Reformy państwa w czasach Stanisława Augusta Poniatowskiego

Wprowadzenie

Na ulicach Warszawy, na placu Zamkowym panował nieprawdopodobny tłok. Tłumy mieszkańców miasta, które liczyło już wówczas około 100 tysięcy ludzi, cisnęły się przed wejściem do Zamku Królewskiego, zapełniały schody i korytarze zamkowe. Mimo, że ciepłe majowe popołudnie zachęcało raczej do odpoczynku i spacerów, jednak nikt ze zgromadzonych nie miał na to ochoty. Każdy chciał być teraz w zatłoczonej i wypełnionej po brzegi sali senatorskiej. Obradował w niej król, senat i posłowie. Tego dnia mieli podjąć decyzję o wprowadzeniu w Rzeczypospolitej nowego prawa konstytucjikonstytucjakonstytucji, która zmieni Polskę i Litwę. Po wielu latach słabości państwo polskie znów miało być sprawne i silne, mieć dużą armię i nie bać się agresji ze strony sąsiadów. Dlatego wśród tłumów panował prawdziwy entuzjazm. A na Zamku trwało odczytywanie Konstytucji. Punkt po punkcie czytał ją marszałek sejmu Stanisław Małachowski. Mimo ogromnego tłoku i ciasnoty nikt nie narzekał. Wszyscy uważnie wsłuchiwali się w tekst Konstytucji. Po jej odczytaniu król położył rękę na Piśmie Świętym i zaprzysiągł nowe prawo. Było to 3 maja 1791 roku.

RQSb6MYPM6DGW

Na ilustracji przedstawiono szlachtę, która tłoczy się na parterze sali sejmowej. Szlachcie rozmawiają. Na mównicy, po prawej stronie, stoi marszałek sejmu, odczytuje coś z kartki, ma uniesioną prawą rękę. Na balkonach stoją ludzie i przysłuchują się obradom sejmu.

Zadanie na rozgrzewkę

Spadek znaczenia Rzeczypospolitej w XVIII wieku

Po śmierci Jana III Sobieskiego w 1696 roku na tronie polskim zasiadali kolejno dwaj władcy Saksonii, jednego z krajów Rzeszy Niemieckiejj0000008VTB6v32_000tp001Rzeszy Niemieckiej. Byli to August II Mocnyj0000008VTB6v32_000tp002August II Mocny
(1697–1733), a później jego syn August IIIj0000008VTB6v32_000tp003August III (1733–1763). W ten sposób Rzeczpospolita związała się na ponad 60 lat unią personalnąj0000008VTB6v32_000tp004unią personalną z Saksonią. Władcy sascy zajmowali się przede wszystkim swoimi rodowitymi ziemiami, a w czasach ich panowania nie przeprowadzono w Rzeczypospolitej żadnych reform. Państwo działało coraz gorzej, a najważniejsza jego instytucja – sejm nie mógł sprawnie pracować ze względu na zasadę liberum vetoj0000008VTB6v32_000tp005liberum veto. Przez wiele lat niczego więc nie uchwalał. Szlachta zadowolona była jednak z rządów saskich, ponieważ nie musiała płacić wysokich podatków, które mógł wprowadzić wyłącznie sejm. Brak pieniędzy w skarbie państwa stał się jednak powodem upadku armii. Rzeczpospolita w połowie XVIII wieku miała zaledwie kilkanaście tysięcy słabo wyszkolonego i wyposażonego wojska. Tymczasem sąsiedzi przeprowadzili ważne reformy w swoich krajach i stawali się coraz potężniejsi. Rosja, Austria, a nawet o wiele mniejsze od Rzeczypospolitej Prusy miały znacznie większe i świetnie wyszkolone armie. Wykorzystując słabość państwa polsko‑litewskiego, coraz częściej mieszali się w jego wewnętrzne sprawy. Najwięcej do powiedzenia miała Rosja i jej cesarzowa – Katarzyna II.

