Hierarchia kościelna wobec 'nowinek religijnych' i wystąpienia Lutra
Wystąpienie Marcina LutraMarcina Lutra w 1517 r. nie spotkało się z jednoznacznym przyjęciem ze strony ludzi Kościoła katolickiego. Część wyższych hierarchów piastowała swoje stanowiska nie z powołania czy aby realizować religijne cele, a dla wygody, zysków, prestiżu i władzy, jaką zapewniały im godności kościelne. Tacy hierarchowie z pewnością byli zaniepokojeni i wrodzy postulatom wzywającym do ubogiego i prawego Kościoła. Pamiętać jednak należy, że większość ówczesnego kleru to byli ludzie wykształceni, reprezentujący wysoki poziom moralny. Do takich osób należał sam Luter i jego bezpośredni przełożeni, ale też oponenci, jak TetzelTetzel czy nuncjusznuncjusz Kajetan. Wszyscy uważali, że Kościół wymaga zmian i naprawy.
Próby ratowania jedności Kościoła katolickiego – polityczne, religijne
Wystąpienie Lutra szybko wywołało podziały wewnątrz Kościoła. Konieczne były działania, które przywróciłyby mu jedność. Zgodnie z ówczesnymi wyobrażeniami i tradycjami można to było osiągnąć w dwojaki sposób:
odwołując się do tzw. 'ramienia świeckiego', czyli władzy politycznej sprawującej opiekę nad Kościołem i religią (w przypadku Niemiec był to cesarz),
poprzez siły wewnętrzne Kościoła, czyli zwołanie soboru powszechnego.
Początki rozwoju reformacji zbiegły się z końcem panowania Maksymiliana I (zm. 1519) oraz elekcją i początkiem rządów cesarskich Karola V (elekcja 1519). Rozproszenie aktywności politycznej Habsburgów na obszarze niemal całej Europy (sprawy w Hiszpanii, walka z Turcją, rywalizacja z Francją o wpływy we Włoszech i z Jagiellonami w Europie Środkowej) powodowało pozostawienie spraw niemieckich ich władcom oraz małą skuteczność w zwalczaniu postępującego rozbicia religijnego. Także papieże w obawie przed ograniczeniem swojej władzy przez sobór, niechętni byli jego zwołaniu. To pozwoliło nowym prądom religijnym okrzepnąć i zyskać poparcie polityczne.
Między 'reformami' a herezją
Początki odnowy w Kościele katolickim związane były z papieżem Pawłem III (Aleksander Farnese, 1539‑1549). Był on zaliczany do tzw. papieży renesansowych (skupionych bardziej na sprawach świeckich – poprzez politykę we Włoszech, popieranie interesów rodziny i intensywny mecenat służący celom prestiżowym). Jednocześnie jednak przeprowadził reformę kolegium kardynalskiego, do którego weszli ludzie pragnący głębokiej odnowy i zmian w Kościele. Zwołał sobór w Trydencie w 1545 r. oraz popierał Jana Piotra Carafę (późniejszego papieża Pawła IV, 1555‑1559), który zreformował inkwizycjęinkwizycję rzymską (1542), co pozwoliło m.in. szybko i zdecydowanie odpierać ataki na Kościół i jego dogmatydogmaty (a więc zapobiegać kolejnym rozłamom). Wreszcie za Piusa IV (1559‑1565) można mówić o początku zdecydowanych działań Kościoła w celu odzyskania utraconych na rzecz protestantów obszarów państwa, szkolnictwa, opieki społecznej itd. Częściowo osiągnięto to m.in. dzięki takim wybitnym jednostkom jak kardynał Karol Boromeusz, późniejszy święty.
