Pomnik epoki
Czasy katedr (XII i XIII wiek) były dla kultury i sztuki chrześcijańskiej Europy okresem rozkwitu i świetności. Była to epoka wybitnych umysłów (św. Bernard z Clairvaux, św. Tomasz z Akwinu), mądrych władców (Ludwik IX Święty) i genialnych architektów. Kościół zezwolił osobom zarządzającym budową świątyń na udzielanie odpustów wiernym, którzy pomagali finansowo lub fizycznie przy ich wznoszeniu. Żeby odpokutować winy czy grzechy, nie trzeba było uczestniczyć w niebezpiecznych i dalekich wyprawach krzyżowych. Wystarczyło stawić się na placu budowy.
Za największych mistrzów murarskich i budowniczych gotyku uznaje się Wilhelma z Sens, architekta chóru katedry w Canterbury w Anglii, oraz Villarda de Honnecourt, architekta z Cambrai w północnej Francji, którego szkicownik (ok. 1235 r.) zachował się i znajduje się obecnie w zbiorach Biblioteki Narodowej Francji w Paryżu.
1) Odwiedż stronę poświęconą katedrze wawelskiej link.
2) Obejrzyj dokładnie całą świątynię:
przeczytaj komentarze towarzyszące zdjęciom,
zwróć uwagę na nagrobki królewskie, ich formę i umiejscowienie,
wynotuj, z czego słynie katedra i jakie cenne rzeczy są w niej przechowywane.
3) Ustal, czym katedra różni się od zwykłego kościoła.
Katedra Wawelska
Wyjaśnij, jaką funkcję pełniła katedra wawelska.
Wymień relikwie przechowywane w katedrze wawelskiej.
Katedra w Reims
Katedra w Reims to klejnot architektury średniowiecznej. XIII‑wieczna świątynia pod wezwaniem Notre‑Dame (Najświętszej Marii Panny) zaliczana jest do najpiękniejszych i najbardziej harmonijnych budowli wzniesionych w stylu gotyku dojrzałego. Przez całe stulecia pełniła funkcję katedry koronacyjnej władców Francji. Budowla słynie z bogatej, wyrafinowanej dekoracji rzeźbiarskiej, witraży kaplicy mariackiej częściowo zaprojektowanych przez Marca ChagallaMarca Chagalla i niezwykłych figur aniołów. Ma ponad 140 m długości i 38 m wysokości. Jej smukłość akcentują dodatkowo dwie ażurowe wieże. Wspaniałą fasadę katedry ozdobiono trzema wielkimi portalami, rozetą z witrażem przedstawiającym Marię w otoczeniu apostołów, biforiamibiforiami oraz galerią królów wypełnioną 56 kamiennymi posągami władców Francji. Najważniejszą innowacją, zastosowaną podczas budowy po raz pierwszy, były maswerki, które stały się później charakterystycznym elementem architektonicznej dekoracji gotyckiej.
[W średniowiecznych katedrach] spano, jedzono, można było rozmawiać bez potrzeby ściszania głosu. Można było wprowadzać zwierzęta, na przykład psy lub krogulce. Poruszano się zresztą po kościele o wiele swobodniej niż dzisiaj, gdyż nie było ławek. Spotykano się w kościele dla omówienia spraw, które często nie miały nic wspólnego z religią. Tam również schodzili się przedstawiciele gmin, by omawiać sprawy miasta.
Jak opisywać dzieło architektury?
Obejrzyj galerię przedstawiającą gotyckie detale architektoniczne. Objaśnienia terminów zaczernięto ze Słownika terminologicznego sztuk pięknych, red. Krystyna Kubalska‑Sulkiewicz, Monika Bielska‑Łach, Anna Manteuffel‑Szarota, Warszawa 2005.
Jak każde dzieło sztuki budowlę należy opisywać od ogółu do szczegółu – począwszy od jej układu przestrzennego, a skończywszy na typie dekoracji.
