Model 3D przedstawia robotnicę pszczoły miodnej. Pszczoła podzielona jest na trzy segmenty: głowę, tułów i odwłok. Na planszy znajdują się punkty, które po kliknięciu wyświetlają z prawej strony ekranu ramkę z tekstem oraz tożsamym z nim nagraniem audio. Punkty od 1 do 25 zlokalizowane są w lewym górnym rogu. Punkt pierwszy. Skrzydła. Pszczoła posiada dwie pary błoniastych skrzydeł. Pierwsza para jest nieco większa i lepiej wzmocniona żyłkami. Tylne krawędzie skrzydeł posiadają rynienkowate fałdy, zaś przednie krawędzie tylnych skrzydeł – haczyki. W momencie rozkładania skrzydeł do lotu haczyki ześlizgują się do rynienkowatego fałdu, zespalając trwale pierwsze i drugie skrzydło ze sobą. Dzięki temu pszczoła zwiększa powierzchnię nośną skrzydeł, co umożliwia jej sprawniejszy lot, pozwalając na transport ładunków o masie równej 3/4 masy ciała pszczoły. Częstotliwość ruchu skrzydeł wynosi od 350 do 435 na sekundę. Prędkość lotu zależy od obciążenia. Robotnice bez obciążenia latają od 30 do 60 km/h, a z ładunkiem nektaru lub pyłku kwiatowego od 15 do 30 km/h. Najszybciej latają trutnie. Układ żyłek na skrzydłach jest jedną z cech charakterystycznych dla ras pszczół. Szczególnie istotny jest tzw. wskaźnik łokciowy. Może służyć za cechę taksonomiczną przy rozróżnianiu geograficznych ras pszczół. Przyjęła się jego potoczna nazwa: indeks kubitalny. Znane są dwie metody jego oznaczania. Ałpatow przyjmuje procentowy stosunek długości odcinka krótszego do dłuższego, a Goetze stosunek liczbowy odcinka dłuższego do krótszego. W Polsce przyjęła się metoda Ałpatowa. Punkt drugi. Przyoczka. Przyoczka, czyli oczy proste – leżą na szczycie głowy w jej gęstym owłosieniu między oczami złożonymi. Ich ułożenie jest w kształcie trójkąta, którego wierzchołek skierowany jest na dół. Każde przyoczko składa się z pojedynczej komórki światłoczułej. Pszczoły mają dobrze rozwinięty narząd wzroku. Przyoczka służą pszczołom jako narząd wzroku w ciemności (wewnątrz ula). Badania nad funkcją i przeznaczeniem przyoczek nadal trwają. Niektóre teorie mówią, że mają znaczenie podczas nawigacji i stabilizacji lotu lub pomagają w określeniu czasu (wysokość słońca nad horyzontem). Duża wrażliwość na niewielki zmiany natężenia oświetlenia pomaga uniknąć ataku drapieżnika, możliwe, że przyoczka mają jeszcze inne znaczenie. Punkt trzeci. Głowa. Okrągła z parą czułek, większą jej część zajmują oczy złożone. Na dole znajduje się aparat gębowy. Zamknięta chitynowa puszka o charakterystycznym sercowatym kształcie, w której wyróżnić można narządy zmysłów (po bokach parzyste oczy złożone, w górnej części znajdują się oczy proste zwane przyoczkami, pośrodku przedniej części są osadzone czułki) oraz narządy gębowe. Punkt czwarty. Tułów. Jest okrągły i pokryty włoskami. Wychodzą z niego skrzydła i trzy pary odnóży. Składa się z trzech ściśle ze sobą zespolonych segmentów: przedtułowia, śródtułowia i zatułowia oraz wchodzącego w skład tułowia pierwszego pierścienia odwłoka. Każdy segment tworzony jest przez płytkę grzbietową, dwie płytki boczne i płytkę brzuszną. Tułów jest najlepiej umięśnioną częścią ciała – mięśnie wypełniają większą część puszki tułowiowej. W miejscach połączeń płytek brzusznych z bocznymi wyrastają odnóża, zaś pomiędzy grzbietowymi a górną krawędzią płytek bocznych – skrzydła. Punkt piąty. Wole. Znajdują na początku odwłoka. Są częścią przewodu pokarmowego. Mają kształt wydłużonego worka. Stanowią rozciągliwy zbiornik, który służy pszczole robotnicy do przenoszenia płynnego pokarmu i wody, może on znacznie zwiększyć swą pojemność, z 15 do 55–57 mmIndeks górny 3³. Ilość przyniesionego przez pszczołę płynu zależy od obfitości pożytku, jak też odległości między ulem a źródłem wziątku lub wody. W wolu pod wpływem enzymów, które dostają się do pokarmu w czasie jego pobierania wraz z wydzieliną gruczołów ślinowych, następuje rozkład cukrów złożonych na proste. Nabłonek wola nie produkuje żadnych enzymów trawiennych. Dzięki ruchom robaczkowym jego ścian treść pokarmowa podczas przebywania w nim ulega wymieszaniu. Gdy przyniesiony do ula pokarm płynny (nektar, spadź) przeznaczony jest na zapas dla rodziny, zbieraczka oddaje go w gnieździe młodym robotnicom do dalszej przeróbki. Pokarm pobrany przez pszczołę dla potrzeb własnego organizmu przesuwa się z wola do przedżołądka, którego zastawki ruchem zgarniającym popychają treść do jelita środkowego. Powrotowi treści pokarmowej z jelita środkowego do wola zapobiega silne zamknięcie zastawek przedżołądka. Przedżołądek jest krótką, dobrze umięśnioną rurką zakończoną guzikowatym wentylem, który wchodzi w głąb wola miodowego. Wentyl zamykają cztery silnie umięśnione zastawki, które działają niczym klapy, otwierają się w chwili przechodzenia pokarmu do jelita środkowego i zaciskają po jego przejściu. Drugi koniec przedżołądka, w postaci wiotkiej rurki, zwisa wolno w świetle jelita środkowego. Punkt