Powrót do przeszłości, by zmieniać przyszłość. Renesansowy humanizm
Renesans narodził się we Włoszech już na początku XIV wieku, gdy reszta Europy wciąż trwała w średniowiecznej rzeczywistości. Renesans trwał ok. 200 lat. Na ten okres przypadają znaczące zmiany w niemal wszystkich dziedzinach ludzkiej aktywności. Co sprawiło, że ojczyzną renesansu stały się Włochy? Właśnie tam było najwięcej pozostałości po kulturze antycznego Rzymu, a źródeł renesansu należy poszukiwać m.in. w starożytnej przeszłości. Z tego powodu właśnie we Włoszech – a raczej w licznych miastach‑państwach, np. w Wenecji, Florencji, Padwie itd. – pojawiły się najlepsze warunki dla rozwoju nowych idei.
1) Przypomnij sobie podstawowe informacje o filozofii antycznej.
2) Przypomnij sobie główne idee średniowiecza.
3) By dostrzec dynamikę rozwoju zachodniej Europy, wystarczy porównać mapę kontynentu z dwóch okresów: początków epoki i jej zakończenia. Wyszukaj w dowolnym źródle trzy mapy Europy z ok. 1310 roku, 1620 roku i współczesną. Na podstawie map omów różnice w politycznym kształcie Europy. Zwróć uwagę na istniejące wówczas państwa i obszary przez nie zajmowane.
Nazwa epoki
Renesans zwany jest też odrodzeniem. Nazwy te są synonimami, z tym że słowo renesans wywodzi się z języka francuskiego. Termin renesans (odrodzenie) zmieniał swoje znaczenie, a właściwie poszerzał się jego zakres.
Cywilizacja OdrodzeniaTermin ten (rinascitarinascita) utworzył VasariVasari; z początkiem wieku XV humaniści włoscy mówili o wskrzeszeniu literatury i sztuki dzięki odnowieniu związków ze starożytnością, ale właściwie związki te nigdy nie zostały zerwane. W wieku XIX BurckhardtBurckhardt i MicheletMichelet nadali temu słowu o wiele obszerniejszy sens niż humaniści. Dla nich oznaczało ono zerwanie z religijnym i wstecznym duchem średniowiecza, zwycięstwo rozumu, rehabilitację ducha pogańskiego z równoczesnym „odkrycia człowieka i świata”. Dzisiaj nie podzielamy tego zbyt radykalnego i stronniczego poglądu. […] Aby określić fazę historyczną (1320–1620), kiedy kultura europejska znacznie przewyższyła poziom osiągnięty przez kulturę starożytną i inne równoległe kultury, należałoby […] nazwać go epoką „awansu Zachodu”.
Jean Delumeau, Cywilizacja Odrodzenia, tłum. Eligia Bąkowska, Warszawa 1987, s. 24.
Wyjaśnij, jakie było pierwotne znaczenie słowa odrodzenie.
Opowiedz, jak zmieniło się znaczenie słowa odrodzenie pod koniec XIX wieku.
Powiedz, co autor tekstu zarzuca Burckhardtowi i Micheletowi.
Humanizm
Jednym z filarów odrodzenia był humanizm. To zjawisko kulturowe wynikało z przeświadczenia, że konieczne są powrót do przeszłości i odrzucenie tego, co średniowieczne.
Cywilizacja OdrodzeniaRenesans sam określił się jako ruch ku przeszłości – a więc zajął postawę zdecydowanie różną od naszego nowoczesnego dążenia świata do postępu. Chciał wrócić do źródeł mądrości i piękna.
[…] Określił on jako „starożytne” czasy do nawrócenia się Konstantyna, a jako „nowożytną” epokę następną, która trwała jeszcze w wieku XIV. Otóż tę epokę nowożytną Petrarka charakteryzował jako „barbarię” i „mroki”, natomiast z namiętnym […] podziwem odnosił się do przeszłości rzymskiej. Często więc uważano go za inicjatora intelektualnej rewolucji Renesansu, za odnowiciela owych studiów humanitatis, dzięki którym homo ferus – człowiek dziki – uzyskuje dostęp do skarbów kultury. Humanista florencki Leonardo Bruni, pisząc w roku 1436 Żywoty Dantego i Petrarki, za jedyny godny „styl literacki” uznał łacinę, przyznał on talent Dantemu, ale wyżej stawiał Petrarkę, bo on „pierwszy dostatecznie był obdarzony wdziękiem i geniuszem, aby poznać i wyjaśnić starożytną wytworność stylu, która zagubiła się i zagasła”. […] Kiedy począwszy od końca wieku XV prąd humanizmu ogarnął kraje zaalpejskie, również poza Włochami rozpowszechniło się pojęcie renesansu literatury dokonanego dzięki powrotowi do pisarzy starożytności.Jean Delumeau, Cywilizacja Odrodzenia, tłum. Eligia Bąkowska, Warszawa 1987, s. 82.
Ruch umysłowy powstały we Włoszech na pocz. XIV wieku, przejawiający się w rozwoju studiów nad klasyczną starożytnością i uznaniu jej kultury za ogólny wzorzec i model działalności kulturalnej.
Powrót do antyku
Powrót do przeszłości może wywoływać wrażenie cofania się, zasklepienia w tym, co już minione. Czy odrodzenie to po prostu powrót do antyku, powtórzenie jego dorobku?