Wysokość podatków i liczba wojska Rzeczypospolitej i jej sąsiadów w XVIII wieku

Na podstawie tabeli wykonaj zadania.

Stanisław August Poniatowski królem Rzeczypospolitej

Po śmierci Augusta III, podczas elekcji w 1764 roku, tron Rzeczypospolitej objął Polak Stanisław August Poniatowski. Jego wybór nastąpił dzięki poparciu cesarzowej Rosji Katarzyny II. Podczas bezkrólewia do Polski wkroczyło wojsko rosyjskie, którego obecność przesądziła o zwycięstwie Poniatowskiego. Katarzyna chciała, aby na tronie polskim zasiadała osoba zupełnie jej podporządkowana. Dzięki temu Rzeczpospolita miała się stać państwem ściśle związanym z Rosją. Zarówno Rosji, Prusom, jak i Austrii zależało na tym, aby Rzeczpospolita pozostawała bezbronna i pozbawiona silnej armii. Dlatego kraje te nie pozwalały na przeprowadzenie w Polsce poważniejszych reform. Było to tym łatwiejsze, że również większość szlachty polskiej nie widziała potrzeby reformowania państwa i utrzymywania dużej armii. Dla szlachty najważniejsze było przestrzeganie jej praw: wolnej elekcjiwolna elekcjawolnej elekcji i liberum veto. Nowy król miał jednak cichą nadzieję, że uda się przekonać zarówno szlachtę, jak i carycę Katarzynę do poparcia pewnych reform. Jako człowiek o wielkiej kulturze i znakomitym wykształceniu uważał, że należy przede wszystkim zadbać o rozwój oświaty. Starał się również poprawić stan gospodarki kraju.

R3YZzUDbUSII2

Młody król nosi perukę. Prawą rękę wspiera na sceptrum, rodzaju królewskiej laski. Ubrany jest w zbroję, przez ramię ma przerzucony płaszcz koronacyjny. Obok niego znajduje się królewska korona.

RYFynl4Qk5svZ

Młody król w peruce stoi oparty o sceptrum, rodzaj królewskiej laski. Ubrany jest w zbroję. Biodra na przepasane jedwabiem, a  pierś szarfą. W tle rośnie drzewo, a dużo dalej znajdują się panorama wzgórz wraz z zabudowaniami.

R12TkekdR4qoj

Wizerunek młodego mężczyzny z wąsami i turbanem na głowie. Ubrany jest w kaftan zdobiony srebrnym i złotym haftem. Jako wierzchnie ubranie nosi kaftan bez rękawów.

RJgB5O3KRwZ7H

Król stoi wyprostowany. W lewej dłoni trzyma tzw. kołpak, czyli stożkowatą czapkę szytą na wzór turecki. Ubrany jest w żupan i kontusz. Kontusz przepasany ma złotym pasem kontuszowym. U lewego boku ma karabelę, czyli wygiętą szablę. Głowę ma podgoloną. Na szyi wisi Order (to jest Order Złotego Runa). Na nogach ma buty ze skóry, tzw. safianowe. Płaszcz koronacyjny jest przewieszony na tronie, a korona, jabłko, berło i miecz, czyli insygnia koronacyjne, znajdują się obok na stole.

Kultura czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego

Stanisław August Poniatowskij0000008VTB6v32_000tp006Stanisław August Poniatowski jako człowiek wszechstronnie wykształcony potrafił docenić rolę sztuki. W okresie jego panowania znacznie rozbudowano i upiększono Warszawę. Król kazał przebudować pałac położony na peryferiach Warszawy, nazwany Łazienkami, gdzie chętnie spotykał się z filozofami, pisarzami i poetami. W każdy czwartek organizował dla nich obiady. Jednym z najczęstszych gości był poeta Ignacy Krasickij0000008VTB6v32_000tp007Ignacy Krasicki. Król należał też do wielkich miłośników teatru.