szósty. Jelito środkowe. Gruby, mocno pofałdowany przewód o kształcie pętli. Odcinek przewodu pokarmowego znajdujący się między jelitem przednim a tylnym, pełniący funkcję żołądka pszczoły. Jest to długi, mocno pofałdowany przewód o kształcie pętli. Ściany jelita są silnie umięśnione mięśniami podłużnymi i okrężnymi, których skurcze wywołują ruch zawartości jelita (perystaltykę). Jelito środkowe jest wyścielone silnie pofałdowanym nabłonkiem, który się złuszcza, a następnie odnawia dzięki komórkom krypt regeneracyjnych. Nie zawiera gruczołów śluzowych, a ich funkcję przejmuje błona perytroficzna. Punkt siódmy. Cewki Malpighiego. Krótkie, gęsto rozsiane rureczki znajdujące się przy jelicie środkowym. Mają postać rurek uchodzących na granicy jelita środkowego i tylnego. Zbierają one szkodliwe metabolity wtórne i zbędne elektrolity i przekazują je do przewodu pokarmowego. Punkt ósmy. Aparat żądłowy. Część kłująca znajduje się na zewnątrz, przypomina igłę. Narząd utworzony z przekształconych tergitów i sternitów ósmego i dziewiątego segmentu odwłokowego, służący żeńskim osobnikom pszczół jako narząd obrony lub napaści. Aparat żądłowy jest zbudowany z szeregu chitynowych tworów połączonych elastycznymi błonami i stawami. Działa pod wpływem pracy mięśni odwłokowych i zwiększonego ciśnienia hemolimfy. Częścią kłującą są dwie szczecinki żądłowe mające połączenie z gruczołem jadowym. Na końcu szczecinek znajdują się zadziorki, które uniemożliwiają ich powrót do pozycji początkowej. Wytwarzanie jadu rozpoczyna się z chwilą wygryzienia się pszczoły z komórki plastra i przybywa go w zbiorniczku jadowym do wieku 15–20 dni. U pszczół starszych jadu nie przybywa, a pod koniec życia nawet ubywa. Pokolenie wiosenne wytwarza znacznie większe ilości jadu niż letnie i jesienne. Trutnie nie posiadają żądła. Punkt dziewiąty. Oko złożone. Umieszczone są po bokach górnej części głowy. Składają się z 4 do 4,5 tysiąca silnie zespolonych ze sobą pojedynczych oczek nazywanych ommatidiami. Każde ommatidium otoczone jest na całej długości komórkami pigmentowymi, izolującymi poszczególne oczka od siebie. Taka budowa oczka pozwala reagować ommatidium na promienie słoneczne padające wzdłuż osi. Promienie dochodzące ukośnie są pochłaniane przez warstwę komórek pigmentowych. Dzięki takiej budowie pszczoła zachowuje orientację przestrzenną. Wszystkie ommatidia dają obraz niewyraźny, mozaikowy, rozproszony. Odległość, z jakiej pszczoła widzi przedmioty wyraźnie, nie przekracza kilku metrów. Pszczoła rozróżnia figury geometryczne w stosunkowo niewielkich rozmiarach i silnie rozczłonowane oraz barwę białą, żółtą i niebieską. Kolor czarny i czerwony nie są rozróżniane, odbierane są jako barwa szara. Najmniejsze oczy mają matki pszczele, natomiast największe – trutnie. Duża powierzchnia oczu trutni powoduje, że stykają się one na szczycie ich głowy. Punkt dziesiąty. Czułki. Umieszczone są pomiędzy oczami złożonymi, na przedniej stronie głowy. Są bogato unerwione i zestawione stawowo z puszką głowową i wykazują wieloczłonową budowę. Dzięki czułkom pszczoła odbiera bodźce zapachowe, smakowe, dotykowe i termiczne. Punkt jedenasty. Odwłok. Największa część ciała pszczoły, zbudowana z dziesięciu segmentów. Pierwszy segment odwłokowy zamyka puszkę tułowiową od tyłu i silnie się przewęża w miejscu połączenia się z odwłokiem, tworząc rodzaj szypułki umożliwiającej dużą ruchliwość tej części ciała. Każdy segment odwłoka składa się z dwóch półpierścieni: grzbietowego (tergitu) i brzusznego (sternitu). Półpierścienie zachodzą na siebie dachówkowato i są połączone ze sobą szeroką elastyczną błoną. Taka budowa odwłoka daje mu dużą elastyczność i możliwość znacznego powiększania pojemności. Na powierzchni odwłoka znajdują się gruczoły: zapachowy, kieszonkowy, jadowy i woskowe. Odwłok mieści w środku większość narządów wewnętrznych. Punkt dwunasty. Łańcuszek nerwowy. Sieć komórek nerwowych tworzących układ zapewniający odbieranie i przekazywanie bodźców zewnętrznych i wewnętrznych oraz zsynchronizowanie prac wszystkich narządów. Ośrodkowy układ nerwowy tworzą parzyste zwoje nerwowe, znajdujące się w każdym segmencie ciała. Zwoje głowowe tworzą mózg, a wszystkie pozostałe połączone są pniem nerwowym zwanym łańcuszkiem nerwowym. Obwodowy układ nerwowy tworzą receptory zmysłów i przewody nerwowe łączące je z ośrodkowym układem nerwowym. Narządy wewnętrzne działające niezależnie od woli pszczoły unerwia układ współczulny. Punkt trzynasty. Aparat gębowy gryząco‑ssący. Znajduje się w dolnej części głowy i jest otoczony narządami gębowymi. Narządy gębowe umożliwiają pszczole pobieranie pokarmów, rozdrabnianie (gryzienie) pyłku, pierzgi, wosku itp., szczypanie, szarpanie oraz ssanie płynów (nektaru, spadzi, syropu, wody). U pszczół występuje otwór gębowy typu gryząco‑ssącego i składa się z wargi górnej, żuwaczek, szczęki i wargi dolnej. Dwa ostatnie elementy tworzą języczek, który