Zapewne zdarzyło ci się podróżować i odwiedzić różne miejsca w Polsce. Wszędzie tam byli ludzie – mieszkańcy danego obszaru, jednak w pewnych miejscach było ich więcej, a w innych mniej. Czy potrafisz to wyjaśnić? Czy wiesz, jakie są przyczyny nierównomiernego rozmieszczenia ludności w Polsce?
RUvUyjhqfADlm
Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie:
jak odczytać z danych statystycznych wielkość obszaru Polski i liczbę ludności;
jak odczytać na mapie gęstość zaludnienia;
co oznacza termin gęstość zaludnienia.
Twoje cele
wymienisz przyczyny zróżnicowanego rozmieszczenia ludności w Polsce, spowodowanego czynnikami przyrodniczymi, historycznymi i ekonomicznymi;
odczytasz informacje statystyczne z tabel i diagramów zamieszczonych w rocznikach statystycznych;
wskażesz na mapie tematycznej obszary o dużej i małej gęstości zaludnienia;
opiszesz na podstawie map gęstości zaludnienia zróżnicowanie rozmieszczenia ludności w Polsce i w zamieszkiwanym przez siebie regionie.
itHf7xjC1C_d5e170
1. Przyczyny nierównomiernego rozmieszczenia ludności
Rozmieszczenie ludności zależy od wielu różnych czynników. W dawnych czasach o osadnictwie na danym terenie decydowały głównie sprzyjające warunki naturalne – łagodny klimat, wystarczająca ilość wody, dobre gleby, korzystne ukształtowanie terenu. Podstawowym problemem człowieka było wtedy wyżywienie, toteż najpierw szukał on miejsc, gdzie mógł zbierać owoce, orzechy, jaja albo polować na zwierzęta, a potem terenów dogodnych przede wszystkim dla rozwoju rolnictwa.
Od XIX wieku na ziemiach polskich znaczenia zaczęły nabierać warunki ekonomiczne, co było związane z rozwojem przemysłu, miast i szlaków komunikacyjnych. Ludzie masowo emigrowali na tereny, na których pojawiały się szanse lepszego życia, np. do miast.
W Polsce największy wpływ na rozmieszczenie ludności miały wtedy dwa czynniki:
rozwój przemysłu związany z wydobyciem surowców mineralnych,
wędrówki ludności (migracje) związane z przesunięciami granic.
Dziś na rozmieszczenie ludności wpływają głównie czynniki ekonomiczne, a zwłaszcza możliwości znalezienia pracy. Ludzie, przeważnie młodzi, nadal przyjeżdżają do dużych miast w poszukiwaniu zatrudnienia. Obecni mieszkańcy miast – posiadający już stałą, dobrą pracę – coraz częściej przenoszą się na tereny podmiejskie. Jedne miasta posiadają wielki potencjał rozwojowy i przyciągają nowych mieszkańców (np. stołeczna Warszawa), a w innych ubywa mieszkańców ze względu na utratę znaczenia gospodarczego (np. Łódź z powodu upadku przemysłu włókienniczego i odzieżowego).
Spory wpływ na zaludnienie danego obszaru mają też czynnikidemograficznedemografiademograficzne charakterystyczne dla tamtejszego społeczeństwa. Najważniejsze z nich to liczba urodzeń i zgonów (przyrost naturalny), struktura wieku, przeciętna długość życia.
R1EKcUdRcUBGD
Polecenie 1
Wyjaśnij, w jaki sposób wyżej wymienione czynniki mogą wpływać na zwiększenie bądź zmniejszenie zaludnienia na danym obszarze.
R9c2CdwIgcvNR
Zastanów się, jak dany czynnik może wpłynąć na warunki życiowe mieszkańców lub gospodarkę danego obszaru.
Wpływ czynników przyrodniczych
łagodny klimat sprzyja większej gęstości zaludnienia, natomiast obszary, gdzie panują skrajne warunki atmosferyczne charakteryzują się niższą gęstością zaludnienia;
obszary z dobrym dostępem do wody, żyzną glebą i łagodną rzeźbą terenu sprzyjają większej gęstości zaludnienia;
występowanie surowców mineralnych także zwiększa gęstość zaludnienia, ponieważ obecne są duże firmy zajmujące się wydobywaniem surowca, a co za tym idzie zatrudniające dużą liczbę pracowników;
występowanie na danym obszarze klęsk żywiołowych bezpośrednio wpływa na mniejszą gęstość zaludnienia.