Teatr Narodowy

W Polsce teatr działał już wprawdzie w XVI wieku, jednak był to teatr dworski
– przedstawienia oglądali król i jego goście. Dopiero za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1765 roku założono w Warszawie Teatr Narodowy dostępny dla wszystkich. Teatr spełniał również funkcję edukacyjną. Grane w nim sztuki wyśmiewały zacofaną i przeciwną reformom kraju starą szlachtę, w korzystnym świetle przedstawiając młodych reformatorów.

Gospodarka Polski w czasach Stanisława Augusta

Król zdawał sobie sprawę, że rozwój gospodarczy jest dla kraju bardzo ważny. Dlatego starał się wpływać na poprawę stanu gospodarki. W Polsce i na Litwie powstało z inicjatywy króla i jego ministrów kilkadziesiąt manufakturamanufakturamanufaktura. Produkowały one towary luksusowe, ale także broń dla wojska. Aby ożywić handel, starano się poprawiać stan dróg, zaczęto też budować pierwsze drogi utwardzane. Jednak najtańszym sposobem przewożenia towarów był transport rzeczny. W granicach dawnej Polski znajdowało się wiele dużych rzek, jednak nie były one z sobą połączone. Za panowania Stanisława Augusta zbudowano dwa kanały: Kanał KrólewskiKanał KrólewskiKanał Królewski i Kanał OgińskiegoKanał OgińskiegoKanał Ogińskiego, które ułatwiały w dużym stopniu transport zboża i innych towarów. Dzięki nim można było przepłynąć z Dniepru do Wisły i Niemna, a tymi rzekami na Morze Bałtyckie.

Próby reform kraju

Stanisław August od początku swych rządów starał się zmieniać słabą i zacofaną Rzeczpospolitą. Napotkał jednak opór zarówno ze strony Rosji, jak i samej szlachty, niechętnej reformom. Większość obywateli obawiała się, że jakiekolwiek zmiany doprowadzą do likwidacji przywilejów szlacheckich. Dlatego król za niezwykle istotne uznawał poprawienie poziomu edukacji i gruntowne zmiany w szkolnictwie. Stanisław August miał nadzieję, że lepiej wyedukowani obywatele zaczną sami dostrzegać słabości państwa i konieczność reform. Dzięki staraniom nowego króla i jego współpracowników w 1773 roku powołano Komisję Edukacji Narodowej. Zreformowane szkoły kształcić miały obywateli patriotów, którzy przyczynią się do zmian w kraju. I rzeczywiście, z czasem coraz większa część szlachty zaczęła zdawać sobie sprawę, że zmiany są potrzebne. W 1788 roku rozpoczął obrady w Warszawie Sejm Wielki. Podczas czteroletnich obrad przeprowadzono wiele ważnych reform. Najważniejszą z nich było uchwalenie w 1791 roku Konstytucji 3 maja, która miała odmienić kraj i sprawić, że będzie silny i nowoczesny. Obawiano się jedynie, jak na zmiany w Polsce zareaguje caryca Katarzyna II.

Komisja Edukacji Narodowej

Na mocy uchwały sejmowej w 1773 roku powołano Komisję Edukacji Narodowej.
Było to pierwsze w świecie ministerstwo mające zajmować się szkolnictwem. Przeprowadziło ono gruntowną reformę wszystkich szkół w Polsce. Powstał nowoczesny program nauczania i nowe podręczniki. W Warszawie król zorganizował również Szkołę Rycerską, założoną jeszcze w 1765 roku. Miała się w niej kształcić na koszt państwa niezamożna szlachta, która wiązała swoją przyszłość ze służbą wojskową. Absolwentem tej szkoły był między innymi Tadeusz Kościuszko.

Sejm Wielki

Sejm Wielki, zwany również Sejmem Czteroletnim, obradował w latach 1788–1792. W tym czasie trwały gorące spory między posłami i senatorami, ponieważ nie wszyscy popierali reformy. Ostatecznie jednak sejm przeprowadził wiele zmian. Jedną z pierwszych było wprowadzenie stałych podatków. Mieli je płacić nie tylko chłopi i mieszczanie, ale również szlachta i duchowieństwo. Pieniądze były potrzebne do utrzymania armii, którą postanowiono powiększyć do 100 tysięcy żołnierzy. Gdyby udało się szybko zorganizować tak dużą siłę zbrojną, Rzeczpospolita w końcu przestałaby być bezbronna wobec potężnych sąsiadów.

