Romantyczny indywidualizm
Romantyczny indywidualizm stanowił rodzaj buntu i wyrastał ze sprzeciwu wobec tradycyjnych ról przypisywanych jednostce w społeczeństwie, które kojarzyło naturę ludzką z tym, co ogólne, społeczne, masowe, ogólnodostępne, powszechne. Istotę człowieka zaczęto dostrzegać w nim samym.
Jednym z pierwszych aktów buntu w dziejach ludzkości, dokonanym na szeroką skalę, była rewolucja francuska. W jej wyniku doszło do zmian, które „złamały” ciągłość dziejów i unicestwiły tradycyjne relacje międzyludzkie. Człowiek zagubił się w społecznym, politycznym i moralnym zamęcie: stracił wiarę w wartość zasad, norm i pojęć. Zwrócił się wówczas do własnego wnętrza i zaczął odkrywać siebie.
1) Przypomnij sobie, na czym polegały oświeceniowy racjonalizm i empiryzm.
2) Przygotuj słownikowe definicje pojęć: bohater romantyczny, indywidualizm, bunt, szaleństwo.
3) Zgromadź zdjęcia (portrety) dawnych i współczesnych indywidualistów. Uzasadnij swój wybór.
4) Zbierz podstawowe informacje na temat życia i twórczości Johanna Wolfganga Goethego [czyt. johana wolfganga getego] oraz George’a Gordona Byrona [czyt. dżordża gordona bajrona].
Romantyczna filozofia egzystencji
Romantyzm (ang. romantic – ‘malowniczy, nastrojowy, pobudzający do marzeń’; ang. romanticism, fr. romantisme) to prąd umysłowy i artystyczny, który zakorzenił się w Europie w latach 90. XVIII wieku i trwał do końca lat 40. lub – w niektórych literaturach narodowych – do 50. XIX wieku.
Założenia ideowe i filozoficzne romantyzmu europejskiego związane były z przemianami społeczno‑politycznymi, jakie przyniosła rewolucja francuska, w tym z wpisaną w te przemiany dyskusją na temat roli narodu i wolności. Ważną rolę w kreowaniu romantycznej wizji świata odegrało także przewartościowanie poglądów oświeceniowych, związanych m.in. z myśleniem racjonalistycznym i empiryzmem. Romantyk poznawał świat poprzez uczucie, wiarę, intuicję oraz spontaniczną wyobraźnię. Rzeczywistość traktowano jako uniwersum – żywy i zmieniający się organizm. Również żyjącą, odczuwającą i uduchowioną całością była natura.
Romantyczna filozofia egzystencji człowieka zakładała jego zakorzenienie w kosmosie, mówiła o jedności człowieka i natury oraz uwypuklała irracjonalną siłę człowieczej podświadomości i duszy. Wypracowano zatem ideę człowieka, który nie tylko będzie poznawał świat, ale też czuł i doznawał głębokie wewnętrzne przeżycia. Taka odmiana indywidualizmu promowała nieustanny konflikt człowieka z otaczającą go rzeczywistością, postawę buntu i przeciwstawianie się utrwalonym normom społecznym. Z drugiej strony zakładała też tworzenie.Jednostka wyposażona w takie cechy (np. buntownika, zapaleńca, ale i szaleńca) – wyjątkowa i wybitna oraz czująca więcej niż inni – była szczególnie predestynowanapredestynowana do walki ze skostniałymi wzorcami myślenia. Zawsze jednak w duchu społecznego dobra, w imieniu jakiejś zbiorowości.
Istotną rolę w kształtowaniu światopoglądu epoki odegrała sztuka. Romantyczna koncepcja twórczości za najdoskonalszą formę poznania uważała poezję. Liryka była najbardziej niezwykłym wyrazem mocy artystycznej. Poeta – jednostka wyjątkowa – miał wyrażać w niej swój niepowtarzalny, tajemniczy głos „wnętrza”. Literatura stała się zatem jedną z najlepszych, najoryginalniejszych form ekspresji; głosiła prawdy i wyrażała pragnienia zbiorowości. Pisarz natomiast, jako geniusz, stał się duchowym przywódcą i narodowym prorokiem, co np. w literaturze polskiej przełożyło się na koncepcję wieszcza narodowego. Oprócz narodowych proroctw wieszcz miał także ukazywać tragiczną w swej istocie kondycję ludzką. Jednostka twórcza w społeczeństwie stawała się nadrzędna ze względu na moc wyobraźni i natchnienia, z drugiej strony twórca potrafił ukazywać postawę dystansu wobec własnej roli i sytuacji życiowej.
Najważniejsze założenia estetyczne, filozoficzne i kulturowe romantyzmu czerpały z następujących wzorców:
Literatura PółnocyLiteratura Północy.
Narodowe tradycje średniowieczne.
