Rozmieszczenie upraw na terenie Polski

RpJU9dgMUUJq2

Na zdjęciu sad, kwitnące drzewo owocowe zajmuje większość kadru. Zdjęcie z góry.

1. Rośliny uprawne

Rośliny uprawiane w ramach działalności rolniczej można podzielić na kilka grup:

• Zboża – najważniejsze rośliny żywieniowe. Ich podstawowym plonem jest ziarno, które po zmieleniu daje mąkę, z której można upiec na przykład chleb czy bułki. Trzy główne zboża na świecie to ryż, pszenica i kukurydza – w Polsce uprawia się tylko te dwa ostatnie. Inne zboża to na przykład: żyto, pszenżyto, jęczmień, owies, gryka i proso, a także nieuprawiane w Polsce sorgo.

• Rośliny bulwiaste – również odgrywają istotną rolę w procesie żywienia, gdyż zawierają m.in. skrobię, białko i cukier. W naszej strefie umiarkowanej najbardziej rozpowszechnione są ziemniaki. W ciepłych klimatach rosną zaś: bataty, maniok, kolokazja, pochrzyn (jams).

• Rośliny cukrodajne – na świecie najważniejsza jest trzcina cukrowa, która jednak rośnie tylko w klimacie gorącym i wilgotnym. U nas i w całej strefie umiarkowanej główna roślina cukrodajna to burak cukrowy. Ponadto w Azji uprawia się arengę (palmę cukrową) i kucmerkę (bylina o słodkich korzonkach). W Ameryce Północnej do słodzenia używa się też syropu klonowego.

• Rośliny oleiste – dostarczają tłuszczów roślinnych. Najbardziej obfite w tłuszcz są rośliny uprawiane w klimatach gorących i ciepłych, np. palma oleista, palma kokosowa, migdałowiec, sezam, orzech ziemny, oliwka, soja, a także bawełna. W Polsce głównymi roślinami oleistymi są rzepak i rzepik. W cieplejszym kontynentalnym klimacie umiarkowanym uprawiany jest przede wszystkim słonecznik, a także len oleisty, gorczyca i dynia oleista.

• Rośliny pastewne – uprawiane na paszę dla zwierząt hodowlanych. Można wśród nich wyróżnić kilka grup, np. motylkowe (lucerna, koniczyna, esparceta), strączkowe (łubin, groch, bobik, soja), trawy pastewne (kostrzewa, tymotka, życica), okopowe (buraki pastewne, rzepa, brukiew, ziemniaki, marchew), silosowe (kapusta pastewna, kukurydza, słonecznik). Jak widać, niektóre rośliny pastewne są spożywane również przez człowieka.

• Rośliny włókniste – odrębna grupa upraw, gdyż uzyskiwane z nich produkty nie są wykorzystywane do celów spożywczych. Użytkuje się je do wyrobu tkanin, dywanów, mat, szczotek, pędzli, sznurków itp. Na świecie największe znaczenie ma bawełna. Inne rośliny tego typu to: juta, agawa sizalska, jukka włóknista, aloes, rafia (palma iglasta). W Polsce rośliny włókniste uprawia się na niewielką skalę i są to tylko len oraz konopie.

• Warzywa i owoce – naturalne źródło zwiększonej ilości witamin, które bardzo korzystnie wpływają na zdrowie człowieka. Najbardziej popularne warzywa to: pomidory, ogórki, papryka, kapusta, sałata, szpinak, kalafior, cebula, marchew, fasola, groch. Wśród owoców na świecie prym wiodą: cytrusy, banany, brzoskwinie, morele, arbuzy, winogrona, a w Polsce: jabłka, gruszki, śliwki, czereśnie, wiśnie, porzeczki, maliny, truskawki.

• Używki i przyprawy – nie zawierają wartościowych składników odżywczych (wyjątkiem jest kakao), są jednak uprawiane dla innych celów. Działanie substancji zawartych w używkach (kofeina, nikotyna) powoduje pobudzenie organizmu człowieka, czego przykładem może być kawa i tytoń oraz w mniejszym stopniu herbata i kakao. W Polsce uprawiać można tylko tytoń. Pozostałe wymienione używki rosną w klimatach gorących. Przyprawy mają na celu poprawę smaku i zapachu spożywanych potraw. Ważniejsze rośliny przyprawowe rosnące u nas to: cebula, chrzan, czosnek, papryka, pietruszka, koper, majeranek, tymianek, kminek zwyczajny, cząber, bylica estragon. W cieplejszych klimatach uprawia się: pieprz, cynamonowiec, muszkatołowiec, goździkowiec, wanilię, imbir i wiele innych.