Kolejność opisu | Określenia i cechy formalne |
1. Podstawowe informacje o budowli (nazwa i wezwanie kościoła, styl, wiek / datowanie) | gotycka katedra Notre‑Dame w Reims, początek XIII wieku (lub 1211 rok) |
2. Układ przestrzenny (typ kościoła i główne elementy budowli) | trójnawowa bazylikabazylika z trójnawowym transeptem (potrójną nawą poprzeczną) i dwoma wieżami |
3. Bryła (ogólny kształt i wygląd budowli) | rozczłonkowana, wieloelementowa, wysmukła, strzelista, wertykalna |
4. Plan (główne elementy) | na planie krzyża łacińskiego, z półkolistą apsydą (chórem) z obejściem (ambitem) i wieńcem kaplic |
5. Konstrukcja (jak zbudowany jest kościół) | szkieletowaszkieletowa, przypory (skarpy)przypory (skarpy) i łuki odporowełuki odporowe, smukłe filary, sklepienia krzyżowo‑żebrowe, łuk ostry w arkadach i oknach |
6. Dekoracja (rzeźba, detal architektoniczny, typ ornamentu, witraże itp.) |
Sztuka cenniejsza niż złotoKościół jest więc jak okręt w stoczni, w pozornie niestałej równowadze, uchwycony wąskimi długimi palcami przypór, na których jak bujna roślinność rozrastają się ornamenty rzeźbiarskie, kwiatony, fiale, chimery. Wchodzącego do wnętrza oszałamia wsysająca jakby ku górze przepaść przestrzeni. Rytm filarów przebiegających zazwyczaj [...] od podłogi aż do sklepień jest gęsty, natarczywy, pociągający w głąb. Stoją one znacznie gęściej, wspierając smukłe ostrołukowe arkady, otwierające się na nawy boczne. [...] Dawny romański kościół miał pięknie malowany strop. Kościół gotycki jest w swym wnętrzu prawie purytański. Jedyną jego ozdobą jest źródło światła – witraże, i niekiedy rzeźbione kapitele. Ale w gruncie rzeczy jego piękno jest pięknem logicznych form, naładowanych dynamiką; pięknem napięcia pomiędzy impulsami pociągającymi w głąb, zgodnie z rytmem następstwa filarów, i niepowstrzymaną sugestią ruchu ku górze, wzdłuż filarów, służek, żeber, aż ku zamykającym wszystko klamrom kluczów sklepiennych. Ale katedry miały też swe oblicze zewnętrzne, bardziej dydaktyczne. Działanie wnętrza było bardziej bezpośrednie, potężne – było działaniem form nieprzedstawiających. Fasada stanowiła bogatą, pouczającą i symboliczną opowieść. Kościół nie tylko zastępował Niebo, był też zwierciadłem całego świata boskiego i ludzkiego, zwieciadłem Boga, przyrody i historii [...]. W portalach, na tympanonach, na archiwoltacharchiwoltach, w barwnych formach witraży mrowi się tłum istot żyjących; tłoczą się święci, personifikacje i prorocy. Wieśniacy pokazują zajęcia różnych pór roku, Pitagoras, Arystoteles i TubalkainTubalkain reprezentują sztuki i nauki, znaki zodiaku oznaczają czas, podporządkowany – on nawet – boskiej woli.
Jan Białostocki, Sztuka cenniejsza niż złoto, t. 1, Warszawa 1969, s. 171–179.
Powiedz, jakie funkcje pełniła katedra gotycka.
Wynotuj z tekstu Jana Białostockiego elementy i cechy dekoracji wewnętrznej i zewnętrznej katedry gotyckiej.
„Kościół jest więc jak okręt w stoczni” – wyjaśnij podwójne znaczenie tego porównania.
Ad 2.2.
a) Wewnątrz:
dekoracja ograniczona („wnętrze purytańskie”),
witraże, rzeźbione kapitele.
b) Na zewnątrz
dekoracja bogata, obfita, organiczna („jak bujna roślinność rozrastają się ornamenty rzeźbiarskie”, „mrowi się tłum istot”, „tłoczą się święci”)
rzeźbiarska dekoracja portali, tympanonów, archiwolt,
kwiatony, fiale, chimery, wizerunki świętych, presonifikacje, filozofowie, prorocy, postacie z Biblii, pory roku, zodiak.
Ad 2.3.
Konstrukcja szkieletowa + symbolika okrętu: Kościół płynący do portu Zbawienia, Nawa Zbawienia – od łac. navis = ‘statek’ – stąd też nazwa nawy kościelnej i porównanie korpusu kościoła do korpusu okrętu.
