Który kościół wybrać? Renesansowa reformacja
Odrodzenie koncentrowało się na człowieku i jego ziemskiej egzystencji. Nie oznacza to jednak, że w renesansowej Europie kwestie religijne przestały mieć znaczenie. Przeciwnie - dominowało przekonanie, że Bóg istnieje i że jest to Bóg chrześcijan. Jak się okazało, sprawy religii na tyle rozpaliły renesansowe umysły, że odrodzenie na zachodzie Europy upłynęło pod znakiem wojen religijnych.
1) Przypomnij sobie, czym był średniowieczny teocentryzm.
2) Sprawdź, które wyznania chrześcijańskie mają swoje świątynie w twojej miejscowości.
Droga do reformacji (I)
Przed epoką odrodzenia Kościół chrześcijański nie był monolitem. Już w IV wieku zaczął się proces podziału na chrześcijaństwo zachodnie i wschodnie. Symboliczną datą ostatecznego rozpadu Kościoła na dwa wyznania był rok 1054. Papież po wielkiej schizmie przewodził więc chrześcijanom żyjącym w zachodniej i środkowej Europie. Wewnątrz zachodniego Kościoła wciąż dochodziło do konfliktów, jednak do początku XVI wieku udawało się utrzymać jego jedność. Zmiany rozpoczęły się w 1517 roku, gdy swój sprzeciw wobec postępowania papieża wyraził niemiecki zakonnik Marcin Luter.
Luteranizm
Marcin Luter
Przez ponad 30 lat życia był członkiem Kościoła zachodniego, podległego papieżowi, a ponad 10 lat – mnichem należącym do zakonu augustianów. Narastał w nim jednak opór wobec postępowania Rzymu, co doprowadziło do wywieszenia 95 tez na drzwiach świątyni w Wittenberdze 31 października 1517 roku. Luter wytknął w nich różne błędy Kościoła, w tym m.in. praktykę „sprzedawania” odpustów, czyli uzależniania możliwości uzyskania zbawienia od wysokości świadczeń pieniężnych. Papież wytoczył Lutrowi proces o kacerstwo i nakazał odwołanie twierdzeń, ale zakonnik publicznie spalił papieską bullę, za co z kolei został ekskomunikowany w 1521 roku. Nie zaprzestał jednak głoszenia haseł wskazujących na konieczność powrotu do prawdziwej Ewangelii (stąd nazwa: ewangelicy). Do kroków manifestujących odrzucenie władzy papieża należało m.in. małżeństwo (1525) z byłą zakonnicą (mieli siedmioro dzieci). Były augustianin znalazł opiekę u części niemieckich książąt, którzy kilka lat później (1529) zaprotestowali przeciw zakazowi szerzenia reformacji (odnowienia) w Kościele (stąd nazwa: protestanci). W 1530 roku podczas sejmu w Augsburgu przedstawiono zasady reformacji spisane przez najważniejszego współpracownika Lutra – Filipa MelanchtonaFilipa Melanchtona. Otrzymały one nazwę Wyznania augsburskiego (Confessio Augustana). Marcin Luter przewodził nowemu wyznaniu aż do swojej śmierci.
Główne zasady luteranizmu
Źródłem objawienia jest wyłącznie Biblia, a dokumenty papieskie czy soborowe nie mają mocy prawd wiary.
Głową Kościoła jest Jezus Chrystus, a nie papież.
Zbawienie uzyskuje się wyłącznie dzięki wierze (dobre uczynki to efekt owej wiary).
Spośród siedmiu sakramentów uznawane są wyłącznie: chrzest i eucharystia udzielana pod dwiema postaciami.
Niebo człowiek osiąga tylko za sprawą ofiary Jezusa – śmiertelnik nie może na nie zasłużyć samodzielnie, a zdobywa je dzięki łasce Boga.
Nie ma kultu świętych oraz Matki Bożej (której oddaje się jednak szacunek jako rodzicielce Chrystusa).
Nie istnieje czyściec.
Duchownych luterańskich nie obowiązuje celibat.
Droga do reformacji (II)
Kalwinizm
Jan Kalwin
Pochodził z francuskiej rodziny katolickiej. Już jako jedenastolatek został studentem paryskiej Sorbony, której ukończenie miało otworzyć przed nim karierę kościelną. Podczas nauki poznał jednak idee luteranizmu. Porzucił myśli o studiowaniu teologii i ukończył w 1531 roku prawo. Po powrocie do Paryża przeszedł na protestantyzm. W obawie przed represjami przeniósł się do Szwajcarii. Przebywał m.in. w Strasburgu i Genewie. W 1535 roku ukazało się jego Institutio christianae religionis (Ustanowienie religii chrześcijańskiej), w którym Kalwin przedstawił m.in. propozycje zmian w protestantyzmie i podstawy kalwinizmu. Choć formalnie nie pełnił żadnej funkcji, był jednak duchowym przywódcą genewskiej społeczności aż do swojej śmierci.