Wpływ czynników pozaprzyrodniczych
wysoki poziom rozwoju gospodarczego danego obszaru wiąże się z dużą liczbą miejsc pracy, a co za tym idzie większą gęstością zaludnienia;
z kolei niski poziom rozwoju wiąże się z wysokim stopniem bezrobocia i niższą gęstością zaludnienia;
obszary, do których chętnie migrują ludzie, cechują się wyższą gęstością zaludnienia; obszary, na których ludzie żyją dłużej oraz liczba urodzeń jest wyższa od liczba zgonów odznaczają się wysoką gęstością zaludnienia;
stabilna sytuacja polityczna danego obszaru wpływa na wyższą gęstość zaludnienia.
itHf7xjC1C_d5e230
2. Rozmieszczenie ludności w Polsce
Rozmieszczenie ludności na danym obszarze najczęściej obrazowane jest poprzez średnią gęstość zaludnieniagęstość zaludnieniagęstość zaludnienia określoną dla mniejszych jednostek terytorialnych. W przypadku Polski są to województwa, powiaty lub gminy.
Gęstość zaludnienia to średnia liczba osób, jaka mieszka na danej powierzchni. Najczęściej wyraża się ona liczbą mieszkańców na 1 kmIndeks górny 22. Oblicza się ją, dzieląc ogólną liczbę mieszkańców obszaru przez jego powierzchnię. Tak otrzymaną wartość gęstości zaludnienia należy zaokrąglić do liczby całkowitej.
Przykład 1
liczba ludności Polski w 2030 roku – 37 mln 600 tys. powierzchnia Polski – 312 696 kmIndeks górny 22 średnia gęstość zaludnienia = 37 600 000 / 312 696 = 120,244 ≈ 120 osoby na 1 kmIndeks górny 22
Rozmieszczenie ludności w Polsce wykazuje duże zróżnicowanie przestrzenne, które jest efektem:
zróżnicowania warunków przyrodniczych środowiska geograficznego – gleb, ukształtowania powierzchni, lasów, wód, surowców mineralnych;
zmiennej sytuacji polityczno‑gospodarczej państwa polskiego – zabory, wojny, rozwój/kryzys gospodarczy, klęski żywiołowe;
ustalenia granic Polski w 1918 roku, a także późniejszych ich przesunięć i związanych z tym wielkich akcji migracyjnych;
forsownej polityki industrializacji w okresie gospodarki centralnie planowanej (1945–1989).
Największe zagęszczenie ludności występuje na południu Polski, a najmniejsze w części północno‑wschodniej i północno‑zachodniej. Na mapie poniżej wyróżnia się obszar przypominający kształt trójkąta o podstawie leżącej wzdłuż południowej granicy i wierzchołku w okolicach Trójmiasta. Taki układ związany jest z rozwojem gospodarczym, który skoncentrował się w Polsce południowej i centralnej. Szczególnie zwraca tu na siebie uwagę region katowicko‑krakowski, a ponadto większe miasta i zespoły miejskie, jak: Warszawa, Łódź, Trójmiasto, Wrocław, Poznań.
Obszary słabo zaludnione to przede wszystkim duże kompleksy leśne na Pojezierzu Pomorskim i Mazurskim, Ziemi Lubuskiej, w Beskidach Wschodnich. Tam też mało jest miast i przeważa ludność wiejska, co wpływa na niską średnią gęstość zaludnienia.
RUvUyjhqfADlm
Polecenie 2
Korzystając z mapy powyżej, wskaż obszary o największej i najmniejszej gęstości zaludnienia w Polsce. Wyjaśnij przyczyny takiego stanu.
R9c2CdwIgcvNR
Skorzystaj z legendy mapy znajdującej się w lewym dolnym rogu. Jedną z przyczyn wyższej gęstości zaludnienia może być obecność dużych miast.
Obszary o największej gęstości zaludnienia to największe miasta (Warszawa, Kraków, Łódź, Poznań, Wrocław, Szczecin, Białystok) i ich okolice. Największe zagęszczenie ludności występuje w największych miastach, ponieważ jest w nich najbardziej rozwinięta zabudowa mieszkalna i przybywa do nich coraz większa liczba ludności (lepsze warunki życiowe, większe możliwości znalezienia pracy).
Polecenie 2
Korzystając z opisu mapy powyżej, wymień obszary o największej i najmniejszej gęstości zaludnienia w Polsce. Wyjaśnij przyczyny takiego stanu rzeczy.