Tradycja szekspirowska.
Orientalizm.
Odwołania do Biblii.
Kultury peryferyjne i prowincjonalneperyferyjne i prowincjonalne.
Ewolucja romantycznego indywidualizmu
![Wędrowiec nad morzem mgły [fragment] Źródło: Caspar David Friedrich, Wędrowiec nad morzem mgły [fragment], 1818, olej na płótnie, Hamburger Kunsthalle, Niemcy, domena publiczna.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1KDdMDmNS2MQ/8/2Yf3qXyvQ1PlYITlvmQgAjs4mPv5ANQq.jpg)
Początków romantycznego indywidualizmu trzeba szukać w drugiej połowie XVIII wieku w Niemczech, w okresie nazywanym Sturm Und Drang [czyt. szturm und drang, pol. burza i napór]. Charakterystyczna dla nowego nurtu literackiego stała się antynomia natury i kultury. Natura kojarzona była z czymś autentycznym, bardzo wartościowym, czystym, nieskażonym cywilizacją, czymś pierwotnym i naiwnym. Natomiast kultura, krytykowana jako sztuczny twór, była pozbawiona autentyczności i hamowała rozwój wolnej jednostki ludzkiej.
Literatura niemiecka, angielska i francuska zaczęły eksponować pojęcia geniuszu, intuicji i uczucia oraz związany z nimi hołd składany artyście. Artysta – twórca – indywidualista, przynależny do najwyższego kręgu wtajemniczenia, zgłębiał tajniki istnienia nie tylko człowieka, lecz także natury, historii i sztuki. Jako geniusz rozumiał błędy w porządku świata stworzonego przez Boga: dlatego mógł się buntować nawet przeciw Bogu. Najpełniejszy wyraz indywidualizmu dał Adam Mickiewicz w Wielkiej Improwizacji Konrada w III części Dziadów.
W literaturze europejskiej temat bohatera – indywidualisty buntującego się przeciw światu – i problem życia jednostki jako wartości samej w sobie można odnaleźć m.in. w Cierpieniach młodego Wertera (1774) i I części Fausta (1808) Johanna Wolfganga Goethego, Zbójcach (1781) Fryderyka SchilleraFryderyka Schillera, René (1802) François ChateaubriandaFrançois Chateaubrianda czy w Giaurze (1813) George’a Byrona.
Słownik literatury polskiej XIX wiekuEwolucję romantycznego indywidualizmu, szczególnie we wczesnej fazie, wyznaczały różne przejawy buntu jednostki przeciw światu, [...]: werteryzm, reneizm, schilleryzm i bajronizm. [...] Werteryzm i reneizm można potraktować jako zbliżone formy romantycznego indywidualizmu. Charakteryzuje je bunt wewnętrzny tylko, przeżyty w myśli [...], a w skrajnej postaci znajdujący ujście w akcie samobójstwa. Ten typ indywidualizmu reprezentują jednostki posiadające szczególnie wyostrzoną samowiedzę oraz wielką artystyczną wrażliwość duszy. Stają się one pastwą swej rozbudzonej wyobraźni, marzycielstwa, a więc wkraczają w życie[,] przeżywszy je najpierw w myśli. […] Bezwarunkowa potrzeba autentyczności, szczerości, uczuć wielkich, ostatecznych, potrzeba życia nastrojonego na najwyższy ton, wiecznie niespokojne i nienasycone serce – oto źródła ówczesnego indywidualizmu, nieodłącznie związanego z cierpieniem. […] Skłócona ze światem jednostka romantyczna w momentach szczególnego spotęgowania tego doświadczenia odkrywa, że życie w swej istocie nie jest stworzone na jej miarę, że istnieje nieusuwalna przepaść pomiędzy jej wrażliwością i potencjalnymi możliwościami a „możliwościami” świata […]. Z istoty ich osobowości wynika niezdolność do kompromisu i dlatego wchodzą w nieunikniony konflikt ze światem [...]. Stąd wynika poczucie „czczości istnienia”, nuda, zatrucie pierwiastkami egotyzmu, sceptycyzm oraz totalne zwątpienie w sens życia, pozbawiające wczesnoromantycznych indywidualistów woli działania. Wszystko to zostało nazwane romantyczną „chorobą wieku”. Jej najskrajniejszym objawem jest tzw. ból istnienia. Niemałą rolę w jego spotęgowaniu odegrała ówczesna historia, a szczególnie klęska Napoleona, będąca źródłem rozczarowania i poczucia kryzysu wartości pierwszego pokolenia romantyków. [...] Inną odmianę wczesnoromantycznego indywidualizmu, bo określoną przez bunt wyrażający się nie tylko w refleksji, ale w zobiektywizowanych formach, takich jak samowola, zemsta, zbrodnia lub indywidualistycznie pojęta naprawa świata, reprezentują utwory Schillera i Byrona [...]. Schilleryzm to przede wszystkim pytanie o granice i konsekwencje moralne skrajnie indywidualistycznie rozumianej wolności. [...] Indywidualizm wczesnoromantyczny osiągnął apogeum w bajronizmie, dającym najjaskrawszy i najbardziej powszechny wyraz rozczarowania pokolenia, któremu wypadło żyć w epoce kryzysu wartości [...]. Istota buntu bajronistycznego tkwiła w skrajnym, aż do zemsty i zbrodni posuniętym proteście przeciw prawom świata, w sposób bezwzględnny podporządkowującym jednostkę interesom zbiorowości.
Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. Józef Bachórz, Alina Kowalczykowa, Wrocław 1991, s. 365–367: Indywidualizm.
Po przeczytaniu fragmentu hasła Indywidualizm autorstwa Marty PiwińskiejMarty Piwińskiej wykonaj polecenia:
Wypisz przyczyny romantycznej „choroby wieku”.
Odwołując się do wiedzy historycznej, określ wpływ historii na rozwój romantycznego „bólu istnienia”.
Werteryzm
Nazwa pojęcia i postawy życiowej wiąże się z powieścią epistolarną Johanna Wolfganga Goethego Cierpienia młodego Wertera (1774, wyd. pol. 1822). Główny bohater jest jedną z postaci, która na trwałe wpisała się w dzieje literatury europejskiej. To młoda osoba rozczytana w twórczości Homera i Pieśniach Osjana Jamesa Macphersona, przeżywająca „Weltschmerz” [czyt. weltszmerc] – ból istnienia. Jego życiu towarzyszą smutek, samotność, rozgoryczenie i przede wszystkim bierność. Werter jest nieszczęśliwie zakochany, żyje miłością idealną i poza nią nie dostrzega świata, nie może jednak połączyć się z ukochaną Lottą. Sytuacja ta powoduje, że młodzieniec buntuje się przeciwko obowiązującym w społeczeństwie zasadom i konwenansom. Nie potrafi jednak poradzić sobie z rozterkami egzystencjalnymi i sytuacją życiowąsytuacją życiową. Werter popełnia samobójstwo: strzela do siebie z pistoletu. Cierpienia młodego Wertera wywołały zjawisko socjologiczne zwane efektem Wertera. Młodzi ludzie ubierali się jak bohater Goethego – w niebieski frak i żółtą kamizelkę. Przez Europę przeszła również fala samobójstw.
Johann Wolfgang Goethe (1749–1832) to jeden z największych poetów niemieckich, główny twórca okresu „burzy i naporu”. Jest przedstawicielem estetyki klasycznej, ale jego twórczość otworzyła drogę europejskiemu romantyzmowi. To myśliciel epoki, uczony, polityk i prawnik, którego prace literackie wpłynęły silnie na polskich romantyków, przede wszystkim na Adama Mickiewicza. W Cierpieniach młodego Wertera można dopatrzyć się wątków autobiograficznych. Lotta to Charlotta Buff, z którą Goethego połączyła przyjaźń. W Albercie można dostrzec rysy Johanna Christiana Kestnera – narzeczonego Charlotty, radcę dworu, którego pisarz poznał podczas praktyki prawniczej w Weltzlar. Scena śmierci Wertera prawdopodobnie także ma swój pierwowzór. Nieszczęśliwie zakochany w zamężnej kobiecie przyjaciel Goethego – Carl Wilhelm Jeruzalem - zastrzelił się z pistoletu pożyczonego od Kestnera.
Cierpienia młodego Wertera16 lipca
[…] Świętą mi jest. Wszelka żądza gaśnie przy niej. Nie wiem doprawdy, co się ze mną dzieje w jej obecności, zda się, zmienia się we mnie dusza i inaczej działają nerwy. Grając na fortepianie pewną melodię, posiada potęgę anioła, prostotę i uduchowienie niepojęte. Jest to jej pieśń umiłowana, a gdy posłyszę pierwszą nutę, wolnym się czuję od całej udręki, zmieszania i urojeń moich.
W chwili, kiedy owłada mną owa prosta melodia, prawdopodobnym staje mi się wszystko, co powiadają o czarodziejskiej potędze muzyki w czasach zamierzchłych. A ona z przedziwnym odczuciem ima się tego środka w momencie, kiedy rad bym sobie wpakować kulę w głowę. Wówczas znika obłęd, pierzchają mroki z mej duszy i oddycham znowu swobodnie.24 grudnia
Wyście winni temu wszyscy, namówiliście mnie bowiem do podjęcia owego jarzma, rozwodząc się szeroko o potrzebie rozpoczęcia czynnego życia. Czynne życie? Zaprawdę, jeśli człowiek, sadzący ziemniaki i wożący na sprzedaż do miasta zboże, nie wiedzie czynniejszego życia ode mnie, to zgodzę się jeszcze przez dziesięć lat wykonywać tę pracę galernika, przykuty łańcuchem, na który mnie wzięła owa bajka o czynnym życiu.