służy pszczole do przewodzenia śliny w celu zwilżenia substancji zbyt zagęszczonych, zaś jego zakończenie (łyżeczka) pozwala na wylizywanie rozpuszczonych śliną substancji, np. cukru. Punkt czternasty. Łyżeczka. To końcowa część języczka, służy do zlizywania nektaru, spadzi. Punkt piętnasty. Pierwsza para odnóży. Znajduje się tu narząd do czyszczenia czułków, wykształcony w postaci wgłębienia pierwszego członu stopy (pięty) w miejscu połączenia z golenią oraz kolca. Punkt szesnasty. Druga para odnóży. Ma na końcu goleni ostrogę służącą do wyrzucania obnóży pyłkowych z koszyczków trzeciej pary nóg. Punkt siedemnasty. Trzecia para odnóży. Ma koszyczek do gromadzenia i transportu pyłku (obnóży). Koszyczek mieści się na zewnętrznej stronie goleni i jest to podłużne wgłębienie otoczone zagiętymi szczecinkami tworzącymi rodzaj sklepienia ponad wgłębieniem. Na krawędzi goleni, po wewnętrznej stronie nogi, znajduje się rząd kolców tzw. grzebyczek, którym pszczoła sczesuję pyłek ze szczoteczek. Między golenią a piętą istnieje szpara, która tworzy szczypce pyłkowe. Każdy pierwszy człon stopy (pięta) od strony wewnętrznej (u wszystkich trzech postaci pszczół) jest pokryty licznymi szczecinkami umożliwiającymi czyszczenie ciała z pyłku. Włoski szczoteczek wszystkich trzech par nóg u matek i trutni oraz pierwszej i drugiej pary u robotnic ułożone są nieregularnie. Natomiast na trzeciej parze u robotnic są ułożone w rzędy, co tworzy szczoteczkę służącą do sczesywania pyłku z całego ciała. Punkt osiemnasty. Przełyk. Biegnie przez szyję, cały tułów i przewężenie znajdujące się między pierwszym a drugim pierścieniem odwłoka. W odwłoku przełyk rozszerza się w wole. Punkt dziewiętnasty. Układ krwionośny. Jest otwarty: w naczyniach głównych, aorcie i tętnicy przemieszcza się hemolimfa, która wylewa się do jamy ciała i obmywa narządy wewnętrzne, po czym ponownie zostaje zassana do serca. Serce, położone po stronie grzbietowej, wyposażone jest w otwory, tzw. ostia, przez które hemolimfa dostaje się do serca. Punkt dwudziesty. Worki powietrzne. Obszerne worki znajdujące się na rozszerzeniach pni tchawkowych, wypełniające wolne przestrzenie wewnątrz ciała pszczoły. Cienkie rozciągliwe ściany tych worków pomagają pszczole wdychać i wydychać powietrze. Punkt dwudziesty pierwszy. Jelito proste. Wchodzi w skład jelita tylnego jako ostatni odcinek przewodu pokarmowego. Ma kształt gruszkowatego worka o rozciągliwych i elastycznych ścianach. Służy do odwadniania niestrawionych resztek pokarmu, wydalania kału, gromadzenia i przetrzymywania mas kałowych w okresach, kiedy pszczoły nie mogą opuszczać ula. Może ono pomieścić ilość kału odpowiadającą prawie połowie masy ciała pszczoły, to jest około 0,05 g. W okresie letnim jelito proste zajmuje niewielką tylko część odwłoka pszczoły, ale w końcu zimy wypełnia go w znacznej części. Punkt dwudziesty drugi. Gruczoł zapachowy (Nasonowa). Gruczoł ten mieści się na grzbietowej części odwłoka, między szóstym a siódmym tergitem, i jest odsłaniany w czasie tzw. kuperkowania. Wydzielina służy do znakowania (utrzymuje się do 24 godzin) w postaci śladów, wytycza miejsce pokarmu oraz pobliża ula, jest wskaźnikiem dla pszczół szukających wejścia do gniazda, a także zwabia pszczoły wychodzącego roju, prowadząc do skupiania się. Matki i trutnie nie posiadają tego gruczołu. Punkt dwudziesty trzeci. Gruczoły woskowe. Znajdują się na brzusznej stronie odwłoka pszczół robotnic na sternitach od czwartego do siódmego. Ze względu na swój wygląd nazywane są lusterkami woskowymi. Pełną aktywność gruczoły woskowe przejawiają zwykle u robotnic w wieku 9–15 dni, ale zależnie od potrzeb także w innym wieku. Punkt dwudziesty czwarty. Serce. Grubościenna, mocno umięśniona pięciokomorowa cewka znajdująca się w grzbietowej części odwłoka. Ostatnia, tylna komora serca jest ślepo zakończona, wszystkie komory są oddzielone od siebie zastawkami, a przednia komora wydłuża się w aortę. Po bokach każdej komory znajdują się otwory zaopatrzone w zastawki, przez które wpływa do serca hemolimfa. Serce jest przymocowane włóknami mięśniowymi do wewnętrznych ścian pancerza odwłoka. Punkt dwudziesty piąty. Układ oddechowy. Zespół przewodów zapewniający doprowadzenie tlenu i odbiór dwutlenku węgla we wszystkich narządach wewnętrznych pszczoły. W skład układu oddechowego wchodzą przetchlinki, worki powietrzne i rozgałęziona sieć tchawek doprowadzających powietrze do wszystkich narządów, tkanek, a nawet do pojedynczych komórek. Proces wymiany powietrza odbywa się dzięki skurczom mięśni oddechowych odwłoka oraz kurczeniu się i rozkurczaniu worków powietrznych. Podczas wdechu powietrze dostaje się do ciała pszczoły przez wszystkie otwarte przetchlinki, wydech następuje tylko przez przetchlinki tułowiowe. Liczba ruchów oddechowych u pszczoły w stanie spoczynku wynosi od 100 do 120 na minutę, u pszczoły wentylującej liczba ruchów się podwaja.