R1SxHFzIvcaPh
Jedną z przyczyn wyższej gęstości zaludnienia może być obecność dużych miast.
Obszary o największej gęstości zaludnienia to największe miasta (Warszawa, Kraków, Łódź, Poznań, Wrocław, Szczecin, Białystok) i ich okolice. Największe zagęszczenie ludności występuje w największych miastach, ponieważ jest w nich najbardziej rozwinięta zabudowa mieszkalna i przybywa do nich coraz większa liczba ludności (lepsze warunki życiowe, większe możliwości znalezienia pracy).
Polecenie 3
Odszukaj na mapie okolice swojego miejsca zamieszkania i odczytaj przybliżoną wartość gęstości zaludnienia. Odnieś ją do średniej krajowej (122 osoby/kmIndeks górny 22) i wskaż przyczyny ewentualnej rozbieżności.
R9c2CdwIgcvNR
Zastanów się, co sprawia, że w twojej miejscowości gęstość zaludnienia jest wyższa/niższa od średniej krajowej. Zwróć uwagę na przykład na warunki na rynku pracy.
Polecenie 3
Korzystając z opisu powyższych map oraz z treści materiału, podaj przybliżoną wartość gęstości zaludnienia swojego miejsca zamieszkania. Odnieś ją do średniej krajowej (122 osoby/kmIndeks górny 22) i wskaż przyczyny ewentualnej rozbieżności.
R1OctVYdOu4IX
Zastanów się, co sprawia, że w twojej miejscowości gęstość zaludnienia jest wyższa/niższa od średniej krajowej. Zwróć uwagę na przykład na warunki na rynku pracy.
Największe wartości gęstości zaludnienia występują w południowej Polsce. W wielu tamtejszych regionach znacznie przewyższają one wartość średnią dla Polski, np. w województwie śląskim są to 366 osób/kmIndeks górny 22, czyli około 3‑krotnie więcej niż średnia krajowa. Na stosunkowo małym obszarze Górnego Śląska znajduje się bardzo dużo miast, w obrębie których gęstość zaludnienia osiąga kilka tysięcy osób na 1 kmIndeks górny 22.
Wartości najniższe – zaledwie kilka, kilkanaście osób na 1 kmIndeks górny 22 – notowane są w gminach wiejskich na północy Polski, a także na Ziemi Lubuskiej, w Bieszczadach i na Lubelszczyźnie.
Ciekawostka
Gęstość zaludnienia w Warszawie wynosi ponad 3469 osób/kmIndeks górny 22, ale stolica nie jest najgęściej zaludnionym miastem w Polsce. W pobliskim Legionowie, a także w Świętochłowicach na Górnym Śląsku gęstość zaludnienia przekracza 3700 osób/kmIndeks górny 22. Natomiast najmniejsza gęstość zaludnienia w Polsce występuje w bieszczadzkiej gminie Lutowiska i wynosi zaledwie 4 osoby/kmIndeks górny 22.
Polecenie 4
Zastanów się wypisz, jakie mogą być konsekwencje:
dużej gęstości zaludnienia w miastach,
małej gęstości zaludnienia na terenach wiejskich.
R9c2CdwIgcvNR
Zastanów się, jak gęstość zaludnienia wpływa na warunki życiowe mieszkańców oraz gospodarkę danego obszaru.
Przykładowe konsekwencje dużej gęstości zaludnienia w miastach to: większa konkurencja na rynku pracy, wzrost cen produktów, wzrost cen mieszkań, większy chaos komunikacyjny i wysoki poziom hałasu w mieście, zwiększone zanieczyszczenie środowiska.
Z kolei konsekwencjami małej gęstości zaludnienia na wsiach mogą być na przykład: mniejsze zanieczyszczenia środowiska, wyższy komfort życia ze względu na brak hałasu, niższe ceny nieruchomości, mniejsza konkurencja na rynku pracy.
Pod koniec XX wieku zaobserwowano w Polsce nasilanie się zjawiska depopulacjidepopulacjadepopulacji, czyli wyludniania. Najbardziej widoczne było ono na wiejskich obszarach wschodniej Polski, skąd coraz więcej młodej ludności migrowało do miast, a zwłaszcza do Warszawy. Zjawisko wyludniania całego obszaru Polski nasiliło się szczególnie po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej i otworzeniu rynków pracy dla Polaków, na przykład w Wielkiej Brytanii, Irlandii czy Niemczech. Z tego powodu nasz kraj zmniejszył nieco liczbę mieszkańców. Największy odpływ ludności zanotowano w województwie opolskim, gdzie od dawna mieszka wiele rodzin posiadających niemieckie pochodzenie. Wówczas duża ich część, zwłaszcza ludzie młodzi, zdecydowała się na emigrację.