Poza tym cóż za błyszcząca nędza, jakaż nuda panuje pośród owych miernot, zebranych tu pospołu. A jakaż wre pomiędzy nimi walka o pierwszeństwo, jakże czyhają zawzięcie, by bodaj krokiem uprzedzić drugiego, jakież nędzne, jak poziome, zgoła nieosłonione niczym namiętnostki wypełniają ich dusze? Jako przykład podaję pewną kobietę. Rozpowiada ona każdemu szeroko o swym szlachectwie i swych posiadłościach, tak, że ktoś obcy musiałby ją wziąć za głupią gęś, zarozumiałą do niemożliwości ze swego pochodzenia, oraz sławy swego kraju i swych przodków. Tymczasem jest o wiele gorzej, gdyż owa osoba pochodzi z tych stron i jest córką biednego gryzipiórka. Nie mogę pojąć, by ludzie mieli tak mało zastanowienia i świadomości, że poniżają się sami i hańbią.
[…]
Najbardziej drażnią mnie fatalne zapatrywania na mieszczaństwo i różnice stanowe. Zdaję sobie równie dobrze, jak każdy inny, sprawę z tego, że różnice, dzielące poszczególne stany są potrzebne, oraz ile mnie samemu przysparzają korzyści. Ale niechże nie stają mi na drodze tam właśnie, gdzie mogę zażyć jeszcze bodaj trochę radości, bodaj odrobiny szczęścia na świecie.Johann Wolfgang Goethe, Cierpienia młodego Wertera, tłum. Franciszek Mirandola, Kraków 2004, s. 28–46.
Utrzymywała się jeszcze [gorączka werterowska – przyp. red.] kilkadziesiąt lat po publikacji powieści. Powstały liczne kontynuacje, parodie, imitacje, opery, sztuki teatralne, pieśni i poematy oparte na motywach z Wertera. Damy perfumowały się wodą kolońską „Eau de Werther”, nosiły werteriańską biżuterię i wachlarze. Mężczyźni paradowali w niebieskich frakach z żółtą kamizelką [...]. Pielgrzymi z całej Europy wędrowali odwiedzić grób Karla Wilhelma Jeruzalema, gdzie wygłaszali mowy i składali kwiaty. W pewnym XIX‑wiecznym angielskim przewodniku turystycznym zamieszczono opis trasy prowadzącej do jego grobu. W Niemczech i we Francji pod wpływem lektury Wertera młodzi mężczyźni i kobiety odbierali sobie życie z egzemplarzem powieści Goethego w kieszeni. I chociaż nie wiadomo, czy i tak nie popełniliby samobójstwa, nawet gdyby Goethe nie napisał swojego utworu, krytycy gwałtownie atakowali poetę, zarzucając mu, że jego powieść wywiera szkodliwy wpływ na młodych ludzi [...], w Danii w 1776 roku zabroniono publikacji planowanego przekładu Wertera na duński.
Po przeczytaniu fragmentu Cierpień młodego Wertera Johanna Wolfganga Goethego wykonaj polecenia i odpowiedz na pytania:
Określ, jaki wpływ Lotta wywiera na Wertera.
Wskaż, co Werter myśli na temat muzyki. Zacytuj odpowiednie fragmenty.
Omów stosunek Wertera do podziałów stanowych.
Jak sądzisz, dlaczego tytułowy bohater Cierpień młodego Wertera stał się idolem swoich czasów?
Podyskutujcie w grupach na temat: Czy we współczesnym świecie można zaobserwować zjawiska socjologiczne zbliżone do efektu Wertera?
Bajronizm
Nazwa pojęcia, a także wzór życiowej postawy buntu wobec utrwalonych powszechnie społecznych norm i konwenansów, wiąże się z postacią angielskiego lorda George’a Byrona (1788–1824) oraz recepcją jego niezwykłej biografii i twórczości literackiej. Byron – dandysdandys, sportowiec, projektant mody, poseł Izby Lordów – wzbudzał liczne kontrowersje. Zmarł w wieku 36 lat, gdy brał udział w walkach o niepodległość Grecji.
Bajronizm w kulturze romantyzmu oznaczał postawę protestu wobec konwencjonalnej moralności, ale także bunt przeciwko fatalizmowi ludzkiej egzystencji. Kojarzył się z gwałtownością ludzkich emocji, ale także ze zdolnościami bohatera do przeżywania prawdziwego uczucia. Cechy bohatera bajronicznego utożsamiane są z pesymizmem, dumą, melancholią (także cyniczną), wzniosłością i zarozumiałością, wewnętrzną uczuciową pustką i rozpaczą, pogardą dla świata oraz pragnieniem zemsty. Bohaterem bajronicznym jest Giaur – główna postać powieści poetyckiej George’a Byrona. Twórczość Byrona zainspirowała wielu ówczesnych pisarzy europejskich, np. Victora Hugo (Francja), Aleksandra Puszkina (Rosja) oraz polskich, np. Adama Mickiewicza czy Juliusza Słowackiego.