Robotnica pszczoły miodnej – widok przednio‑boczny

Grafika przedstawia robotnicę pszczoły miodnej widzianą od przodu. Na pierwszym planie widoczna jest głowa z oczami złożonymi, czułkami i aparatem gębowym gryząco‑ssącym. Na dalszym planie widać odnóża i skrzydełka.

Robotnica pszczoły miodnej – budowa zewnętrzna

Ilustracja przedstawia robotnicę pszczoły miodnej widzianą z boku. Głowa – oczy złożone zajmują większą jej część, na górze umieszczona jest para czułek. Tułów – kulisty, owłosiony. Wychodzą z niego dwie pary skrzydeł i trzy pary odnóży. Odwłok – największa część ciała. Jest podłużny, zakończony żądłem.

Opis punktów:

Punkt pierwszy. Głowa. To zamknięta chitynowa puszka o charakterystycznym sercowatym kształcie, w której można wyróżnić narządy gębowe oraz narządy zmysłów (po bokach parzyste oczy złożone, w górnej części oczy proste zwane przyoczkami, pośrodku przedniej części są osadzone czułki).

Punkt drugi. Tułów. Składa się z trzech ściśle ze sobą zespolonych segmentów: przedtułowia, śródtułowia i zatułowia oraz wchodzącego w skład tułowia pierwszego pierścienia odwłoka. Każdy segment tworzony jest przez: płytkę grzbietową, dwie płytki boczne i płytkę brzuszną. Tułów jest najlepiej umięśnioną częścią ciała – mięśnie wypełniają większą część puszki tułowiowej. W miejscach połączeń płytek brzusznych z bocznymi wyrastają odnóża, zaś pomiędzy grzbietowymi a górną krawędzią płytek bocznych – skrzydła.

Punkt trzeci. Odwłok. Największa część ciała pszczoły, zbudowana z dziesięciu segmentów. Pierwszy segment odwłokowy zamyka puszkę tułowiową od tyłu i silnie się przewęża w miejscu połączenia się z odwłokiem, tworząc rodzaj szypułki umożliwiającej dużą ruchliwość tej części ciała. Każdy segment odwłoka składa się z dwóch półpierścieni: grzbietowego (tergitu) i brzusznego (sternitu). Półpierścienie zachodzą na siebie dachówkowato i są połączone ze sobą szeroką elastyczną błoną. Taka budowa odwłoka daje mu dużą elastyczność i możliwość znacznego powiększania pojemności. Na powierzchni odwłoka znajdują się gruczoły: zapachowy, kieszonkowy, jadowy oraz woskowy. Odwłok mieści w środku większość narządów wewnętrznych.