Cywilizacja OdrodzeniaOdrodzenie lubiło okrężne drogi. To sprawiło, że powrót do antyku dziś jeszcze wprowadza w błąd prostodusznych ludzi, którzy uważają epokę LeonardaLeonarda za funkcję tego powrotu i mają jej za złe, że pogrążyła się w przeszłości […]. Tymczasem ów pozorny powrót do źródeł piękna, wiedzy, poznania i religii był tylko jedną z form postępu. Radośnie „obrabowano świątynie Aten i Rzymu”, aby tą zdobyczą ustroić przybytki Francji, Hiszpanii i Anglii. W wieku XVI uznano Michała AniołaMichała Anioła za największego artystę wszystkich czasów. Obalano Arystotelesa, posługując się Platonem i Archimedesem. Kolumb odkrył AntyleAntyle dzięki Ptolomeuszowym pomyłkom w rachunku. […]
Poprzez sprzeczności, zawiłymi drogami, marząc o mitologicznych rajach albo niemożliwych utopiach, Odrodzenie dokonało ogromnego skoku naprzód. Nigdy jeszcze żadna cywilizacja nie wyznaczyła tyle miejsca malarstwu i muzyce, nie wymierzyła w niebo tak wysokich kopuł, nie wprowadziła do literatury pięknej tylu języków narodowych rozkwitłych na tak małej przestrzeni. Nigdy w przeszłości nie zrealizowano w tak krótkim czasie tylu wynalazków. Odrodzenie było bowiem w szczególności postępem technicznym; dało człowiekowi Zachodu większą władzę nad lepiej znanym światem. Nauczyło go przebywać oceany, wytapiać żelazo, posługiwać się bronią palną, oznaczać na przyrządach godzinę, drukować, korzystać na co dzień z weksla i ubezpieczeń okrętowych.
Równocześnie – jest to postęp duchowy równoległy do postępu materialnego – Odrodzenie zapoczątkowało wyzwalanie jednostki, wyprowadzając ją ze średniowiecznej anonimowości i uwalniając od presji wywieranej przez zbiorowość.Jean Delumeau, Cywilizacja Odrodzenia, tłum. Eligia Bąkowska, Warszawa 1987, s. 24.
Wyjaśnij, czemu służył powrót do antyku.
Co ważnego o ludziach odrodzenia mówi fakt, że uznali oni Michała Anioła za największego twórcę w dziejach ludzkości? Uzasadnij odpowiedź.
Wymień dziedziny życia, w których w renesansie dokonał się postęp. Zacytuj fragmenty tekstu potwierdzające twoją odpowiedź.
Antyk był też znany w średniowieczu. Wówczas jednak zwrot do pisarzy greckich czy rzymskich służył udowadnianiu prawd chrześcijańskich – np. Odys stał się symbolem każdego człowieka, który „podróżuje” przez życie i zmierza do swej Itaki, czyli nieba. W odrodzeniu świadomy i konsekwentny powrót do antyku zainicjowali humaniści. Ich uznanie dla starożytności nie wynikało już z pobudek religijnych.
Cywilizacja OdrodzeniaDla Cycerona i Kwintyliana humanitas oznaczała kulturę duchową, ogładę obyczajów i, szerzej, kulturę w ogóle. Kiedy intelektualiści włoscy, począwszy od Petrarki, zwrócili się ku wielkim pisarzom starożytności, chcieli przyswoić sobie wartości kulturalne, które tamci wysławiali. To „odzyskiwanie” wymagało szperania w rękopisach, […] a także uczenia się starych, zapomnianych języków, greki i hebrajskiego. Niektórzy humaniści byli więc przede wszystkim gramatykami […]. To odkrywanie na nowo myśli starożytnych musiało jednak […] wpłynąć na filozofię epoki, która tę działalność podjęła. Rozwinął się swojego rodzaju synkretyzmsynkretyzm humanistyczny, który chciał pogodzić Ewangelię z mądrością na nowo odkrytego Platona i Cycerona, chrześcijańską surowość z epikureizmem albo […] stoicyzmem. To dążenie do syntezy cechuje epokę Odrodzenia […]. Humanizm był […] u FicinaFicina, Tomasza MorusaTomasza Morusa i ErazmaErazma raczej próbą – częściowo udaną – przepojenia chrystianizmu miłością życia i piękna, które cechowało kulturę antyczną.
Jean Delumeau, Cywilizacja Odrodzenia, tłum. Eligia Bąkowska, Warszawa 1987, s. 453.
Wymień trudności, jakie musieli pokonać humaniści, by wrócić do antyku.
Wskaż języki, które powinien znać humanista.
- łacina, angielszczyzna, greka
- greka, język włoski, język polski
- greka, łacina, język hebrajski
- greka, język egipski, język hebrajski
Przypomnij główne założenia:
epikureizmu,
stoicyzmu.
Na podstawie przeczytanego tekstu omów stosunek humanistów do chrześcijaństwa.
Humaniści w komedii rzymskiego twórcy Terencjusza (II w. p.n.e.) znaleźli zdanie, które stało się mottem renesansu. Komediopisarz w utworze Heauton timorumenos (Samodręczyciel) zapisał słowa: „Homo sum humani nihil a me alienum puto”, które oznaczają: „Człowiekiem jestem; nic, co ludzkie, nie jest mi obce”. Zawierają one przekonanie, że człowiek – we wszystkich formach swojej aktywności – powinien stać się przedmiotem zainteresowania uczonych i artystów.
Zadaniowo
Wyjaśnij w formie notatki, jak rozumiesz słowa „Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce”.