Życie polskie w XIX wiekuLord Byron to nie jest czuły kochanek Lotty, ani sentymentalny RousseauRousseau, czy filozofujący pogodnie Chateaubriand. To mocny, mimo fizycznego kalectwa, człowiek o temperamencie atlety i boksera. Pod jego wpływem bierny dotychczas pesymizm dzieci nowego wieku rozpala się żądzą walki. Widząc, że nie ma mowy o spokojnej przebudowie otaczającego świata i że nie rychło zakwitnie na ruinach marzone przez Schillera „nowe życie” – ucieka w świat fikcji. [...] Tyle i tak zmasowanego gniewu, goryczy, rozpaczy nie wyraził dotąd nikt w literaturze światowej.
Stanisław Wasylewski, Życie polskie w XIX wieku, Kraków 1952, s. 108.
GiaurSpod mnichowskiego czarnego kaptura
Świeci jak z grobu źrenica ponura,
Czasem z ukosa błyskawice ciśnie
I całą burzą dawnych lat zabłyśnie;
Barwa tych oczu co chwila się mieni.
Chcą ją uważać widzowie zdziwieni
I wnet uczują ten urok spojrzenia
Wymowny, trudny do wypowiedzenia,
Cechę umysłu, co niezgięty w dumie
Zna swoje wyższość i pokazać umie.
[…]
Przed nim wpół trwożny braciszek umyka,
Kiedy samego przypadkiem spotyka;
Bo on swym wzrokiem i gorzkim uśmiechem
Zaraża wszystkich boleścią i grzechem.
Przecież zbyt rzadko uśmiechać się raczy,
Śmiejąc się, tylko urąga rozpaczy.
Poruszy usta i drżące wnet przytnie;
Widać, że radość już w nich nie zakwitnie
I że uczucie wzgardy i niedoli
Już nigdy szczerze śmiać się nie dozwoli.
[…]
Gmin widzi tylko w tym posępnym oku
Świadectwo zbrodni i pieczęć wyroku;
Pilniejszy badacz odgadnie z wejrzenia
Wielkość umysłu, zacność urodzenia,
Dary, niestety, zbyt źle umieszczone,
Skalane zbrodnią, smutkiem przetrawione.George Gordon Byron, Giaur, oprac. Tomasz Macios, tłum. Adam Mickiewicz, Kraków b.r., s. 40–41.
Po przeczytaniu fragmentu GiauraGiaura George’a Gordona Byrona wykonaj polecenia:
Na podstawie przywołanego fragmentu Giaura scharakteryzuj głównego bohatera.
Wskaż, co na temat Giaura myślą: „gmin” i „pilniejszy badacz”. Podaj odpowiednie cytaty.
Przyporządkuj poniższe hasła do odpowiednich typów romantycznych postaw.
cynizm, czułość, zbrodnia, wewnętrzny bunt, marzycielstwo, gwałtowność, melancholia, Weltschmerz, zemsta, aktywny bunt, wyniosłość, umiłowanie natury
| WERTERYZM | |
|---|---|
| BAJRONIZM |
„Kochanek przez sen tylko widzianych mamideł”
Utwory Johanna Wolfganga Goethego, Friedricha Schillera czy George’a Gordona Byrona wywarły ogromny (choć nie zawsze pozytywny!) wpływ na literaturę i kulturę romantyzmu:
Spowiedź dziecięcia wiekuDojrzali mężczyźni wątpili o wszystkim; młodzi przeczyli wszystkiemu. Poeci opiewali rozpacz; młodzieńcy wychodzili ze szkół z pogodnym czołem, z twarzą świeżą i rumianą, i z przekleństwem na ustach. [...] mózgi nasiąkły angielskim i niemieckim duchem, ale serca zbyt lekkie, by walczyć i cierpieć, więdły niby podcięte kwiaty.
Alfred de Musset, Spowiedź dziecięcia wieku, tłum. Tadeusz Boy-Żeleński, Kraków 2003, s. 30.
Wpływ ten uwidocznił się szczególnie w życiu i twórczości polskich romantyków. Po uważnej lekturze Dziadów Adama Mickiewicza, KordianaKordiana Juliusza Słowackiego i innych tekstów, które poznacie w liceum, z pewnością sami wyczujecie w nich obecność „angielskiego i niemieckiego ducha”, o którym pisał Alfred de MussetAlfred de Musset. Mając w pamięci informacje na temat werteryzmu i bajronizmu, zapoznajcie się z fragmentami Dziadów cz. IV i Kordiana. Więcej na temat tych utworów dowiecie się na kolejnych lekcjach.