Zwołanie soboru powszechnego do Trydentu
Wobec rysującego się od chwili wystąpienia Marcina Lutra rozłamu w Kościele, wzywano do przeprowadzenia soboru, który miałby rozpatrzyć zasadność pretensji i usunąć wszelkie kontrowersje. Udało się to zrealizować dopiero w 1545 r. w Trydencie. Wybór miejsca obrad nie był przypadkowy, gdyż sobór odbywał się wprawdzie we Włoszech, ale na terenach cesarstwa, co miało zapewnić bezpieczeństwo uznanym przed ponad dwudziestu laty za heretykówheretyków zwolennikom Lutra. Protestanci jednak się nie pojawili. Różnice polityczne i trudności w znalezieniu kompromisu sprawiły, że obrady z dużymi przerwami trwały do 1563 r. Ich efektem był szereg ustaleń, z których najważniejsze to:
uznanie wyższości papieży nad soborem,
przyjęcie dogmatu o nieomylności papieży,
ostateczne potwierdzenie tradycyjnych dogmatów i liturgii katolickiej.
Generalnie zdecydowano o nieustępowaniu protestantom, uznając, że prawdziwe porozumienie z nimi nie będzie możliwe.
Wyjaśnij, co oznacza słowo dogmat.
Odnowa starego Kościoła
Postanowienia soboru nakazywały dbałość o kształcenie klerukleru poprzez powołanie seminariówseminariów diecezjalnychdiecezjalnych. Wprowadzono zasadę przebywania duchownych w swoich parafiach i diecezjach, jak też regularną kontrolę poprzez wizytacje kościelne. Zakazano kumulowania beneficjówbeneficjów oraz zobowiązano do przestrzegania wszelkich nakazów i zakazów wynikających z reguł zakonnych.
Na użytek wiernych ogłoszono tzw. katechizm rzymski, precyzujący podstawowe prawdy wiary. Pozwoliło to łatwo i precyzyjnie określać, co będzie herezją i odejściem od prawowierności. Dla duchowieństwa opracowano w 1568 r. brewiarzbrewiarz, a w 1570 – mszałmszał, które upodobniły liturgię w całym Kościele katolickim. Zwieńczeniem zmian stało się przyjęcie w 1592 r. oficjalnej wersji tekstu Biblii, tzw. Wulgaty i rezerwacja dla kleru wyłączności interpretacji jej tekstu.
Swoistym uzupełnieniem reform było wprowadzenie w 1582 r. nowego, tzw. 'gregoriańskiego' kalendarza. Zniwelował on narastające niedokładności tzw. 'kalendarza juliańskiego', ustanowionego przez Juliusza Cezara. Kraje protestanckie i prawosławne nie chciały 'podporządkować się decyzji papieża' i zwlekały z tymi zmianami do XVIII w., a Rosja nawet do wieku XX.
Wyjaśnij, czym różni się kalendarz gregoriański od juliańskiego.
Nowe siły do walki – nowy typ księdza, nowe zakony: jezuici
Odrodzenie wewnętrzne katolicyzmu nastąpiło m.in. dzięki powstaniu nowych, prężnych zakonów, jak również aktywizacji zreformowanych tradycyjnych zgromadzeń. Do pierwszej grupy z pewnością należy zakon jezuitów, powołany w latach 1534‑1540 przez późniejszego świętego Ignacego Loyolę [czyt.: lojolę]
(ok. 1491‑1556). Zakon kładł nacisk przede wszystkim na bezgraniczne posłuszeństwo przełożonym i papieżowi. Sięgnął do metod pracy misyjnej z powodzeniem wykorzystywanych wcześniej przez młody ruch protestancki. Skupiano się na pozyskiwaniu elit i oddziaływaniu na nie przez oświatę i wykształcenie oraz dostosowaniu praktyki i tematyki działań misyjnych do zastanego otoczenia (św. Franciszek Ksawery). Zapewniło to jezuitom niezwykłe i spektakularne sukcesy w postaci szeregu nawróceń i pozyskania zwolenników w misjach na świecie (Ameryce Południowej, Indiach, Chinach itd.). Wywołało jednak także wściekłe ataki propagandowe ze strony najbardziej poszkodowanych, czyli protestantów i starych zakonów katolickich (np. franciszkanów i dominikanów), którzy budowali 'czarną legendę jezuitów'.