Konstytucja 3 maja

Najważniejszym osiągnięciem Sejmu Wielkiego było uchwalenie Konstytucji 3 maja. Dokument ten opracowywało wiele osób, wśród nich sam król i jeden z najwybitniejszych reformatorów Hugo Kołłątajj0000008VTB6v32_000tp008Hugo Kołłątaj. Konstytucja była zbiorem praw regulujących funkcjonowanie państwa. Zmieniała ona w sposób zasadniczy całą Rzeczpospolitą. Kraj miał być monarchią parlamentarną, a na tronie miał zasiadać władca dziedziczny. Zlikwidowano tym samym wolną elekcję królów, która wykorzystywana była w XVIII wieku przez sąsiednie mocarstwa jako pretekst do mieszania się w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej. Usprawniono również działanie sejmu, likwidując zasadę liberum veto. Powołano rząd, który miał wspólnie z królem sprawować władzę. Podjęto też decyzję, że mieszczanie otrzymają niektóre prawa szlacheckie. Konstytucja przyjęta została w sposób entuzjastyczny przez lud zgromadzony na ulicach Warszawy. Uczczono ją nawet specjalną pieśnią.

Wojna polsko‑rosyjska

Nie wszystkim obywatelom Rzeczypospolitej podobały się reformy wprowadzone przez Sejm Wielki. Część szlachty uznała je za zamach na swoje wolności. Trzech potężnych magnatówj0000008VTB6v32_000tp009magnatów, Szczęsny Potocki, Ksawery Branicki i Seweryn Rzewuski, zwróciło się o pomoc do Katarzyny II, prosząc o interwencję i przywrócenie w Polsce starych praw szlacheckich. Zdrajcy ci zawiązali w 1792 roku konfederacjęj0000008VTB6v32_000tp00Akonfederację w stolicy Rosji - Petersburgu, ale oficjalnie ogłosili ją w małym miasteczku na Ukrainie
– Targowicy. Nawoływali do obrony swobód szlacheckich: liberum veto i wolnej elekcji. Do Rzeczypospolitej natychmiast wkroczyła stutysięczna armia rosyjska. Polacy, którzy mieli zaledwie nieco ponad 50 tysięcy wojska, bronili się bardzo dzielnie przez kilka miesięcy. W walkach odznaczyli się Tadeusz Kościuszko i książę Józef Poniatowski. W bitwie pod Zieleńcami udało się Polakom rozbić jeden z korpusów rosyjskich. Jednak przewaga Rosjan była tak duża, że król postanowił się poddać i przystąpił do konfederacji targowickiej. Kraj opanowały wojska rosyjskie i zwolennicy targowicy. Wszystkie reformy zostały zlikwidowane. Rzeczpospolita znalazła się na krawędzi katastrofy.

Bitwa pod Zieleńcami

18 czerwca 1792 roku doszło do bitwy pod Zieleńcami. Była to pierwsza większa bitwa zakończona zwycięstwem Polaków i odwrotem sił rosyjskich. Rosjanie stracili w niej około 2 tysięcy żołnierzy.

R1PRG7IVeujAQ

Na wzgórzach i między zabudowaniami toczy się walka. Siły zbrojne składają się z piechoty i konnicy. Na pierwszym planie, przy chacie, konnica naciera na piechotę. Między szykującymi się do walki oddziałami, dwóch jeźdźców zwarło się w walce. Z odległych pól unosi się dym.

Zarazem była to pierwsza bitwa, którą wygrali Polacy od czasu bitwy pod Wiedniem w 1683 roku. Król Stanisław August pisał o tym w liście do księcia Józefa Poniatowskiego z wielką dumą.

Podsumowanie