Dziady cz. IVKochanek przez sen tylko widzianych mamideł;
Nie cierpiąc rzeczy ziemskich nudnego obrotu,
Gardzący istotami powszedniej natury,
Szukałem, ach! szukałem tej boskiej kochanki
Której na podsłonecznym nie bywało świecie,
Którą tylko na falach wyobraźnej pianki
Wydęło tchnienie zapału
A żądza w swoje przystroiła kwiecie.
[...]
GUSTAW
(mocniej, gniewny)
Kobieto! puchu marny! ty wietrzna istoto!
Postaci twojej zazdroszczą anieli,
A duszę gorszą masz, gorszą niżeli!...
Przebóg! tak ciebie oślepiło złoto!
I honorów świecąca bańka, wewnątrz pusta!
[…]
Ja, gdybym równie był panem wyboru,
I najcudniejsza postać dziewicza,
Jakiej Bóg dotąd nie pokazał wzoru,
Piękniejsza niżli aniołów oblicza,
Niżli sny moje, niżli poetów zmyślenia,
Niżli ty nawet... oddam ją za ciebie,
Za słodycz twego jednego spojrzenia!
Ach, i gdyby w posagu
Płynęło za nią wszystkie złoto Tagu,
Gdyby królestwo w niebie,
Oddałbym ją za ciebie!
Najmniejszych względów nie zyska ode mnie
Gdyby za tyle piękności i złota
Prosiła tylko, ażeby jej luby
Poświęcił małą cząstkę żywota,
Którą dla ciebie całkiem poświęca daremnie!
Gdyby prosiła o rok, o pół roka,
Gdyby jedna z nią pieszczota,
Gdyby jedno mgnienie oka,
Nie chcę! nie! i na takie nie zezwolę śluby.
(surowo)
A ty sercem oziębłym, obojętną twarzą,
Wyrzekłaś słowo mej zguby
[…]
Zabiłaś mię, zwodnico! Nieba cię ukarzą,
Sam ja... nie puszczę bezkarnie,
Idę, zadrżyjcie, odmieńce!
(dobywa sztylet i ze wściekłą ironią)
Błyskotkę niosę dla jasnych panów!
[…]
I gdzież są jej przysięgi, jakie obietnice?
Miałemże od niej choć przez sen nadzieję?
Nie! nie! sam urojone żywiłem mamidła,
Sam przyprawiłem jady, od których szaleję!
Po cóż ta wściekłość? jakie do niej prawa?
Co za moją wzgardzoną przemawia osobą?
Gdzie wielkie cnoty? świetne czyny? sława?
Nic! nic! ach, jednę miłość mam za sobą!
Znam to; nigdym śmiałymi nie zgrzeszył zapędy,
Nie prosiłem, ażeby była mnie wzajemną:
Prosiłem tylko o maleńkie względy,
Tylko żeby była ze mną,
Choćby jak krewna z krewnym, jak siostrzyczka z bratem,
Bóg świadkiem, przestałbym na tem.
[…]
(do Księdza, który wchodzi ze służącemi)
Słuchaj ty... jeśli [cię] kiedy obaczy...
(z wzmagającą się gwałtownością)
Pewna nadludzka dziewica... kobieta,
I jeśli ciebie zapyta,
Z czego umarłem? nie mów, że z rozpaczy;
Powiedz, że byłem zawsze rumiany, wesoły,
Żem ani wspomniał nigdy o kochance,
Że sobie grałem w karty, piłem z przyjacioły...
Że ta pijatyka... tańce...
Że mi się w tańcu... ot
(uderza nogą)
skręciła noga.
Z tego umarłem...
(przebija się)Adam Mickiewicz, Dziady cz. IV, [w:] tegoż, Utwory dramatyczne, Warszawa 1982, s. 41–86.
Po przeczytaniu fragmentu Dziadów cz. IV Adama Mickiewicza wykonaj polecenia i odpowiedz na pytania:
Nazwij uczucia, które targają Gustawem.
Wyjaśnij powody, dla których Gustaw nazywa kobietę puchem marnym.
Wyjaśnij znaczenie słów wypowiadanych przez Gustawa: „Sam przyprawiłem jady, od których szaleję”.
Kto twoim zdaniem jest winien cierpień bohatera?
Wskaż, który z bohaterów europejskiej literatury romantycznej mógł być prototypem Gustawa. Dlaczego?
„Posąg człowieka na posągu świata”
KordianAKT II (monolog na szczycie Mont Blanc)
KORDIAN
Tu szczyt... lękam się spojrzeć w przepaść świata ciemną.