Od wielu lat w Polsce utrzymują się niezbyt korzystne wartości wskaźników demograficznych. Mamy coraz mniej ludzi młodych, co skutkuje małą liczbą urodzeń. Zgonów jest dużo, gdyż przybywa ludności starszej, która choć średnio żyje coraz dłużej, to nie przyczynia się do wzrostu liczby nowych mieszkańców. To zjawisko nazywane jest starzeniem się społeczeństwa.
Polecenie 5
Przypomnij sobie, jaki wpływ na zmiany w rozmieszczeniu ludności w ostatnim czasie miały znane ci osoby – rodzina bliższa i dalsza, znajomi itp. Zwróć uwagę na przyczyny tych zmian. Zapisz swoje wnioski poniżej.
R9c2CdwIgcvNR
Przypomnij sobie, czy ktoś z twojego otoczenia zmieniał ostatnio miejsce zamieszkania. Zastanów się, jakie były motywy jego decyzji. Być może były to przyczyny ekonomiczne (lepiej płatna praca) lub chęć zamieszkania w dużym mieście?
Od końca II wojny światowej liczba ludności Polski wzrosła o 15 milionów. W 1946 roku nasz kraj liczył 23,5 mln mieszkańców, a w 2023 roku było to 37,6 mln. Przez ten czas ogólne rozmieszczenie ludności w zasadzie się nie zmieniło. Wciąż najsilniej zaludnione pozostają województwa południowe (śląskie i małopolskie), a najsłabiej – województwa północne. Warto zwrócić uwagę na obszary tzw. Ziem Odzyskanych, które tuż po wojnie były zdecydowanie najsłabiej zaludnione. Tamtejsza ludność niemiecka musiała wyemigrować, a Polacy, którzy napłynęli (tzw. repatrianci), dopiero zaczynali się tam osiedlać, nie zawsze mając pełne przekonanie, że jest to rozwiązanie racjonalne. W tamtym czasie tereny te często były traktowane jako tylko „chwilowo polskie” i przesiedleńcy nie byli pewni, jak długo będą mogli na nich pozostać.
RWv4ijjMhYavk1
Polecenie 6
Odczytaj z powyższych map, jak zmieniła się gęstość zaludnienia w twoim województwie. Podaj przyczyny tych zmian. Uwzględnij zmiany granic administracyjnych.
R9c2CdwIgcvNR
Przyczyn zmian rozmieszczenia ludności jest wiele. Zostały one wymienione w punkcie 1. lekcji. Przeanalizuj je pod kątem zmian w swoim województwie.
Polecenie 6
Na podstawie informacji zawartych w materiale oraz na bazie opisów powyższych map zapisz, jak zmieniła się gęstość zaludnienia w twoim województwie. Podaj przyczyny tych zmian. Uwzględnij zmiany granic administracyjnych.
R1L1ol23iCuCt
Przyczyn zmian rozmieszczenia ludności jest wiele. Zostały one wymienione w punkcie 1. lekcji. Przeanalizuj je pod kątem zmian w swoim województwie.
Warto wiedzieć
W Polsce mniej więcej co 10 lat Główny Urząd Statystyczny przeprowadza Narodowy Spis Powszechny. Zbierane są wówczas różnorodne dane (m.in. dotyczące ludności) ze wszystkich gospodarstw domowych. Wyniki spisu są publikowane na stronach internetowych GUS (www.stat.gov.pl) lub w postaci wydawnictw drukowanych. Ostatni Narodowy Spis Powszechny przeprowadzono w Polsce w 2021 roku, a pierwszy spis ludności miał miejsce w 1789 roku.
itHf7xjC1C_d5e419
Podsumowanie
Rozmieszczenie ludności w Polsce jest nierównomierne, co wynika z:
warunków środowiska przyrodniczego;
rozwoju rolnictwa, rzemiosła, usług, a w największym stopniu przemysłu;
zaborów i przesunięć granic politycznych i administracyjnych (np. migracja na Ziemie Odzyskane);
migracji na obszary dające szanse lepszego życia (np. ze wsi do miast);
czynników demograficznych – urodzenia, zgony, starzenie się społeczeństwa.