R1Gdwid7VkKTe

Na zdjęciu pole pszenicy z bliska, dojrzałe kłosy. W tle fragment lasu i niebieskie niebo.

R7sGbxK47hzQn

Na zdjęciu pole żyta z bliska, zielone kłosy wypełniają cały kadr.

R10jMs5eG6GW8

Na zdjęciu pole kukurydzy. Zdjęcie zrobiono z bliska. W tle niebieskie niebo.

R4lQ04QWpwedQ

Na zdjęciu plantacja ziemniaków, równe rzędy sadzonek z zielonymi dość szerokimi liśćmi.

R4CfHyS7k05WB

Na zdjęciu pole buraków, równe rzędy młodych roślin. W tle domy mieszkalne.

R1YqYVAOlkPnz

Na zdjęciu rozległe pole rzepaku, kwitnącego na żółto. W tle niebieskie niebo.

R1cDbnz8NeCA1

Na zdjęciu pole szpinaku, równe rzędy młodych roślin.

RpJU9dgMUUJq2

Na zdjęciu sad, kwitnące drzewo owocowe zajmuje większość kadru. Zdjęcie z góry.

RIEzT1fxhgmM5

Na zdjęciu trzy białe grzyby. Jeden z grzybów do góry nogami - z blaszkami pod spodem kapelusza.

2. Struktura zasiewów i jej zmiany

Ze względu na przewagę słabych gleb w Polsce przez wiele lat głównymi roślinami uprawnymi były ziemniaki i żyto. Po 1989 roku nasze rolnictwo zaczęło intensywniej rozwijać się także w innych kierunkach.

Dokonała się transformacja gospodarcza. Nowa gospodarka rynkowa wpłynęła także na strukturę własności ziemi, której większa część przeszła w ręce prywatnych właścicieli. Rolnicy indywidualni zostali zmuszeni do zmian w strukturze zasiewów, by utrzymać się na rynku. Musieli przestawić produkcję rolną na te towary, które będą mogli sprzedać. Zamiast mniej wartościowych ziemniaków i żyta zaczęto uprawiać na większą skalę rośliny bardziej wartościowe, jak pszenicę, kukurydzę, rzepak, i to nawet na słabszych glebach. Do tego konieczne były inwestycje w maszyny oraz sprzęt rolniczy, a także w nawozy sztuczne i środki ochrony roślin.

Obecnie blisko 3/4 obszaru upraw w Polsce zajmują zboża. Stale zwiększa się areał pszenicy, pszenżyta i kukurydzy, a zmniejsza żyta. Wyraźnie też zmniejszyła się powierzchnia obsadzana ziemniakami – zamiast nich zaczęliśmy jeść więcej ryżu, kasz i makaronów.

Plantatorzy buraków cukrowych od lat mają duże trudności ze względu na załamanie krajowego przemysłu cukrowniczego (upadło wiele cukrowni). Dosyć dobrze rozwija się natomiast przemysł tłuszczowy produkujący m.in. oleje spożywcze i margaryny, toteż rolnicy, którzy w odpowiednim czasie nastawili się na uprawę rzepaku, mają na ogół duże zyski.

3. Uprawa zbóż w Polsce

Powierzchnia zasiewów, zbiory i plony to najważniejsze miary określające produkcję roślinną. W przypadku zbóż będących podstawową rośliną żywieniową, szczególnie ważne są zbiory, gdyż informują one o potencjale żywnościowym – czy dany kraj jest w stanie wyżywić się sam, czy też musi sprowadzać zboże. Polska, jako kraj typowo rolniczy, jest pod tym względem samowystarczalna. Niewielkie ilości zboża są przez nas importowane.

Corocznie w Polsce zbiera się około 30 mln ton zboża. To więcej niż na przykład w Wielkiej Brytanii czy Włoszech, gdzie liczba ludności jest znacznie większa, a zboże jest importowane. Dla porównania w sąsiedniej Ukrainie, która liczy nieco więcej mieszkańców niż Polska, zbiera się ponad dwa razy więcej zboża i kraj ten jest jednym z większych eksporterów ziarna na świecie.