Punkt czwarty. Aparat gębowy gryząco‑ssący. Znajduje się w dolnej części głowy i jest otoczony narządami gębowymi. Narządy gębowe umożliwiają pszczole pobieranie pokarmów, rozdrabnianie (gryzienie) pyłku, pierzgi, wosku itp., szczypanie, szarpanie oraz ssanie płynów (nektaru, spadzi, syropu, wody). U pszczół występuje otwór gębowy typu gryząco‑ssącego i składa się z wargi górnej, żuwaczek, szczęki i wargi dolnej. Dwa ostatnie elementy tworzą języczek, który służy pszczole do przewodzenia śliny w celu zwilżenia substancji zbyt zagęszczonych, zaś jego zakończenie (łyżeczka) pozwala na wylizywanie substancji rozpuszczonych śliną, np. cukru.

Punkt piąty. Łyżeczka. To końcowa część języczka, służy do zlizywania nektaru, spadzi.

Punkt szósty. Czułki. Para wypustek wychodząca z głowy. Zagięte w jednej trzeciej długości. Znajdują się pomiędzy oczami złożonymi na przedniej stronie głowy. Są bogato unerwione i zestawione stawowo z puszką głowową, wykazują wieloczłonową budowę. Dzięki czułkom pszczoła odbiera bodźce zapachowe, smakowe, dotykowe i termiczne.

Punkt siódmy. Oko złożone. Oczy złożone umieszczone są bokach górnej części głowy. Składają się z 4 do 4,5 tysiąca silnie zespolonych ze sobą pojedynczych oczek nazywanych ommatidiami. Każde ommatidium otoczone jest na całej długości komórkami pigmentowymi, izolującymi poszczególne oczka między sobą. Taka budowa oczka pozwala reagować ommatidium na promienie słoneczne padające wzdłuż osi. Promienie dochodzące ukośnie są pochłaniane przez warstwę komórek pigmentowych. Dzięki takiej budowie pszczoła zachowuje orientację przestrzenną. Wszystkie ommatidia dają obraz niewyraźny, mozaikowy, rozproszony. Odległość, z jakiej pszczoła widzi przedmioty wyraźnie, nie przekracza kilku metrów. Pszczoła rozróżnia figury geometryczne w stosunkowo niewielkich rozmiarach i silnie rozczłonowane oraz barwę białą, żółtą i niebieską. Kolor czarny i czerwony nie są rozróżniane, odbierane są jako barwa szara. Najmniejsze oczy mają matki pszczele, natomiast największe – trutnie. Duża powierzchnia oczu trutni powoduje, że stykają się one na szczycie ich głowy.

Punkt ósmy. Skrzydła. Przeźroczyste, wydłużone blaszki z brązowymi liniami idącymi przez całą długość skrzydeł. Pszczoła posiada dwie pary błoniastych skrzydeł. Pierwsza para jest nieco większa i lepiej wzmocniona żyłkami. Tylne krawędzie skrzydeł posiadają rynienkowate fałdy, zaś przednie krawędzie tylnych skrzydeł – haczyki. W momencie rozkładania skrzydeł do lotu haczyki ześlizgują się do rynienkowatego fałdu, zespalając trwale pierwsze i drugie skrzydło ze sobą. Dzięki temu pszczoła zwiększa powierzchnię nośną skrzydeł, co umożliwia jej sprawniejszy lot oraz transport ładunków o masie równej 3/4 masy ciała pszczoły. Częstotliwość ruchu skrzydeł wynosi od 350 do 435 na sekundę. Prędkość lotu zależy od obciążenia. Robotnice bez obciążenia latają z prędkością od 30 do 60 km/h, a z ładunkiem nektaru lub pyłku kwiatowego od 15 do 30 km/h. Najszybciej latają trutnie. Układ żyłek na skrzydłach jest jedną z cech charakterystycznych dla ras pszczół. Szczególnie istotny jest tzw. wskaźnik łokciowy. Może służyć za cechę taksonomiczną przy rozróżnianiu geograficznych ras pszczół. Przyjęła się jego potoczna nazwa: indeks kubitalny. Znane są dwie metody jego oznaczania. Ałpatow przyjmuje procentowy stosunek długości odcinka krótszego do dłuższego, a Goetze stosunek liczbowy odcinka dłuższego do krótszego. W Polsce przyjęła się metoda Ałpatowa.