Mapa reformacja w Europie. Na mapie zaznaczone są:
- państwa katolickie;
- państwa luterańskie;
- państwa, gdzie zagościł kalwinizm;
- państwa, gdzie zagościł anglikanizm;
- miejsce podpisania soboru w Trydencie;
- miejsce podpisania pokoju w Augsburgu;
- miejsca wystąpień Marcina Lutra, Jana Kalwina i Henryka VIII, króla Anglii;
- tereny występowania braci czeskich (husytów), prawosławnych i muzułmanów.
Państwa katolickie:
- Królestwo Irlandii;
- Królestwo Portugalii;
- Królestwo Hiszpanii;
- Królestwo Francji;
- Republika Genui;
- zachodnia część Rzeszy Niemieckiej;
- Księstwo Sabaudii;
- Państwo Kościelne;
- Królestwo Neapolu;
- Królestwo Sycylii;
- Republika Wenecka;
- inne księstwa włoskie;
- Królestwo Węgierskie;
- Królestwo Polskie.
Państwa luterańskie:
- Królestwo Szwecji;
- Królestwo Norwegii;
- Państwo Zakonu Inflanckiego.
Państwa kalwińskie:
- Szwajcaria;
- zachodnie Niderlandy;
- Królestwo Szkocji.
Państwa anglikańskie:
- Królestwo Anglii.
Miejsce podpisania soboru w Trydencie (1545‑1563):
- północne Włochy.
Miejsce podpisania pokoju religijnego w Augsburgu 1555, między katolikami a protestantami:
- Rzesza Niemiecka.
Miejsce wystąpienia Marcina Lutra:
- miasto Wittenberga w Rzeszy Niemieckiej.
Miejsce wystąpienia Jana Kalwina:
- miasto Genewa w Szwajcarii.
Miejsce wystąpienia Henryka VIII króla Anglii:
- miasto Londyn w Królestwie Anglii.
Tereny występowania braci czeskich (husytów):
- Królestwo Francji;
- Królestwo Węgierskie;
- Królestwo Polskie;
- Wielkie Księstwo Litewskie.
Tereny występowania prawosławnych:
- Cesarstwo Rosyjskie;
- Wielkie Księstwo Litewskie;
- Hospodarstwo Mołdawskie;
- Hospodarstwo Wołoskie;
- Imperium Osmańskie.
Tereny występowania muzułmanów:
- Hanat Krymski;
- Imperium Osmańskie;
- Tunezja;
- Algieria;
- Sułtanat Maroka.
Sytuacja wyznaniowa Rzeczypospolitej. Na mapie zaznaczone są:
- tereny, na których dominowali katolicy, luteranie, prawosławni, kalwini;
- ważniejsze ośrodki reformacji;
- ośrodki protestantyzmu;
- większe skupiska ludności Żydów, Ormian, Karaimów, Tatarów (muzułmanów);
- arcybiskupstwa i biskupstwa.
Tereny, na których dominowali katolicy:
- Prusy Królewskie;
- Wielkopolska;
- Małopolska;
- Mazowsze;
- Litwa.
Tereny, na których dominowali luteranie:
- Prusy Książęce;
- Inflanty;
- Kurlandia.
Tereny, na których dominowali prawosławni:
- Białoruś;
- Polesie;
- Podole;
- Ukraina.
Tereny, na których dominowali kalwini:
- okolice Lublina;
- okolice Kowna.
Miejsca ważniejszych ośrodków reformacji:
- Ryga;
- Wilno;
- Kiejdany;
- Wilno;
- Nowogródek;
- Królewiec;
- Gdańsk;
- Elbląg;
- Ostroróg;
- Skoki;
- Toruń;
- Poznań;
- Leszno;
- Koźminek;
- Lewartów;
- Lublin;
- Raków;
- Pińczów;
- Kraków;
- Łańcut;
- Lusławice.
Ośrodki luteranizmu:
- Dorpat;
- Wenden;
- Elbląg;
- Gdańsk;
- Chełmża;
- Toruń;
- Poznań;
- Grodzisk;
- Łańcut.