Symbolika katedry
Dla ludzi średniowiecza kościół był Domem Bożym i obrazem nieba. Sam Chrystus nazwał swoje ciało świątyniąświątynią. Honoriusz z AutunHonoriusz z Autun w Zwierciadle świata pouczał, że ciało ludzkie jest mikrokosmosem, świątynia zaś – ciałem Chrystusa: prezbiterium symbolizuje głowę, nawa główna – korpus, transept – ramiona, a ołtarz główny – serce. Istotną rolę odgrywały okna i światło wpadające przez nie do kościoła. Wyrażało ono łaskę i oświecenie duszy, ponieważ wedle koncepcji epoki Bóg jest światłością. Wertykalny układ smukłych filarów kierował wzrok ku górze, ku niebu, ku wartościom nadrzędnym. Katedra była również symbolem duchowej drogi człowieka, zaczynającej się od przekroczenia progu zachodniego portalu i minięcia chrzcielnicy (przyjęcie wiary i wprowadzenie w życie chrześcijańskie), a kończącej się na poznaniu najważniejszych dogmatów i spotkaniu z Bogiem podczas komunii przed ołtarzem w prezbiterium.
Historia architektury europejskiejKatedra, stanowiąc czysto architektoniczny pomnik ducha epoki, była także summą, speculumspeculum, encyklopedią rzeźbioną w kamieniu. Figurę Marii umieszczono w centralnym punkcie środkowego portalu katedry w Reims. Postacie na węgarachwęgarach przedstawiały takie zdarzenia, jak Zwiastowanie, Nawiedzenie, Ofiarowanie Marii w świątyni. W polach szczytów trzech portali pojawiają się Ukrzyżowanie, Koronacja Marii i Sąd Ostateczny. Ale w gotyckich katedrach o życiu Chrystusa, Marii i świętych opowiadają także witraże. Na cokołach, węgarach, zwornikach, a także ustawione wysoko przy skarpach znajdują się liczne postacie świętych z atrybutami, które pozwalają ich rozpoznać: św. Piotr z kluczem, św. Mikołaj z trzema złotymi kulami, św. Barbara z wieżą, św. Małgorzata ze smokiem, a także sceny i postacie ze Starego Testamentu: stworzenie człowieka, Jonasz z wielorybem, Abraham i Melchizedech i rzymskie Sybille, które przepowiedziały przyjście Chrystusa, panny mądre i głupie, siedem sztuk wyzwolonych i miesiące roku z charakterystycznymi dla nich zajęciami: szczepienie drzew, strzyżenie owiec, żniwa, świniobicie, a także znaki zodiaku i żywioły. Sacrum i profanum, kompendium wiedzy, w którym wszystko, jak mówił św. Tomasz z Akwinu, „podporządkowano Bogu”.
Nikolaus Pevsner, Historia architektury europejskiej, tłum. Agnieszka Morawińska, Hanna Pawlikowska, Warszawa 1976, s. 114.
Katedrę gotycką nazywa się toposem i tekstem kultury. Wyjaśnij oba pojęcia.
Wskaż przykłady wykorzystania motywu katedry w literaturze i sztukach wizualnych.
Czy katedrę gotycką można nazwać Biblią pauperum? Uzasadnij odpowiedź.
Dopasuj do wymienionych atrybutów świętych odpowiednie znaczenia.
podarunki ślubne (posag) dla trzech biednych dziewcząt, klucze do królestwa niebieskiego, szatan, miejsce uwięzienia
| klucze św. Piotra | |
| wieża św. Barbary | |
| smok św. Małgorzaty | |
| trzy złote kule św. Mikołaja |
Powiedz, czy wśród siedmiu sztuk wyzwolonych, które były podstawą wykształcenia w średniowieczu, znajdowała się architektura.
Przeczytaj fragment dialogu z powieści Victora Hugo Katedra Marii Panny w Paryżu i zinterpretuj porównanie katedry do księgi.
– […] a czymże są te wasze księgi?
– Oto jedna z nich ― rzekł archidiakon.
I otwierając okno celi, wskazał palcem na ogromny kościół Marii Panny.
Ad 3.2.
Np. Katedra A. Rodina (rzeźba), Katedry C. Moneta (malarstwo), Katedra T. Bagińskiego (film), Katedra Najświętszej Marii Panny w Paryżu W. Hugo (powieść), Filary ziemi K. Folleta (powieść historyczna, sfilmowana pod tym samym tytułem).
Ad 3.3. TAK, „Encyklopedia rzeźbiona w kamieniu”, dekoracja (rzeźba, witraże) i elementy wyposażenia (malowane i rzeźbione ołtarze) uczyły religii, objaśniając Stary i Nowy Testament.