Punkt dziewiąty. Aparat żądłowy. Część kłująca znajduje się na zewnątrz, przypomina igłę. Narząd utworzony z przekształconych tergitów i sternitów ósmego i dziewiątego segmentu odwłokowego służący żeńskim osobnikom pszczół jako narząd obrony lub napaści. Aparat żądłowy jest zbudowany z szeregu chitynowych tworów połączonych elastycznymi błonami i stawami. Działa pod wpływem pracy mięśni odwłokowych i zwiększonego ciśnienia hemolimfy. Częścią kłującą są dwie szczecinki żądłowe mające połączenie z gruczołem jadowym. Na końcu szczecinek znajdują się zadziorki, które uniemożliwiają ich powrót do pozycji początkowej. Wytwarzanie jadu rozpoczyna się z chwilą wygryzienia się pszczoły z komórki plastra i przybywa go w zbiorniczku jadowym do wieku piętnastu–dwudziestu dni. U pszczół starszych jadu nie przybywa, a pod koniec życia nawet ubywa. Pokolenie wiosenne wytwarza znacznie większe ilości jadu niż letnie i jesienne. Trutnie nie posiadają żądła.

Punkty od dziesiątego do dwunastego. Pierwsza, druga, trzecia para odnóży. Odnóża składają się z pięciu odcinków: biodra – łączy odnóże z tułowiem, krótkiego krętacza, długiej goleni, stopy oraz pazurków. Odnóża najgrubsze są przy ciele owada i zwężają się z każdą kolejną częścią.

Punkt dziesiąty. Pierwsza para odnóży. Znajduje się tu narząd do czyszczenia czułków, wykształcony w postaci wgłębienia pierwszego członu stopy (pięty) w miejscu połączenia z golenią oraz kolca.

Punkt jedenasty. Druga para odnóży. Ma na końcu goleni ostrogę służącą do wyrzucania obnóży pyłkowych z koszyczków trzeciej pary nóg.

Punkt dwunasty. Trzecia para odnóży. Ma koszyczek do gromadzenia i transportu pyłku (obnóży). Koszyczek mieści się na zewnętrznej stronie goleni i jest to podłużne wgłębienie otoczone zagiętymi szczecinkami tworzącymi rodzaj sklepienia ponad wgłębieniem. Na krawędzi goleni, po wewnętrznej stronie nogi, znajduje się rząd kolców, tzw. grzebyczek, którym pszczoła sczesuje pyłek ze szczoteczek. Między golenią a piętą istnieje szpara, która tworzy szczypce pyłkowe. Każdy pierwszy człon stopy (pięta) od strony wewnętrznej (u wszystkich trzech postaci pszczół) jest pokryty licznymi szczecinkami umożliwiającymi czyszczenie ciała z pyłku. Włoski szczoteczek wszystkich trzech par nóg u matek i trutni oraz pierwszej i drugiej pary u robotnic ułożone są nieregularnie. Natomiast na trzeciej parze u robotnic są ułożone w rzędy, co tworzy szczoteczkę służącą do sczesywania pyłku z całego ciała.

Punkt trzynasty. Przetchlinki. Otwory znajdujące się po bokach segmentów tułowia i odwłoka łączące tchawki ze środowiskiem zewnętrznym i służące do wdychania i wydychania powietrza. Pszczoła ma dziesięć par przetchlinek: trzy na tułowiu i siedem na odwłoku.

Robotnica pszczoły miodnej – budowa wewnętrzna

Ilustracja przedstawia robotnicę pszczoły miodnej w przekroju z widocznymi narządami wewnętrznymi. Pszczoła podzielona jest na trzy segmenty – głowę, tułów i odwłok. Struktury zaznaczone punktami. Opis punktów:

Punkt pierwszy. Gruczoł żuwaczkowy. Znajduje się w głowie zaraz za aparatem gębowym, kształtem przypomina fasolę. Wydziela mleczko pszczele i enzymy wchodzące w skład śliny. Jest w pełni rozwinięty jedynie u robotnic, u matek znajduje się w stanie szczątkowym, a u trutni ich nie ma. Rozwój i aktywność gruczołów gardzielowych zależy od wieku i stanu fizjologicznego robotnic. Najlepiej są rozwinięte u młodych robotnic zajmujących się karmieniem larw, a także opiekujących się matką pszczelą. U pszczół starszych, zbieraczek wydzielina gruczołu gardzielowego zawiera enzymy inwertazę i amylazę.

Punkt drugi. Przyoczka. Przyoczka, czyli oczy proste, to trzy czarne, okrągłe wypustki ułożone obok siebie. Leżą na szczycie głowy w jej gęstym owłosieniu między oczami złożonymi. Ich ułożenie ma kształt trójkąta, którego wierzchołek skierowany jest na dół. Każde przyoczko składa się z pojedynczej komórki światłoczułej. Pszczoły mają dobrze rozwinięty narząd wzroku. Przyoczka służą pszczołom jako narząd wzroku w ciemności (wewnątrz ula). Badania nad funkcją i przeznaczeniem przyoczek nadal trwają. Niektóre teorie mówią, że przyoczka mają znaczenie podczas nawigacji i stabilizacji lotu lub pomagają w określeniu czasu (wysokość słońca nad horyzontem). Duża wrażliwość na niewielkie zmiany natężenia oświetlenia pomaga uniknąć ataku drapieżnika, możliwe, że przyoczka mają jeszcze inne znaczenie.

Punkt trzeci. Przełyk. Biegnie przez szyję, cały tułów i przewężenie znajdujące się między pierwszym a drugim pierścieniem odwłoka. W odwłoku przełyk rozszerza się w wole.