Ośrodki kalwinizmu:
- Birże;
- Kiejdany;
- Wilno;
- Troki;
- Węgrów;
- Kock;
- Grodno;
- Nowogródek;
- Baranów;
- Koźminek;
- Leszno;
- Kraków.
Ośrodki arian (braci polskich):
- Troki;
- Kisielin;
- Hoszcza;
- Beresteczko;
- Lusławice;
- Raków;
- Pińczów.
Ośrodki braci czeskich:
- Zabłudów;
- Skoki;
- Ostroróg;
- Poznań;
- Leszno;
- Bojanowo;
- Koźminek;
- Kraków.
Miasta, skupiska Żydów:
- Witebsk;
- Słuck;
- Grodno;
- Tykocin;
- Chełm;
- Kamieniec Podolski;
- Przemyśl;
- Jarosław;
- Bydgoszcz.
Miasta, skupiska Ormian:
- Mohylew;
- Kijów;
- Kamieniec Podolski;
- Jazłowiec;
- Stanisławów;
- Halicz;
- Lwów;
- Zamość.
Miasta, skupiska Karaimów:
- Poniewież;
- Halicz.
Miasta, skupiska Tatarów (muzułmanów):
- Mińsk;
- Nowogródek;
- Grodno;
- Wilno;
- Troki;
- Brześć Litewski;
- Węgrów;
- Kock;
- Lewartów;
- Kraków;
- Secemin;
- Koźminek.
Miejsca arcybiskupstw (metropolii) rzymskokatolickich:
- Lwów;
- Gniezno.
Miejsce siedziby metropolii prawosławnej:
- Kijów.
Miejsce siedziby arcybiskupstwa prawosławnego:
- Połock.
Miejsca biskupstw rzymskokatolickich:
- Dyneburg;
- Wornice;
- Wilno;
- Kijów;
- Kamieniec Podolski;
- Lwów;
- Przemyśl;
- Chełm;
- Kraków;
- Płock;
- Poznań;
- Chełmża;
- Włocławek.
Miejsca biskupstw ormiańskich:
- Lwów.
Miejsce biskupstw prawosławnych:
- Turów;
- Łuck;
- Włodzimierz;
- Chełm;
- Lwów;
- Przemyśl.
Na podstawie mapy pt.: Sytuacja wyznaniowa Rzeczypospolitej, wymień rejony Rzeczypospolitej, w których dominowali luteranie.
Na podstawie opisu mapy pt.: Sytuacja wyznaniowa Rzeczypospolitej, wymień rejony Rzeczypospolitej , w których dominowali luteranie.
Szkolnictwo i nauka
Jednym z najważniejszych pól konfrontacji między protestantyzmem a katolicyzmem w czasach wczesno nowożytnych okazywała się szkoła i nauka. W miastach protestanckich powstawały średnie szkoły humanistyczne na wysokim poziomie kształcenia o protestanckim charakterze. Tak powstały słynne gimnazja np. we Wrocławiu, Toruniu, Gdańsku. Władcy zakładali lub reorganizowali uniwersytety na modłę luterańską. W 1527 r. powstała pierwsza taka uczelnia w Marburgu, a w 1544 polski lennik Albrecht Hohenzollern [czyt.: hohencolern], książę pruski, założył uczelnię w Królewcu.
Założyciel zakonu jezuitów, Ignacy Loyola, nakazał zakładanie szkół, w których uczono nie tylko teologii, ale klasycznych nauk humanistycznych, języków współczesnych obok łaciny, wreszcie matematyki i nauk przyrodniczych. Wydany w 1598 r. specjalny podręcznik zawierał nowoczesne wskazówki pedagogiczne stosowane w szkołach prowadzonych przez jezuitów. Zaczęła powstawać sieć szkół średnich i wyższych, które dzięki wysokiemu poziomowi i dostępności zdominowały oświatę w znacznej części Europy.