Duże zbiory roślin uprawnych można otrzymywać dwoma sposobami – albo obsiewać duże powierzchnie, albo uzyskiwać wysokie plony z 1 hektara. W Polsce względnie duże zbiory zbóż osiągane są zarówno dzięki dużej powierzchni zasiewów, jak i dość wysokim plonom, wynoszącym około 40 dt z 1 ha (dt to decytona, czyli 1/10 część tony, czyli 100 kg; dawniej wielkość tę nazywano kwintalem). Dla porównania w krajach z wyspecjalizowanym rolnictwem wysokotowarowym plony zbóż są dwukrotnie wyższe, np. w Holandii wynoszą 86,6 dt/ha, a w Niemczech 69,5 dt/ha. Co prawda są tam lepsze gleby i łagodniejszy klimat, ale podane wartości i tak wskazują, jak dużo jeszcze dzieli nasze rolnictwo od najlepiej rozwiniętego.

Wśród zbieranych zbóż konsumpcyjnych największy udział, bo ponad 1/4, ma w Polsce pszenica, która jest wykorzystywana głównie do produkcji mąki i rozmaitego pieczywa. Drugie miejsce zajmuje jęczmień, z którego robi się również kaszę i piwo. Kukurydza używana jest m.in. do produkcji chipsów, chrupek, płatków. Spożywa się ją też w postaci ziarna nieprzetworzonego jako składnik różnych surówek czy też dodatek do dań, np. pizzy. Prażona kukurydza nosi amerykańską nazwę popcorn. Kukurydza uprawiana jest też na paszę dla zwierząt jako tzw. zielonka. Słoma kukurydziana może być składnikiem biomasy, którą spala się w ciepłowniach czy elektrowniach. Żyto i owies są zbożami o małych wymaganiach klimatyczno‑glebowych. Uprawia się je m.in. w górach, czego można dowiedzieć się na przykład z dawnej piosenki ludowej (Zasiali górale żyto…, zasiali górale owies…). Poza mąką i pieczywem żyto wykorzystywane jest do produkcji alkoholu. Z owsa wytwarzane są m.in. płatki śniadaniowe, a ponadto jest ono cenną paszą dla zwierząt, np. koni (Wio koniku, a jak się postarasz, na kolację zajedziemy jak w sam raz, tobie owsa nasypiemy zaraz… – śpiewała kiedyś Maryla Rodowicz). Spośród pozostałych zbóż wymienić trzeba jeszcze grykę, z której wyrabia się kaszę gryczaną.
W Polsce uprawia się dużo pszenżyta. Jednak zboże to ma nieco mniejsze wartości odżywcze i przeznacza się je głównie na paszę dla zwierząt.

RDINl6kHDu5Rx

Wykres kołowy prezentujący udział poszczególnych gatunków zbóż w ogólnej strukturze zbioru zbóż w Polsce w 2020 roku. Dane zaprezentowane na wykresie: pszenica 35,7%, żyto 8,3%, kukurydza 19,2%, jęczmień 8,4%, owies 4,7%, pszenżyto 17,4%, mieszanki zbożowe 5,9%, gryka, proso i inne zboża 0,4%.

Najbardziej wartościowym zbożem jest pszenica, której uprawa wymaga dobrych gleb i długiego okresu wegetacyjnego. W Polsce rośnie ona przede wszystkim na najlepszych glebach, a więc na Nizinie Śląskiej i Szczecińskiej, na Żuławach Wiślanych i Kujawach oraz na Wyżynie Lubelskiej. Możliwa jest też uprawa na słabszych glebach, ale muszą one być dobrze nawożone. Na słabych glebach spośród zbóż uprawia się głównie żyto, które pokrywa wiele pól na Nizinach Środkowopolskich i Pojezierzach. Mapy zamieszczone poniżej obrazują rozmieszczenie upraw pszenicy oraz żyta w Polsce i są niemal wiernym odbiciem obszarów z dobrymi i słabymi glebami.