Punkt czwarty. Mięśnie tułowiowe. Czerwona struktura przypominająca półkole znajdująca się w tułowiu.

Punkt piąty. Łańcuszek nerwowy. Przypomina długi sznurek z gwieździstymi wypustkami oplatający narządy wewnętrzne. Ciągnie się od głowy do końca odwłoka. Sieć komórek nerwowych tworzących układ zapewniający odbieranie i przekazywanie bodźców zewnętrznych i wewnętrznych oraz zsynchronizowanie prac wszystkich narządów.<br>Ośrodkowy układ nerwowy tworzą parzyste zwoje nerwowe, znajdujące się w każdym segmencie ciała. Zwoje głowowe tworzą mózg, a wszystkie pozostałe połączone są pniem nerwowym zwanym łańcuszkiem nerwowym. Obwodowy układ nerwowy tworzą receptory zmysłów i przewody nerwowe łączące je z ośrodkowym układem nerwowym. Narządy wewnętrzne działające niezależnie od woli pszczoły unerwia układ współczulny.

Punkt szósty. Układ krwionośny. Czerwona rurka biegnąca po grzbietowej części odwłoka. Jest otwarty: w naczyniach głównych, aorcie i tętnicy przemieszcza się hemolimfa, która wylewa się do jamy ciała i obmywa narządy wewnętrzne, po czym ponownie zostaje zassana do serca. Serce, położone po stronie grzbietowej, wyposażone jest w otwory, tzw. ostia, przez które hemolimfa dostaje się do serca.

Punkt siódmy. Worki powietrzne. Umiejscowione w górnej części odwłoka. Worek jest wydłużony i lekko zagięty tak jak górna linia odwłoka, posiada cztery wypustki u góry. Obszerne worki znajdujące się na rozszerzeniach pni tchawkowych, wypełniające wolne przestrzenie wewnątrz ciała pszczoły. Cienkie rozciągliwe ściany tych worków pomagają pszczole wdychać i wydychać powietrze.

Punkt ósmy. Wole miodowe. Znajduje na początku odwłoka. Jest częścią przewodu pokarmowego. Ma kształt wydłużonego worka. Stanowi rozciągliwy zbiornik, który służy pszczole robotnicy do przenoszenia płynnego pokarmu i wody, może on znacznie zwiększyć swą pojemność, z 15 do 55–57 mm Indeks górny 3³. Ilość przyniesionego przez pszczołę płynu zależy od obfitości pożytku, jak też od odległości między ulem a źródłem wziątku lub wody. W wolu pod wpływem enzymów, które dostają się do pokarmu w czasie jego pobierania wraz z wydzieliną gruczołów ślinowych, następuje rozkład cukrów złożonych na proste. Nabłonek wola nie produkuje żadnych enzymów trawiennych. Dzięki ruchom robaczkowym ścian treść pokarmowa ulega wymieszaniu. Gdy przyniesiony do ula pokarm płynny (nektar, spadź) przeznaczony jest na zapas dla rodziny, zbieraczka oddaje go w gnieździe młodym robotnicom do dalszej przeróbki. Pokarm pobrany przez pszczołę dla potrzeb własnego organizmu przesuwa się z wola do przedżołądka, którego zastawki ruchem zgarniającym popychają treść do jelita środkowego. Powrotowi treści pokarmowej z jelita środkowego do wola zapobiega silne zamknięcie zastawek przedżołądka. Przedżołądek jest krótką dobrze umięśnioną rurką zakończoną guzikowatym wentylem, który wchodzi w głąb wola miodowego. Wentyl zamykają cztery silnie umięśnione zastawki, które działają niczym klapy, otwierają się w chwili przechodzenia pokarmu do jelita środkowego i zaciskają po jego przejściu. Drugi koniec przedżołądka, w postaci wiotkiej rurki, zwisa wolno w świetle jelita środkowego.

Punkt dziewiąty. Cewki Malpighiego. Krótkie gęsto rozsiane rureczki znajdujące się przy jelicie środkowym. Mają postać rurek uchodzących na granicy jelita środkowego i tylnego. Zbierają one szkodliwe metabolity wtórne i zbędne elektrolity i przekazują je do przewodu pokarmowego.

Punkt dziesiąty. Jelito środkowe. Odcinek przewodu pokarmowego znajdujący się między jelitem przednim a tylnym, pełniącym rolę żołądka pszczoły. Jest to długi, mocno pofałdowany przewód o kształcie pętli. Ściany jelita są silnie umięśnione mięśniami podłużnymi i okrężnymi, których skurcze wywołują ruch zawartości jelita (perystaltykę). Jelito środkowe jest wyścielone silnie pofałdowanym nabłonkiem, który się złuszcza, a następnie odnawia dzięki komórkom krypt regeneracyjnych. Nie zawiera gruczołów śluzowych, a ich funkcję przejmuje błona perytroficzna.

Punkt jedenasty. Gruczoł jadowy. Mała struktura umiejscowiona przy jelicie prostym.