Skuteczność tego szkolnictwa budziła niechęć i zawiść protestantów, którzy często na drodze administracyjnej utrudniali powstawanie szkół jezuickich.
Scharakteryzuj osiągnięcia misyjne jezuitów.
Scharakteryzuj osiągnięcia jezuitów na polu oświaty.
Scharakteryzuj i zapisz postanowienia soboru w Trydencie.
Wymień działania i reformy, które podejmował Kościół katolicki, aby powstrzymać postępy reformacji.
Sztuka
Kolejną dziedziną, w której stoczono walkę o 'rząd dusz', czyli wiernych i wpływy, była sztuka. Architektura, rzeźba, malarstwo, muzyka, teatr - wszystkie te dziedziny twórczości wykorzystywane były przez Kościół dla celów propagandowych i do walki ideologicznej. Protestanci krytykowali rozrzutność i przeznaczanie wielkich kwot na 'czcze ozdoby' w kościołach, które ich zdaniem odciągały uwagę od istoty wiary, tzn. wsłuchiwania się w słowo boże i 'przeżywanie Boga'. W początkowej fazie reformacji wiele kościołów 'oczyszczono' z rzeźb, obrazów i wszelkich ozdób. Tymczasem katolicy podtrzymywali tradycję, a nawet zintensyfikowali wpływ na wiernych poprzez sztukę. W tym celu fundowali wspaniałe wyposażenie kościołów – wielkie ołtarze, wspaniałe freskifreski, olbrzymie organy. Wszystko ociekało złoceniami i urzekało bogato zdobionymi detalami. Z założenia miało to służyć zbliżeniu do Boga poprzez oddziaływanie na wszystkie zmysły człowieka: wzrok (obrazy, rzeźby), słuch (muzyka, głośne czytania), węch (kadzidła). Architektura kościołów, z wielką przestrzenią wspólną i podniesionym miejscem ołtarzowym obramowanym dekoracjami, przeciwstawiana była surowej pustce zborówzborów protestanckich.
Propaganda
Reformacja przyciągnęła do siebie w początkach swojego rozwoju większość elit intelektualnych. Nacisk na słowo czytane i jego interpretację wydawał się nieść wolność myśli i refleksji religijnej, szybko okazało się jednak, że również nowe wyznania wymagają kontroli i ograniczeń. O ile w kościele katolickim było to zadaniem jego autonomicznych władz z papieżem na czele, o tyle w protestantyzmie najwyższym organem kontrolnym okazywał się władca świecki. Kontrola nie wyeliminowała jednak wzajemnych ataków zwaśnionych odłamów chrześcijaństwa. W XVI, XVII i XVIII w. ukazało się tysiące ulotek, książek, ale też obrazów i rzeźb krytykujących, wyśmiewających lub straszących wiernych ich przeciwnikami. W tych zmaganiach przez długi czas przewaga była po stronie młodych, dynamicznych zwolenników reformacji. Dopiero kontrreformacja i odrodzenie potrydenckiego katolicyzmu zaczęły przywracać równowagę.
Polityka
Najbardziej dramatycznym polem konfrontacji międzywyznaniowej stała się polityka. Przez kilka dziesięcioleci różnice religijne decydowały o współpracy lub rywalizacji państw, implikowały trwałe podziały, a przede wszystkim były powodem wielu konfliktów i wojen. Wprawdzie stosunkowo szybko zdołano je sprowadzić do roli raczej drugorzędnych, ale chętnie wykorzystywanych argumentów ideologicznych i propagandowych. Zróżnicowanie religijne z pewnością spowodowało triumf idei 'racji stanu' i przyspieszyło proces 'zeświecczenia' poczynań politycznych.
Zanim do tego jednak doszło, przez Europę przetoczyła się fala wojen często inspirowanych religią, jak np.: w Niemczech w latach (1546‑1552), wojny hugenockie we Francji (1562‑1598), powstanie w Niderlandach (zwane wojną osiemdziesięcioletnią – 1568‑1648), wojna trzydziestoletnia (1618‑1648).