Spojrzę... Ach! pod stopami niebo i nad głową
Niebo... Zamknięty jestem w kulę kryształową;
Gdyby ta igłaigła lodu popłynęła ze mną
Wyżej – aż w niebo... nie czułbym, że płynę.
Stąd czarne skrzydła myśli nad światem rozwinę.
Ciszej! słuchajmy... o te lody się ociera
Modlitwa ludzka, po tych lodach droga
Myślom płynącym do Boga.
[…]
Jam jest posąg człowieka, na posągu świata.O gdyby tak się wedrzeć na umysłów górę,
Gdyby stanąć na ludzkich myśli piramidzie,
I przebić czołem przesądów chmurę,
I być najwyższą myślą wcieloną...
Pomyśleć tak – i nie chcieć? o hańbo! o wstydzie!
Pomyśleć tak – i nie móc? w szmaty podrę łono!
Nie móc? – to piekło!
Mogęż siłą uczucia serce moje nalać,
Aby się czuciem na tłumy rozciekło,
I przepełniło serca nad brzegi,
I popłynęło rzeką pod trony – obalać?
Mogęż zruszyć lawiny? potem lawin śniegi,
Zawieszone nad siołem,
Zatrzymać ręką lub czołem?
[…]
Mogę – więc pójdę! ludy zawołam! obudzę!
(po chwili – z wyrazem zniechęcenia)
Może lepiej się rzucić w lodowe szczeliny?...
(po chwili – zrazu spokojnie, potem z zapałem...)
[…]
Lecz nim myślą olbrzymią rozpłonę,
Posągu piękność mam – lecz lampy brak.
Więc z ognia wszystkich gwiazd, uwiję na czoło koronę,
W błękicie nieba sfer, ciało roztopię tak,
Że jak marmur, jak lód, słonecznym się ogniem rozjaśni...
Potem piękny, jak duch baśni,
Pójdę na zimny świat i mogę przysiąc,
Że te na czole tysiąc gwiazd i w oczach tysiąc,
Że posągowy wdzięk, narodów uczucia rozszerzy,
I natchnie lud;
I w serca jak myśl uderzy,
Jak Boga cud...Nie – myśli wielkiej trzeba z ziemi, lub z błękitu.
Spojrzałem ze skały szczytu,
Duch rycerza powstał z lodów...
Winkelried dzidy wrogów zebrał i w pierś włożył,
Ludy! Winkelried ożył!
Polska Winkelriedem narodów!
Poświęci się, choć padnie jak dawniej! jak nieraz!
Nieście mię, chmury! nieście, wiatry! nieście, ptacy!
Chmura znosi go z igły lodu.CHMURA
Siadaj w mgłę – niosęć... Oto Polska – działaj teraz!...KORDIAN
rzucając się na rodzinną ziemię z wyciągniętemi rękoma, woła:
Polacy!!!Juliusz Słowacki, Kordian, [w:] tegoż, Dramaty, oprac. Eugeniusz Sawrymowicz, Wrocław 1959, s. 216–219.
Po przeczytaniu fragmentu Kordiana Juliusza Słowackiego odpowiedz na pytania i wykonaj polecenia:
Określ – na podstawie zdobytych wcześniej informacji na temat różnych form romantycznego indywidualizmu – jaki typ (romantycznej) postawy wyłania się z cytowanego fragmentu Kordiana. Uzasadnij swoją odpowiedź.
Podczas pobytu na szczycie Mont Blanc Kordian spojrzał w głąb siebie. Powiedz, jaki jest wynik tej autorefleksji.
Wyjaśnij słowa Kordiana: „Piękność posągu mam – lecz lampy brak”.
Znajdź w dowolnym źródle informacje na temat Winkelrieda.
Wskaż, jaka idea stała się myślą przewodnią dla Kordiana – bohatera polskiego romantyzmu.
Mianem „posągu świata” Kordian określa...
- Polskę.
- Boga.
- szczyt Mont Blanc.
- ludzki umysł.
Odwołaj się do swojej wiedzy historycznej na temat wydarzeń w Polsce na przełomie XVIII i XIX wieku oraz w XIX wieku i wynotuj, o których z nich myślał Kordian, mówiąc: „Poświęci się, choć padnie jak dawniej!”.
Czytający romantyk
Złe wychowanieŻeby się unieszczęśliwić, odspołecznić, wykoleić, wzbudzić w sobie wstrętną pogardę dla poczciwości prowincji, wyhodować różne ambicje, nabić głowę niedorzecznościami, zatęsknić do innego świata, innego życia, przyszły romantyk powinien był na przełomie dzieciństwa i młodości włóczyć się samotnie po lasach, najlepiej ze strzelbą w ręku, albo nieprzytomnie czytać. Był to powszechnie używany sposób dla wszechstronnej demoralizacji. [...] Ach, te zatracenia młodzieży zbyt wrażliwej na literaturę! [...]. Na początku Werter wcale nie chciał cierpieć. On też kiedyś za dużo czytał.
