegoż, Nowe studia o Janie Kochanowskim, Kraków 1991, s. 93.
Wyjaśnij – na podstawie tekstu Wiktora Weintrauba – sens słów Jana Kochanowskiego: „I wdarłem się na skałę pięknej Kalijopy [...]”.
Biblia Gdańska, Psalm 136(1) Wysławiajcież Pana, albowiem jest dobry; albowiem na wieki miłosierdzie jego. (2) Wysławiajcież Boga nad bogami; albowiem na wieki miłosierdzie jego. (3) Wysławiajcież Pana nad panami; albowiem na wieki miłosierdzie jego; (4) Tego, który sam czyni cuda wielkie; albowiem na wieki miłosierdzie jego. (5) Który mądrze niebiosa uczynił; albowiem na wieki miłosierdzie jego; (6) Który rozciągnął ziemię na wodach; albowiem na wieki miłosierdzie jego; (7) Który uczynił światła wielkie; albowiem na wieki miłosierdzie jego; (8) Słońce, aby panowało we dnie; albowiem na wieki miłosierdzie jego; (9) Miesiąc i gwiazdy, aby panowały w nocy; albowiem na wieki miłosierdzie jego. (10) Który poraził Egipczan na pierworodnych ich; albowiem na wieki miłosierdzie jego. (11) Który wywiódł Izraela z pośrodku ich; albowiem na wieki miłosierdzie jego; (12) W ręce mocnej i w ramieniu wyciągnionem; albowiem na wieki miłosierdzie jego. (13) Który rozdzielił morze Czerwone na rozdziały; albowiem na wieki miłosierdzie jego; (14) I przeprowadził lud Izraelski pośrodkiem jego; albowiem na wieki miłosierdzie jego. (15) I wrzucił Faraona z wojskiem jego w morze Czerwone; albowiem na wieki miłosierdzie jego. (16) Który prowadził lud swój przez puszczę; albowiem na wieki miłosierdzie jego. (17) Który poraził królów wielkich; albowiem na wieki miłosierdzie jego; (18) I pobił królów możnych; albowiem na wieki miłosierdzie jego; (19) Sehona; króla Amorejskiego; albowiem na wieki miłosierdzie jego; (20) I Oga, króla Basańskiego; albowiem na wieki miłosierdzie jego. (21) I dał ziemię ich w dziedzictwo; albowiem na wieki miłosierdzie jego; (22) W dziedzictwo Izraelowi, słudze swemu; albowiem na wieki miłosierdzie jego. (23) Który w uniżeniu naszem pamięta na nas; albowiem na wieki miłosierdzie jego. (24) I wybawił nas od nieprzyjaciół naszych; albowiem na wieki miłosierdzie jego. (25) Który daje pokarm wszelkiemu ciału; albowiem na wieki miłosierdzie jego. (26) Wysławiajcież Boga niebios; albowiem na wieki miłosierdzie jego.
Biblia Gdańska, Psalm 136.
Czy psalm 136 z kalwińskiej Biblii Gdańskiej (1632) to tłumaczenie? Zredaguj odpowiedź w formie notatki.
Tłumaczenia i adaptacje
Przeprowadźcie w klasie dyskusję na temat tłumaczeń i adaptacji. Rozważcie dwa problemy:
Czy tłumacz ma nieograniczone prawo do zmiany oryginału?
Czy reżyser dzieła, przygotowując wersję teatralną lub film oparte na pierwowzorze literackim, ma nieograniczone prawo do zmiany oryginału?
Zadaniowo
Wybierz utwór (autor, epoka, temat, gatunek – dowolne), który ci się podoba, i napisz jego parafrazę.