Propozycja dodatkowego zadania dotyczącego analizy porównawczej i interpretacji dzieł sztuki dla uczniów na poziomie rozszerzonym:
Odniesienia do Podstawy Programowej:
dostrzeżenie przemiany konwencji i praktyki ich łączenia (synkretyzm konwencji i gatunków),
rozpoznanie aluzji literackich i symboli kulturowych,
dostrzeżenie i skomentowanie estetycznych wartości dzieła,
przeprowadzenie analizy porównawczej dzieł
skonfrontowanie tekstu literackiego z dziełami sztuki.
Więcej o gotyku
Krucyfiks mistyczny (ilustracja 1) to drewniana figura Chrystusa autorstwa anonimowego artysty z ok. 1350 roku, pochodząca z wrocławskiego kościoła Bożego Ciała. Jest przykładem ekspresyjnej rzeźby późnogotyckiej o charakterze dewocyjnym. Dzieła tego rodzaju powstawały pod wpływem XIV‑wiecznej mistyki, kształtującej żarliwą, indywidualną pobożność. Propagowała ona kontemplację Męki Pańskiej i ideę jej osobistego współodczuwania w celu wywołania refleksji religijnej i pogłębienia duchowości wiernych. Służyły temu realistyczne, wstrząsające obrazy cierpień Chrystusa – konającego na krzyżu lub martwego, leżącego na kolanach Matki Bożej (Pietà).
Gotyk 1954Żebra umarłego Boga
sklepione
nad słowami
wierzących
ślepoBóg
jeż niebieski
nabity na tysiąc iglic wież
katedr banków
ocieka krwią
ludzi
nie własnąz worem złota u szyi
ciągną go
na swoje dno
skazaniTadeusz Różewicz, Gotyk 1954, [w:] tegoż, Poezje, t. 1, Kraków 1988.
Wymień cechy krucyfiksu mistycznego decydujące o jego silnej ekspresji.
Wyszukaj w wierszu Tadeusza Różewicza sformułowania odnoszące się do architektury gotyckiej.
Co symbolizuje jeż? Sformułuj odpowiedź w trzech zdaniach.
Powiąż symbolikę jeża z symboliką świątyni i wyjaśnij przenośne znaczenie wyrażenia „jeż niebieski”.
Zinterpretuj utwór Tadeusza Różewicza. Postaw tezę interpretacyjną i ją uzasadnij. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 250 słów.
Gotycka rzeźba portalowa
Świątynię w Reims nazywa się często katedrą aniołów - ze względu na jej wyjątkowo bogatą i różnorodną dekorację rzeźbiarską oraz mnogość przedstawień bytów duchowych (ilustracje 2–4). Ocenia się, że w portalach, na fasadzie i dachach kościoła występuje ok. 3000 figur. Najsłynniejsze i najpiękniejsze rzeźby umieszczone są w głównym, zachodnim portalu, poświęconym Najświętszej Marii Pannie. Znajdują się tu m.in. dwa ważne przedstawienia: Zwiastowanie i Nawiedzenie (ilustracja 1). Na szczególną uwagę zasługują trzy figury, będące przykładem „dworskiego”, wykwintnego stylu gotyckiego wypracowanego właśnie w Reims. Chodzi o elegancki i pełen wdzięku posąg anioła ze Zwiastowania oraz smukłe, ukazane w swobodnej pozie, postacie Marii i św. Elżbiety z grupy Nawiedzenia. Ich forma modelowana jest miękko i łagodnie. Szaty są bogato drapowane, a drobne, marszczące się fałdy eksponują ukryte pod nimi ciała. Warto zwrócić uwagę na twarze: kokieteryjnie uśmiechniętego anioła, idealnie piękną i młodzieńczą Marię oraz zaostrzone rysy św. Elżbiety. Takie połączenie realizmu i idealizmu wskazuje na związki tej rzeźby ze sztuką antyczną.
Uzupełnij zdanie.
Zasada kompozycyjna, polegająca na takim ustawieniu postaci ludzkiej, by ciężar jej ciała spoczywał na jednej nodze, a esowate wygięcie ciała i ruch rąk w odwrotnym kierunku równoważyły układ całości, to .....................
Kto i kiedy po raz pierwszy wprowadził zasadę kontrapostu do swojej sztuki?
- Poliklet (V w. p.n.e.)
- Michał Anioł (XVI wiek)
- Agesander z Rodos (II w. p.n.e.)
- Fidiasz (V w. p.n.e.)
Znajdź w dostępnych źródłach przykłady polskich rzeźb gotyckich, w których wykorzystano tę zasadę kompozycyjną i które mają piękną, elegancką, dworską formę. Uzasadnij swój wybór - przygotuj wypowiedź ustną trwającą minutę.