Marta Piwińska, Złe wychowanie, Gdańsk 2005, s. 65–120.
Po przeczytaniu fragmentu Złego wychowania Marty Piwińskiej wykonaj polecenia:
Na podstawie przeczytanego tekstu wyjaśnij, na czym polegał związek między książkami a cierpieniem w życiu romantycznych bohaterów.
Znajdź w treści Kordiana, Dziadów cz. IV i Cierpień młodego Wertera informacje na temat książek czytanych przez głównych bohaterów. Wyjaśnij, w jaki sposób lektury mogły wpłynąć na reprezentowane przez nich postawy życiowe.
Stwórz listę książek (zarówno lektur szkolnych, jak i innych znanych ci tekstów), które, twoim zdaniem, odpowiadałyby preferencjom lekturowym wymienionych postaci literakich:
Kordian:...
Werter:...
Giaur:...
Gustaw:...
Uzasadnij swój wybór.
Czujący potwór
Jednym z wielu czytelników (rzeczywistych i fikcyjnych) Cierpień młodego Wertera był potwór stworzony przez Wiktora Frankensteina – szalonego naukowca z popularnej powieści Mary ShelleyMary Shelley Frankenstein (1818). Zapoznaj się z fragmentem, w którym Monstrum opisuje swoje przeżycia związane z lekturą powieści Goethego:
FrankensteinCierpienia młodego Wertera – to lektura interesująca nie tylko ze względu na swoją prostą a wzruszającą fabułę; roztrząsa bowiem poza tym tyle poglądów i rzuca tyle światła na różne tematy, które dotychczas były mi nie znane, że znajdowałem w niej nigdy nie kończące się źródło podziwu i dalszych dociekań. Opisywane tamże łagodne, rodzime obyczaje w połączeniu z podniosłą nastrojowością i uczuciami, które za swój przedmiot mają coś pozaosobowego, doskonale zgadzały się z doświadczeniem, jakie nabyłem wśród moich opiekunów, oraz z wewnętrznymi potrzebami, wciąż tak żywymi w moim niespokojnym sercu. Ale sam Werter wydawał mi się istotą bardziej boską, niż mógłbym kiedykolwiek sobie wyobrazić. W postaci tej nie przebija żadna wyjątkowa wielkość, a przecież pozostawiała za sobą głębokie, niezpomniane wrażenie. Długie rozprawy na temat śmierci i samobójstwa trafiały mi do przekonania i napawały mnie podziwem. [...] Widziałem siebie jako istotę podobną, choć równocześnie dziwnie niepodobną do tych, o których czytałem i których rozmowom się przysłuchiwałem. Współczułem im i częściowo je rozumiałem, ale nie mogłem ostatecznie ukształtować sobie jakiegoś poglądu; mój byt nie był bowiem z nikim związany i nikogo nie dotyczył: „Mogłem odejść w każdej chwili”; nie było też nikogo, kto by użalał się nad moją śmiercią [...]. Z wyobraźni i przeżyć duchowych Wertera zstąpiło na mnie zwątpienie i czarna melancholia.
Mary Wollstonecraft-Shelley, Frankenstein, tłum. Henryk Goldmann, Wrocław 1996, s. 105.
Na podstawie fragmentu powieści Frankenstein wykonaj polecenia i odpowiedz na pytania:
Jakie wrażenie na Monstrum wywiera powieść Goethego?
Wymień cechy Monstrum, które mogą świadczyć o tym, że jest ono bohaterem romantycznym.
Zapoznaj się z fabułą Frankensteina (możesz np. obejrzeć jedną z ekranizacji powieści). Na podstawie zdobytych informacji określ, który z poznanych typów postaw romantycznych wydaje się, twoim zdaniem, najbliższy postaci Monstrum. Uzasadnij swoją odpowiedź.
Zadaniowo
Opisz powyższy obraz z perspektywy narratora bajronicznego lub werterowskiego.
Pracując w grupach, przygotujcie mapy myśli do pojęć: 'bohater romantyczny', 'indywidualizm', 'bunt', 'szaleństwo'.
Wzorując się na wypowiedzi Gustawa z Dziadów cz. IV, napisz – utrzymany w romantycznej konwencji – monolog samotnego bohatera współczesności.
Uwzględnij jego bunt wobec dzisiejszych norm społecznych, pogardę dla świata początku XXI wieku, współczesne rozdarcie duszy.
Zwróć uwagę na środki interpunkcyjne: zdania pytające, wykrzyknienia, wielokropki, myślniki.
Wygłoś przygotowany monolog przed klasą.
Przygotuj 15‑minutową prezentację na temat Johanna Wolfganga Goethego lub George’a Byrona.