Renesansowa Rzeczpospolita
Renesans to epoka rozkwitu Rzeczypospolitej. W XVI wieku było to ogromne państwo, obejmujące obszar niemal 1 mln km i zamieszkałe przez mniej więcej 10 mln ludzi.
Polska stała się znaczącym krajem pod względem politycznym, militarnym, gospodarczym oraz kulturowym.
Przypomnij sobie wiadomości na temat reformacji religijnej w Europie.
Złoty okres kultury polskiej
Rzeczpospolita weszła do renesansowej rodziny w podobnym czasie co większość krajów Europy. Choć w dziedzinie sztuki czy polityki wpływ nowych idei widać już w drugiej połowie XV wieku, to rozwój kultury odrodzenia przypadł w naszym kraju na XVI wiek. Szczególnie mocno podkreśla się znaczenie lat 1543–1580, nazywanych złotym okresem kultury polskiej. Rok 1543 związany jest m.in. z wydaniem drukiem dzieła Mikołaja Kopernika O obrotach ciał niebieskich, natomiast rok 1580 – ze śmiercią najwybitniejszego polskiego pisarza tej epoki – Jana Kochanowskiego.
Na tronie Rzeczypospolitej
W pierwszym okresie odrodzenia władali naszym krajem Jagiellonowie. Zygmunt I Stary zasiadł na tronie Polski w 1507 roku. Jego syn – Zygmunt August – zmarł bezpotomnie w 1572 roku.
Po śmierci ostatniego przedstawiciela dynastii Jagiellonów wybór władcy w Polsce odbywał się drogą wolnej elekcji. Do końca XVI wieku krajem władało trzech królów elekcyjnych.
Henryk Walezy był pierwszym władcą elekcyjnym, oficjalnie panował w Polsce w latach 1573–1575, ale już w czerwcu 1574 roku, na wieść o śmierci brata, uciekł za granicę, by objąć tron Francji.
Stefan Batory, książę Siedmiogrodu, w 1576 roku został polskim władcą. Aby móc zasiąść na tronie, musiał ożenić się z koronowaną w 1575 roku na królową Polski Anną Jagiellonką – córką Zygmunta Starego. W dniu ślubu Jagiellonka miała już 53 lata. Stefan Batory sprawował rządy przez 10 lat. Zmarł z powodu choroby w 1586 roku.
W 1587 roku na tronie Polski zasiadł Zygmunt III Waza – syn króla szwedzkiego Jana III Wazy i Katarzyny Jagiellonki. Nowy król był wnukiem Zygmunta Starego.
Polscy władcy renesansu w różny sposób odnosili się do humanizmu i reformacji. Zygmunt I Stary już na początku XVI wieku rozpoczął renesansową przebudowę zamku na Wawelu. Jego druga żona – Bona Sforza - przywiozła z ojczystych Włoch nie tylko tzw. włoszczyznę (warzywa, które weszły do polskiej kuchni), lecz także ludzi, którzy wychowali się w ojczyźnie odrodzenia. Z drugiej strony król uważał reformację za bardzo niebezpieczną i pod groźbą kary śmierci zabronił szerzenia nowinek religijnych. Natomiast ich syn - Zygmunt August - wypowiedział słowa, które można uznać za symboliczne: „Nie jestem królem waszych sumień”.
Wyjaśnij sens słów Zygmunta Augusta: „Nie jestem królem waszych sumień”.
W kościele Rzeczypospolitej
Polska, jak niemal wszystkie kraje Europy, stała się areną sporów religijnych wewnątrz Kościoła chrześcijańskiego. Jeszcze zanim pojawili się wyznawcy luteranizmu, mieszkali tu wspólnie katolicy, prawosławni i wyznawcy judaizmu. Jednak od początku XVI wieku liczba Kościołów powiększyła się.