Główne zasady kalwinizmu
Jedynym źródłem prawd wiary jest Biblia, a przede wszystkim – Ewangelie.
Zbawienie uzyskuje się jedynie dzięki łasce Boga, a nie za sprawą uczynków.
Chrzest i komunię świętą uznaje się za jedyne sakramenty.
Nazywanie komunii świętej ciałem i krwią Jezusa ma znaczenie symboliczne: chleb nie staje się prawdziwym ciałem a krew nie jest prawdziwą krwią.
Uznaje się naukę o predestynacji, czyli przeznaczeniu danego człowieka do zbawienia lub do potępienia: człowiek trafia do piekła albo nieba (czyśćca nie ma) niezależnie od własnych zasług.
Chrystus umarł nie za wszystkich ludzi, ale za wybranych.
Odrzuca się kult świętych i Matki Bożej.
Wprowadza się nakaz surowej moralności i rezygnacji z wszelkich form rozrywki.
Nakazuje się usunięcie ze świątyń wszelkich obrazów, a nawet postaci Jezusa z krzyża.
Duchownych kalwińskich nie obowiązuje celibat.
Droga do reformacji (III)
Anglikanizm
Henryk VIII
Król Anglii z dynastii Tudorów. Zasiadł na tronie w wieku 18 lat. Po wystąpieniu Marcina Lutra król opowiedział się zdecydowanie przeciwko jego doktrynie, za co został uhonorowany przez papieża tytułem Fidei defensor (obrońca wiary). Jednak w 1533 roku nastąpiło zerwanie z Kościołem katolickim. Jego przyczyną była papieska odmowa udzielenia Henrykowi VIII rozwodu z królową Katarzyną Aragońską. Henryk planował nowy związek małżeński (w sumie miał sześć żon), więc postanowił odłączyć się od Rzymu. W 1534 roku ogłoszono akt niezależności od papieża i uznano króla za głowę Kościoła anglikańskiego. Mimo że Henryk VIII był niechętny innym niekatolickim wyznaniom, a teologia anglikańska początkowo niewiele różniła się od katolicyzmu, jego decyzja o oderwaniu się od „papizmu” i zwalczaniu wiernych Rzymowi umożliwiła wpływy luteranizmu i kalwinizmu w Anglii.
Główne zasady anglikanizmu:
Źródłem prawd wiary jest Biblia, ale interpretowana w myśl tradycji wczesnochrześcijańskiej.
Człowiek może zostać zbawiony tylko dzięki wierze – tzw. dobre uczynki są jedynie potwierdzeniem prawdziwej wiary.
To Bóg ma suwerenną moc wybrania człowieka do zbawienia lub potępienia.
W eucharystii Chrystus jest obecny w sposób symboliczny.
Głową Kościoła jest władca Anglii, który m.in. mianuje biskupów.
Duchownych anglikańskich nie obowiązuje celibat.
Humanizm a reformacja
Oba główne ruchy intelektualne renesansowej Europy, czyli humanizm i reformacja, musiały się spotkać. Można wskazać elementy, które je łączą, i takie, które je dzielą. Tym, co łączyło humanistów i reformatorów, było przekonanie o konieczności powrotu do źródeł – w tym przypadku do Biblii. Renesans postanowił przetłumaczyć Biblię na nowo. Jeden z włoskich humanistów (Lorenzo Valla) wykazał, jak wiele nieścisłości znalazło się w Wulgacie, tzn. używanym powszechnie w Kościele łacińskim przekładzie św. Hieronima. Humanistom i reformatorom towarzyszyło optymistyczne przekonanie, że Biblię rozumie niemal każdy i hierarchia kościelna tłumacząca nauczanie Chrystusa jest niepotrzebna. Szybko jednak drogi reprezentantów obu nurtów się rozeszły. Reformatorzy (np. Luter) dostrzegli w humanistycznym zamiłowaniu do antyku niebezpieczeństwo powrotu do pogaństwa, humaniści natomiast zrozumieli, że reformacja nie jest zwycięstwem wolności w myśleniu: po prostu dogmaty katolickie zostały zastąpione kalwińskimi lub anglikańskimi. Takie przekonanie można znaleźć m.in. w dziełach największego myśliciela doby renesansu – Erazma z Rotterdamu.