RnHtiuwkq6uC3

Ilustracja przedstawia mapę Polski, na której pokazano udział zbóż w ogólnej powierzchni zasiewów według powiatów. Na mapie czerwonymi liniami oznaczono granice województw, a niebieskimi granice powiatów. Kolorem brunatnym oznaczono obszary, na których uprawa zbóż przekracza dziewięćdziesiąt procent ogólnej powierzchni zasiewów. Tak wysoki udział zbóż w Polsce nie występuje. Kolorem ciemnopomarańczowym oznaczono obszary, na których uprawa zbóż wynosi od 80,1% do 90,0%. Obejmują one powiaty w południowej części Polski, w województwie łódzkim - największe obszary, mniejsze obszary w województwach: śląskim (północna część), lubelskim (północna część), opolskim (centralna część), wielkopolskim (powiat na południu i powiat na zachodzie), małopolskim (centrum i północ), podkarpackim (na północy), świętokrzyskim (południe), mazowieckim pojedyncze powiaty w centrum, na południu i na wschodzie). Kolorem pomarańczowym oznaczono miejsca, w których udział zbóż w ogólnej powierzchni zasiewów wynosi od 70,1% do 80,0%. Obejmują one większość Polski w części centralnej i południowej, powiaty w województwach: wielkopolskim, lubuskim, dolnośląskim, śląskim, opolskim, łódzkim (północno‑zachodnia część), świętokrzyskim, małopolskim, podkarpackim, mazowieckim (w części południowej), lubelskim (na zachodzie i północy), podlaskim (wschodnia część). Kolorem jasnopomarańczowym oznaczono miejsca, w których udział zbóż w ogólnej powierzchni zasiewów wynosi od 60,1% do 70,0%. Obejmują one przede wszystkim północną i północno‑centralną część Polski, województwa: zachodnio‑pomorskie, pomorskie, kujawsko‑pomorskie, mazowieckie (północno‑wschodnia część), warmińsko‑mazurskie (wschodnia część), lubuskie (południowa część), lubelskie (większość), pojedyncze powiaty w wielkopolskim, opolskim, śląskim, małopolskim, świętokrzyskim, podlaskim i łódzkim. Kolorem żółtym oznaczono miejsca, w których udział zbóż w ogólnej powierzchni zasiewów wynosi od 50,1% do 60,0%. Obejmują one województwo warmińsko‑mazurskie, część podlaskiego i mazowieckiego, pojedyncze powiaty w pomorskim, zachodnio‑pomorskim, kujawsko‑pomorskim, wielkopolskim, mazowieckim, lubelskim, podlaskim, lubuskim. Kolorem zielonym oznaczono miejsca, w których udział zbóż w ogólnej powierzchni zasiewów wynosi mniej niż 50%. Obejmują one pojedyncze powiaty w województwach warmińsko‑mazurskim (w skali kraju najwięcej powiatów), podlaskim, mazowieckim, podkarpackim i małopolskim. Po prawej stronie na dole legenda z opisem użytych kolorów. Po lewej podziałka liniowa od 0 do 200 km, co 100 km. W lewym górnym rogu tytuł mapy: Polska uprawa zbóż.

Przewagę pszenicy nad żytem obrazują też średnie plony tych zbóż – z 1 hektara zbieramy powyżej 43 dt ziarna pszenicy i prawie 30 dt żyta. Dla porównania w krajach z wysokorozwiniętym rolnictwem towarowym plony pszenicy są znacznie wyższe i wynoszą na przykład 89 dt/ha w Irlandii czy Belgii (2019 r.).

4. Uprawa pozostałych roślin (niezbożowych)

Poza zbożami duże znaczenie w naszym rolnictwie mają ziemniaki, buraki cukrowe, rzepak oraz warzywa i owoce.
Uprawa ziemniaków i buraków cukrowych jest ściśle związana z jakością gleb. Ziemniaki, podobnie jak żyto, mogą rosnąć na słabych glebach, natomiast buraki cukrowe, podobnie jak pszenica, potrzebują lepszej ziemi. Toteż ziemniaki często rosną na tych samych obszarach co żyto, a buraki cukrowe tam, gdzie pszenica. Wśród rolników przyjęło się nawet określać jakość gleb w powiązaniu z tymi właśnie uprawami – często mówi się o dobrych glebach pszenno‑buraczanych i słabych glebach żytnio‑ziemniaczanych. Poniższe i powyższe mapy potwierdzają powiązania przestrzenne między tymi uprawami.