Mimo oporów ze strony Zygmunta Starego w miastach sporą popularność zdobyły nauki Marcina Lutra. Pojawienie się kalwinizmu spowodowało zmiany w religijności szlachty – niemały jej odłam (ok. 20%) opowiedział się za reformą w duchu Jana Kalwina. Znacznie mniejszy oddźwięk wywołała idea Kościoła narodowego, który miał być pod względem dogmatów bliski katolicyzmowi, ale kierowany nie przez papieża, lecz przez miejscowy synod. Poważniejsze okazało się natomiast wyłonienie z kalwinizmu kolejnego wyznania. Członkowie należący do tego Kościoła nazywali siebie braćmi polskimi, natomiast ich przeciwnicy używali głównie określenia „arianiearianie”.
Bracia polscy (zwani arianami, socynianami, antytrynitarzami) to wspólnota religijna, która wyodrębniła się w latach 1562–1565 z polskiego Kościoła ewangelicko‑reformowanego (czyli kalwińskiego).
Bracia polscy byli najbardziej radykalnym ugrupowaniem protestanckim, wyciągającym daleko idące wnioski z lektury jedynego (według nich) prawdziwego źródła prawd wiary, czyli z Biblii. Konsekwencją tego był skrajny pacyfizm, objawiający się czasem w odmowie pełnienia funkcji państwowych oraz w urzędach wojskowych, a nawet wyzwalaniu poddanych spod pańszczyzny.
Arianie głosili swoje nauki m.in. w ariańskich szkołach, z których najwyższy poziom i popularność wśród współwyznawców w całej Europie zdobyła Akademia Rakowska. Liczba arian nie jest ostatecznie ustalona. Uważa się, że istniało około 150 zborów, do których przynależało po 100–200 osób, wywodzących się głównie ze szlachty.
Niechęć innych Kościołów sprawiła, że po potopie szwedzkim oskarżono (po części – słusznie) arian o sprzyjanie najeźdźcom i w rezultacie doprowadzono do podjęcia uchwały sejmowej nakazującej albo przejście na katolicyzm, albo wyjazd z Polski.
Zastanów się i odpowiedz, dlaczego najbardziej krytyczni wobec arian byli wyznawcy kalwinizmu.
Wyjaśnij, jakie niebezpieczeństwa mogli dostrzec przedstawiciele różnych Kościołów chrześcijańskich w nauczaniu arian.
W Krakowie
Kraków był najludniejszym miastem Rzeczypospolitej w XVI wieku.
Wskaż, ilu mieszkańców miał Kraków około 1530 roku.
- 10 tysięcy
- 30 tysięcy
- 100 tysięcy
- 500 tysięcy
Ta liczba dziś nie robi wrażenia, ale w XVI wieku nie było to mało. Istotniejsze jest, że w Krakowie znajdowała się siedziba królewska.
Dzięki Zygmuntowi Staremu i Bonie przebudowano Wawel na wzór renesansowy.
W Krakowie znajdowała się przez wiele lat jedyna wyższa uczelnia w Rzeczypospolitej, czyli Akademia Krakowska.
Akademia Krakowska w drugiej połowie XV wieku należała do najlepszych uczelni w Europie, zwłaszcza w naukach ścisłych (matematyka, astronomia).
Uczyło się tu od 1000 do 2000 studentów rocznie, z czego połowę stanowili przybysze z innych krajów. Choć w XVI wieku dostrzegalny był powolny schyłek świetności Akademii, to w jej murach wiedzę zdobywali m.in.:
Andrzej Frycz‑Modrzewski, humanista, autor cenionej na całym kontynencie pracy O poprawie Rzeczypospolitej, w której pisał m.in. o równości wszystkich ludzi wobec prawa.
Jan Kochanowski, największy poeta polskiego renesansu, jeden z najwybitniejszych humanistów.
Marcin Kromer, wybitny historyk i geograf, humanista, przeciwnik reformacji, twórca dzieła O pochodzeniu i dziejach Polaków ksiąg trzydzieści.