Reformacja i literatura polskiego renesansu[…] Erazm z Rotterdamu, uważany dziś za najwybitniejszego humanistę epoki Renesansu, postawił słynne pytanie: „Ciceronianus vel Christianus?” Co jest ważniejsze – niewolnicze naśladowanie Cycerona czy też wierność wobec chrześcijańskich ideałów, która godzi jednak z nimi uwielbienie dla starożytności. Erazm oczywiście wybrał postawę chrześcijanina, nie cyceronianisty. Mimo to był nieufnie traktowany przez teologów Kościoła katolickiego, do którego całe życie należał. Bywał zwalczany też przez przedstawicieli Reformacji, zwłaszcza Lutra, za to, że nie przyłączył się do radykalnych działań, które miały odnowić chrześcijaństwo. Sam był zwolennikiem irenizmuirenizmu, czyli pokoju religijnego. […] Największym osiągnięciem Erazma jako uczonego – filologa i teologa – było […] krytyczne wydanie greckiego tekstu Nowego Testamentu. Erazm ukazał trudności, które wynikają z lektury różnych greckich rękopisów Nowego Testamentu: autentyczność licznych wersetów biblijnych, nawet tych mających fundamentalne znaczenie, została podważona.
W tekście Piotra Wilczka pojawiło się pojęcie irenizmuirenizmu. Zastanów się, na jakie ustępstwa mogliby się zgodzić katolicy, luteranie i kalwini, aby zapanowały jedność i pokój między wyznaniami.
Biblia Gutenberga
Idee humanistów i reformatorów nie miałyby szansy tak szybko rozprzestrzenić się w całej Europie, gdyby nie wynalazek, który całkowicie odmienił przepływ informacji. Ruchoma czcionka pozwalała na szybkie ułożenie matrycy tekstu i powielanie go w dowolnej ilości egzemplarzy. Druk stał się sposobem na stosunkowo tanie i łatwe docieranie do coraz liczniejszych czytelników. Pierwszą książką, jaką wydrukował Gutenberg, była Biblia (1452–1455). To właśnie Pismo Święte należało do najczęściej drukowanych dzieł.
Cywilizacja OdrodzeniaRosnącą popularyzację Biblii w epoce prereformacji stwierdza Sebastian Brant w swoim Das Narrenschiff (1494)Das Narrenschiff (1494): „W całych Niemczech roi się od Biblii, doktryn zbawienia, wydań Ojców Kościoła i tym podobnych książek. Wielkie błędy zagnieździły się w naszym kraju. Wertuje się Biblię na wszystkie strony, każe się jej mówić, co się komu podoba, i w ten sposób jest na szwank wystawiona i wiara, i Biblia, która jest podstawą wiary… Pismo Święte jest więc niejako ukazane na odwrót i całkiem inaczej objaśniane, niż tego chciały usta prawdy Bożej. […] przed rokiem 1520, w języku niemieckim […] ukazało się wydań Biblii – 22 […]. Przekład Biblii dokonany przez Lutra sytuuje się więc w obrębie ruchu, który zaczął się znacznie wcześniej. Otoczył się uczonymi, wśród których szczególną rolę odegrał hellenista Melanchton […]. Jego niemczyzna, poprawna i jednocześnie prosta, była zrozumiała dla ludu. To wyjaśnia niezwykłe powodzenie Biblii Lutra. Już za życia reformatora ukazało się 84 wydania oryginalne i 253 przedruki.
Jean Delumeau, Cywilizacja Odrodzenia, tłum. Eligia Bąkowska, Warszawa 1987, s. 410.
Wyjaśnij powody niezwykłej popularności Biblii Marcina Lutra.
Zadaniowo
Wyobraź sobie spór przedstawicieli czterech największych Kościołów chrześcijańskich w XVI-wiecznej Europie: katolicyzmu, luteranizmu, kalwinizmu i anglikanizmu. Zastanów się, który z nich mógłby wypowiedzieć poniższe zdania, a następnie uzupełnij tabelę.
anglikanin, katolik, kalwinista, luteranin
| Opamiętajcie się, jeśli będziecie dalej tak postępować, to Matka Boża straci cierpliwość, a Jej Syn surowo was ukarze. I od razu pójdziecie do piekła – nie możecie nawet liczyć na czyściec. | |
| Oczywiście, przecież czyśćca nie ma. A zresztą: wprawdzie szanuję rodzicielkę Chrystusa, ale wiem, że niebo osiągnę tylko dzięki szczerej wierze. | |
| Tak, wiara jest najważniejsza. I nie papież będzie nam mówić, jaka ona powinna być. Wszystko na jej temat powiedziane jest w Biblii i w pismach Kościoła z początku jego istnienia. | |
| Możecie mówić, co wam się podoba. A Bogu spodobało się, żeby już przed wiekami przeznaczyć was do piekła lub nieba. Słuchając tych wypowiedzi, mam pewność, że wszyscy znajdziecie się w tej pierwszej krainie. |
Zasady którego z trzech odłamów Kościoła wydają ci się najbardziej przekonujące? Odpowiedź poprzyj co najmniej dwoma argumentami.