R1Ugl1kRJVcEN

Ilustracja przedstawia dwie mapy Polski, na których pokazano udział buraków cukrowych i ziemniaków w ogólnej powierzchni zasiewów według powiatów. Na mapie czerwonymi liniami oznaczono granice województw, a czarnymi granice powiatów, czerwonymi kropkami oznaczono miasta wojewódzkie i je opisano. Uprawa buraków. Odcieniami koloru fioletowego przedstawiono udział buraków cukrowych w ogólnej powierzchni zasiewów. Kolor najjaśniejszy obrazuje obszary powyżej dziesięciu procent, a kolor najciemniejszy poniżej jednego procenta. Na przeważającej powierzchni Polski udział buraków cukrowych w ogólnej powierzchni zasiewów wynosi powyżej dziesięciu procent. Najniższe wartości odnotowano w województwach kujawsko‑pomorskim, wielkopolskim, dolnośląskim i lubelskim, gdzie występują powiaty, w których udział buraków cukrowych w ogólnej powierzchni zasiewów wynosi poniżej jednego procenta. Uprawa ziemniaków. Na przeważającym obszarze Polski udział ziemniaków w ogólnej powierzchni zasiewów nie przekracza dwóch procent, co oznaczono na mapie kolorem zielonym. Obszary, na których udział ziemniaków w ogólnej powierzchni zasiewów przekracza pięć procent oznaczono kilkoma odcieniami koloru brązowego i obejmują one pojedyncze powiaty w województwie wielkopolskim, pomorskim, mazowieckim, świętokrzyskim, małopolskim i podkarpackim. Na obszarach górskich najwięcej jest obszarów najciemniejszych, obrazujących udział ziemniaków w ogólnej powierzchni zasiewów powyżej piętnastu, a nawet powyżej dwudziestu procent.

Rzepak i rzepik to praktycznie jedyne rośliny oleiste uprawiane u nas na skalę przemysłową. Wymagają one raczej dobrych gleb, choć mogą też rosnąć na słabszych przy odpowiednim nawożeniu. Uprawia się je głównie na północy i zachodzie Polski, m.in. na Kujawach i Opolszczyźnie, gdzie powstały duże zakłady przemysłu tłuszczowego (Kruszwica, Brzeg).Jedyne w Polsce rośliny włókniste – len i konopie – w niewielkich ilościach uprawiane są głównie na Podlasiu, Mazurach i Pomorzu.Rośliny wykorzystywane do produkcji używek – tytoń do papierosów, chmiel do piwa – uprawia się przede wszystkim na Lubelszczyźnie; dotyczy to zwłaszcza chmielu, bo tytoń spotkać można też w wielu innych regionach Polski.Warzywa i owoce rosną w całym kraju – zarówno w małych ogródkach działkowych czy przydomowych, jak i w dużych plantacjach czy sadach. Większy udział tych upraw występuje w pobliżu miast, które stanowią duży rynek zbytu dla świeżych warzyw i owoców – są one spożywane bezpośrednio przez ludzi, a także trafiają do zakładów przetwórstwa owocowo‑warzywnego.Warto wiedzieć, że Polska zalicza się do ścisłej światowej czołówki w zbiorach jabłek, truskawek i porzeczek.

Podsumowanie

• Z roślin uprawnych największe znaczenie żywieniowe mają zboża – w Polsce jest to pszenica, jęczmień, pszenżyto, kukurydza, żyto, owies, gryka.

• Poza zbożami ważne w naszym rolnictwie są ziemniaki, buraki cukrowe, rzepak oleisty oraz warzywa i owoce.

• Pszenica i buraki cukrowe dają wysokie plony tylko na dobrych glebach, np. na Nizinie Śląskiej i Szczecińskiej, na Kujawach i Żuławach Wiślanych oraz na Wyżynie Lubelskiej.

• Ziemniaki, żyto i owies mogą rosnąć na słabszych glebach, dlatego najwięcej tych upraw występuje na nizinach środkowopolskich oraz w górach.

• Polska zalicza się do światowej czołówki w zbiorach pszenżyta, żyta, owsa, jabłek i truskawek.

Praca domowa

Na podstawie danych dotyczących plonów pszenicy i żyta w dwóch wybranych województwach stwórz dwie mapy – kartogramy. Następnie porównaj wysokości tych plonów, także w ujęciu przestrzennym. Wyjaśnij przyczyny występujących różnic.

RblgpETTfj354

Na ilustracji dwie mapy konturowe Polski z podziałem na województwa. Z lewej strony tytuł pszenica, z prawej strony tytuł żyto. Pośrodku legenda z kolorami. Kolorem jasnożółty - niskie średnie plony zbóż w województwach (25 dekaton na hektar). Kolor brązowy - wysokie średnie plony zbóż w województwach (50 dekaton na hektar). Podziałka co pięć dekaton na hektar.

Słownik

Ćwiczenia