Pierwsze polskie drukarnie
W Krakowie powstały pierwsze w Polsce drukarnie. Początkowo książki drukowane sprowadzano z zagranicy, ale rychło do Krakowa zaczęli przybywać drukarze (zwani typografami) z różnych stron Europy. Pierwszą stałą drukarnię prowadził tu w latach 1503–1505 Niemiec Kasper Hochfeder. Wydał on ponad 30 pozycji książkowych (głównie podręczniki akademickie). Drukarnię odkupił od niego Jan Haller i znacząco rozwinął działalność. Właśnie u niego w 1506 roku ukazały się spisane w języku łacińskim Statuty Łaskiego, czyli pierwsza polska książka z ilustracjami zawierająca m.in. tekst Bogurodzicy. Dwa lata później Haller wydał Historię umęczenia Pana naszego Jezusa Chrystusa – pierwszą książkę w języku polskim. Oprócz Hallera działali w Krakowie inni typografowie, m.in. Florian Ungler, Hieronim Wietor, rodzina Szarffenbergów, Jan Januszowski, Maciej Wirzbięta.
Wymień przyczyny szybkiego rozwoju drukarstwa w Rzeczypospolitej, a zwłaszcza w Krakowie.
Polski kosmos
Z Krakowem związani byli najwięksi polscy pisarze renesansowi oraz uczeni. Tu studiował m.in. Mikołaj Kopernik. Jego najważniejsze dzieło ukazało się drukiem w roku śmierci wybitnego astronoma (1543). Autor zdążył jeszcze zobaczyć je wydrukowane w Norymberdze pod tytułem De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich). To właśnie ta rozprawa naukowa stała się jednym z intelektualnych zaczynów kolejnej epoki, czyli baroku. Zanim ta wybitna księga, w której Kopernik stwierdził, że to nie Słońce krąży wokół Ziemi, lecz - Ziemia wokół SłońcaSłońca, trafiła na kościelny spis dzieł zakazanych (1616), można było w niej przeczytać słowa wychwalające piękno kosmosu.
O obrotach. Księga PierwszaSpośród licznych i różnorodnych sztuk i nauk, budzących w nas zamiłowanie i będących dla umysłów ludzkich pokarmem, tym – według mego zdania – przede wszystkim poświęcać się należy i te z największym uprawiać zapałem, które obracają się w kręgu rzeczy najpiękniejszych i najbardziej godnych poznania. Takimi zaś są nauki, które zajmują się cudownymi obrotami we wszechświecie i biegami gwiazd, ich rozmiarami i odległościami, ich wschodem i zachodem oraz przyczynami wszystkich innych zjawisk na niebie, a w końcu wyjaśniają cały układ świata. A cóż piękniejszego nad niebo, które przecież ogarnia wszystko, co piękne? Świadczą o tym już same nazwy, takie jak „caelum” i „mundus” , z których ta oznacza czystość i ozdobę, tamta – dzieło rzeźbiarza. I wielu filozofów właśnie dla tej nadzwyczajnej piękności nieba wprost je nazwało widzialnym bóstwem. A zatem, jeżeli godność nauk mamy oceniać według ich przedmiotu, to bez porównania najprzedniejszą z nich będzie ta, którą jedni nazywają astronomią, inni astrologią, a wielu dawniejszych szczytem matematyki.
Mikołaj Kopernik, O obrotach. Księga Pierwsza, tłum. Mieczysław Brożek, Wrocław 1987, s. 19–20.
Wskaż powód, dla którego Kopernik zajął się badaniem kosmosu.
Na podstawie przywołanego tekstu wyjaśnij, co sprawia, że astronomia jest najwspanialszą z nauk.
Zadaniowo
Na podstawie podanych w temacie informacji sformułuj pięć argumentów potwierdzających tezę, że renesans to złoty okres kultury polskiej.