Punkt dwunasty. Woreczek jadowy. Mała woreczkowata struktura znajdująca się pod jelitem prostym połączona z żądłem.

Punkt trzynasty. Jelito proste. Wchodzi w skład jelita tylnego jako ostatni odcinek przewodu pokarmowego. Ma kształt gruszkowatego worka o rozciągliwych i elastycznych ścianach. Służy do odwadniania niestrawionych resztek pokarmu, wydalania kału, gromadzenia i przetrzymywania mas kałowych w okresach, kiedy pszczoły nie mogą opuszczać ula. Może ono pomieścić ilość kału odpowiadającą prawie połowie masy ciała pszczoły, to jest około 0,05 g [czyt. pięć setnych grama] . W okresie letnim jelito proste zajmuje niewielką tylko część odwłoka pszczoły, ale w końcu zimy wypełnia go w znacznej części.

Punkt czternasty. Gruczoł zapachowy (Nasonowa). Dyskowaty gruczoł znajdujący się nad jelitem prostym. Gruczoł ten mieści się na grzbietowej części odwłoka między szóstym a siódmym tergitem i  jest odsłaniany w czasie tzw. kuperkowania. Wydzielina służy do znakowania (utrzymuje się do 24 godzin) w postaci śladów, wytycza miejsce pokarmu oraz pobliża ula, jest wskaźnikiem dla pszczół szukających wejścia do gniazda, a także zwabia pszczoły wychodzącego roju, prowadząc do skupiania się. Matki i trutnie nie posiadają tego gruczołu.

Punkt piętnasty. Aparat żądłowy. Część kłująca znajduje się na zewnątrz, przypomina igłę. Narząd utworzony z przekształconych tergitów i sternitów ósmego i dziewiątego segmentu odwłokowego, służący żeńskim osobnikom pszczół jako narząd obrony lub napaści. Aparat żądłowy jest zbudowany z szeregu chitynowych tworów połączonych elastycznymi błonami i stawami. Działa pod wpływem pracy mięśni odwłokowych i zwiększonego ciśnienia hemolimfy. Częścią kłującą są dwie szczecinki żądłowe mające połączenie z gruczołem jadowym. Na końcu szczecinek znajdują się zadziorki, które uniemożliwiają ich powrót do pozycji początkowej. Wytwarzanie jadu rozpoczyna się z chwilą wygryzienia się pszczoły z komórki plastra i przybywa go w zbiorniczku jadowym do wieku piętnastu–dwudziestu dni. U pszczół starszych jadu nie przybywa, a pod koniec życia nawet ubywa. Pokolenie wiosenne wytwarza znacznie większe ilości jadu niż letnie i jesienne. Trutnie nie posiadają żądła.

Punkt szesnasty. Gruczoły woskowe. Znajdują się na brzusznej stronie odwłoka pszczół robotnic na sternitach od czwartego do siódmego. Kształtem przypominają małe dyski ułożone wzdłuż tułowia. Ze względu na swój wygląd nazywane są lusterkami woskowymi. Pełną aktywność gruczoły woskowe przejawiają zwykle u robotnic w wieku od dziewięciu do piętnastu dni, ale zależnie od potrzeb także w innym wieku.

Punkt siedemnasty. Gruczoły kieszonkowe. Znajdują się u matek pszczelich na grzbietowej części odwłoka, umiejscowione po obu stronach tergitów trzeciego, czwartego i piątego, od strony spodniej ich części tylnej. Wydzielina tych gruczołów zwabia trutnie podczas lotów godowych, a w rodzinie pszczelej umożliwia robotnicom rozpoznanie swojej matki. Gruczoły te posiadają także pszczoły trutówki.

Punkt osiemnasty. Odnóża. Pszczoła ma trzy pary odnóży, które są narządem ruchu. Odnóża mają jednolity plan budowy, ale ich wielkość i kształt są inne w każdej parze. Elementami składowymi nogi są: biodro, krętarz, udo, goleń, stopa zakończona pazurkami i przylga. Najmniejsze są nogi pierwszej pary, a największe trzeciej pary. Wszystkie człony nogi połączone są stawami typu zawiasowego (kłykciowego), jedynie połączenie biodra z krętarzem ma charakter stawu obrotowego. Pszczoła porusza się po podłożu szorstkim za pomocą pazurków, a po gładkim za pomocą przylg. Odnóża służą ponadto do zbierania i transportu pyłku kwiatowego. Na ostatnim członie stopy matek, trutni i robotnic znajduje się gruczoł tarsalny. Wydziela on substancję, którą chodzący owad pozostawia po sobie w postaci śladów. W ten sposób robotnice znakują wejście do gniazda, natomiast matki pszczele – odwiedzane przez siebie plastry.

Robotnica pszczoły miodnej – widok przednio‑boczny=Robotnica pszczoły miodnej – widok przednio‑boczny

Robotnica pszczoły miodnej – budowa zewnętrzna=Robotnica pszczoły miodnej – budowa zewnętrzna

Robotnica pszczoły miodnej – budowa wewnętrzna=Robotnica pszczoły miodnej – budowa wewnętrzna