Wskaż cechy wspólne rzeźb antycznych i gotyckich.
- rzeźby pełnoplastyczne, wolno stojące
- temat religijny
- rzeźby pełnoplastyczne związane z architekturą
- postacie w ruchu
- kontrapost
- styl „mokrych” szat przylegających do ciała
- idealizacja twarzy
- poprawne, realistyczne proporcje ciał
- temat mitologiczny
Współczesne katedry
Idea monumentalnej świątyni, będącej sercem i najważniejszą dominantą miasta, przetrwała czasy średniowiecza. Odrodzenie stylu gotyckiego zawdzięczamy epoce romantyzmu, kiedy to architekci, m.in. Karl Friedrich Schinkel czy Eugène Viollet‑le‑Duc, projektowali idealne katedry – udoskonalone wersje średniowiecznych pierwowzorów. Po wygaśnięciu XIX‑wiecznej mody na tzw. neostyle (np. neogotyk) wizje takich świątyń uległy stylistycznym transformacjom i konstrukcyjnym innowacjom.
Świątynia Pokutna Świętej Rodziny w Barcelonie to najważniejszy projekt Antonia Gaudiego (1852–1926), secesyjnego artysty wizjonera. Swój styl oparł na rzeźbiarskim traktowaniu architektury: połączył organiczne formy z trwałą kamienną konstrukcją wzbogaconą o dynamiczną rzeźbę i barwną ceramikę. Marzenie o stworzeniu monumentalnego kościoła na wzór katedry, górującego nad stolicą Katalonii, przekroczyło jednak ramy jego życia. Wciąż nieukończona Sagrada Familia jest pięcionawową bazyliką na planie krzyża łacińskiego, z trzynawowym transeptem, obejściem i wieńcem kaplic. Wertykalność kompozycji podkreślają niebotyczne, ażurowe wieże (porównywane do wysokich kopców termitów) połączone pomostami, zakończone pinaklami i kwiatonami. Wnętrze świątyni ujawnia jej bioniczną konstrukcję. Nieco pochylone do środka filary przypominają np. pnie drzew. Ta nowatorska modyfikacja pozwoliła Gaudiemu zrównoważyć napór ciężaru sklepienia i zrezygnować z przypór i łuków odporowych, typowych dla katedr średniowiecznych. Kościół wypełniony jest światłem, przesączającym się przez witraże umieszczone nawet w strefie sklepień.
Katedra zaprojektowana przez Oscara Niemeyera (1907–2012) w Brasilii jest arcydziełem nowoczesnej architektury sakralnej oraz twórczą reinterpretacją idei i konstrukcji dawnych świątyń. Stanowi przykład kościoła centralnego na planie okręgu. Jej szkielet tworzy 16 gigantycznych betonowych przypór - żeber wznoszących się ku niebu, łączących się ze sobą i rozchodzących u szczytu w przestrzeń. Powstaje w ten sposób ekspresyjna, graficzna forma podobna kształtem do korony cierniowej. Przestrzeń między żebrami jest wypełniona witrażami, co stanowi nawiązanie do średniowiecznych budowli przesyconych wewnętrznym światłem. Dekoracja i wyposażenie katedry Niemeyera podporządkowane są jednak modernistycznym wyznacznikom: funkcjonalizmowi oraz minimalizmowi.
Która budowla zrobiła na tobie większe wrażenie? Dlaczego? Uzasadnij odpowiedź: dobierz odpowiednie argumenty.
Obejrzyj krótkometrażowy film animowany Katedra w reżyserii Tomasza Bagińskiego.
Jakie dostrzegasz podobieństwa pomiędzy artystyczną wizją Gaudiego i Bagińskiego? Wymień je.
Jakie elementy katedr gotyckich wykorzystali Gaudi i Niemeyer?
| Prawda | Fałsz | |
| wertykalizm | □ | □ |
| fasada flankowana wieżami | □ | □ |
| przeprucie ścian otworami | □ | □ |
| przypory i łuki odporowe | □ | □ |
| bogata dekoracja rzeźbiarska fasad i portali | □ | □ |
| barwne witraże | □ | □ |
| ujawnienie (odsłonięcie) szkieletu konstrukcji | □ | □ |
| plan krzyża łacińskiego | □ | □ |
Ad. 6.3.
Np. organiczne, „żywe” formy świątyni, rola światła – swoistego „budowniczego” świątyni – metafora Stwórcy.