Najgęściej zaludniona jest Polska południowa i centralna ze względu na najlepszy rozwój gospodarczy tego obszaru.
Najrzadziej zaludniona jest Polska północno‑zachodnia i północno‑wschodnia ze względu na znaczne zalesienie i małą liczbę miast.
Współcześnie niektóre obszary Polski objęte są zjawiskiem depopulacji polegającym na odpływie ludności ze wsi do miast, z obszarów miejskich do stref podmiejskich, a także poza granice kraju.
Praca domowa
Oblicz gęstość zaludnienia Polski, której liczba ludności wynosi 38,5 mln, a powierzchnia 312 969 kmIndeks górny 22.
R1TLKHieAzwhG
Pokaż podpowiedź#15537cwhite
Gęstość zaludnienia danego obszaru obliczamy, dzieląc jego liczbę mieszkańców przez powierzchnię. Gęstość zaludnienia Polski wynosi 122 osoby/kmIndeks górny 22.
Znajdź w tabeli (pobierz załącznik) dane dotyczące gęstości zaludnienia w powiatach twojego województwa. Następnie wydrukuj jedną z map, dobierz odpowiednie kredki (np. od barw jasnożółtych, poprzez pomarańczowe, czerwone, aż do brązowych) i ją pokoloruj. Po wykonaniu mapy przyjrzyj się jej i opisz w zeszycie ogólne rozmieszczenie ludności w swoim województwie.
Znajdź w tabeli (pobierz załącznik) dane dotyczące gęstości zaludnienia w powiatach twojego województwa. Następnie opisz w zeszycie ogólne rozmieszczenie ludności w swoim województwie.
RzD34GV8sMMR2
ROaTqQ282EvdF
Pokaż podpowiedź#15537cwhite
Opisując gęstość zaludnienia wskaż obszary województwa o najmniejszej i największej gęstości zaludnienia.
itHf7xjC1C_d5e571
Słownik
demografia
demografia
nauka o ludności
depopulacja
depopulacja
wyludnianie
gęstość zaludnienia
gęstość zaludnienia
średnia liczba mieszkańców przypadająca na określoną jednostkę powierzchni, najczęściej wyrażana jako liczba osób na 1 kmIndeks górny 22; gęstość zaludnienia zazwyczaj oblicza się dla jednostek podziału terytorialnego, np. państw, województw, powiatów, miast, gmin itp.
itHf7xjC1C_d5e647
Ćwiczenia
1
Ćwiczenie 1
RftREBaJLK0981
zadanie interaktywne
zadanie interaktywne
Przyporządkuj do odpowiednich kategorii wymienione czynniki wpływające na rozmieszczenie ludności.
zgony, rozwój gospodarczy, bezrobocie, wojny, długość życia, zabory, przemysł, urodzenia, zmiany granic
czynniki historyczne
czynniki ekonomiczne
czynniki demograficzne
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
1
Ćwiczenie 2
RclcXc8qet6Ay1
zadanie interaktywne
zadanie interaktywne
Pogrupuj wymienione czynniki według ich wpływu na rozmieszczenie ludności.
niespokojna sytuacja polityczna, długi średni czas życia, dużo urodzeń, płaski teren, łagodny klimat, dużo zgonów, niedobory wody, występowanie klęsk żywiołowych, wysokie bezrobocie, rozwinięta gospodarka
czynniki zwiększające zaludnienie
czynniki zmniejszające zaludnienie
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
1
Ćwiczenie 3
R19iVRhWEQ3bd1
2
Ćwiczenie 4
RjlaOXb9cOp6a1
R2LgO4o1B25me
Ćwiczenie 5
1
Ćwiczenie 6
RfncJT9anI8oJ1
Ćwiczenie 7
Znając gęstość zaludnienia oraz powierzchnię, na jakiej ona występuje, można obliczyć liczbę mieszkańców danego obszaru. Korzystając z danych w tabeli poniżej, oblicz liczbę mieszkańców w każdym z województw. Możesz to zrobić ręcznie za pomocą kalkulatora lub automatycznie, kopiując tabelę do programu liczącego, np. MS Excel czy OpenOffice Calc. Swoje obliczenia sprawdź, sumując liczby mieszkańców ze wszystkich województw – powinien wyjść wynik odpowiadający liczbie ludności Polski.