Ważne daty

Rytm

Omawiając zagadnienia melodyki, zwróciliśmy uwagę na złożoność każdego utworu muzycznego, na mnogość elementów, które współtworzą dzieło muzyczne. Do głównych elementów konstrukcyjnych muzyki, obok melodii i harmonii, należy także rytm. Jego zadaniem jest uporządkowanie długości trwania dźwięków.

Słowa rytm używamy także w innych kontekstach.

Film edukacyjny pt. Regulujące działanie rytmu

RYq8HRVlDgjud

Film pod tytułem: „Regulujące działanie rytmu”. W pierwszej scenie widzimy kolorowo ubrane osoby, grające na bębnach afrykańskich. Lektor czyta: Niektóre definicje dzieła muzycznego jako pierwsze współtworzące go elementy wymieniają nie melodię i harmonię, ale rytm. Coraz częściej wskazuje się bowiem, że to on był pierwotnym elementem muzyki, że bez niego nie może zaistnieć żaden utwór muzyczny. Francuski kompozytor i teoretyk muzyki Vincent d'Indy tak wyraził się o roli rytmu: "Należy go traktować jako czynnik poprzedzający inne elementy muzyki - wiele ludów nie zna harmonii, niektóre mogą nawet nie znać melodii, ale każdy zna rytm. W czasie czytania w tle słychać grę na afrykańskich bębnach. W drugiej scenie pojawia się zdjęcie twarzy kobiety, która przyłożyła wskazujący palec do ust, na znak ciszy. Lektor kontynuuje: Różne techniki medytacyjne nakazują wsłuchanie się we własny organizm. Można przywołać ich motto: "Rytm jest dookoła ciebie - słuchaj.... i patrz; świat jest rytmem"... Spróbujemy na kilka chwil zachować absolutną ciszę, zamknijmy oczy i wsłuchajmy się we własny organizm… W ciszy słychać: odgłosy wdechu i wydechu, odgłos bicia serca. Lektor przekierowuje uwagę słuchacza na zewnątrz: Rzeczywiście, otaczają nas różne regularne, rytmiczne odgłosy. W ciszy słychać: odgłos kroków na ulicy, odgłos jadącego pociągu, tykający zegar, bicie zegara. W kolejnej scenie wyświetlone jest zdjęcie medytującej o świcie kobiety. Lektor czyta: Nasza umiejętność odczuwania zmieniającego się czasu, pamięć o regularności czynności fizjologicznych, takich jak sen, posiłki, odczuwanie pór dnia to tak zwany zegar biologiczny. Utożsamiany jest najczęściej z rytmem - tak: rytmem! - dobowym. To on określa czas pracy i odpoczynku, to on wyznacza pory spożywania posiłków, to on porządkuje każdy nasz dzień... Co więcej, jeśli spojrzymy na otaczający nas świat, zaobserwujemy także cykliczność tygodni, miesięcy, czy pór roku. W kolejnej scenie widzimy skomplikowany zegar, który umieszczony jest w spirali, godziny cyklicznie się powtarzają. Lektor czyta: Na początku XX wieku, kiedy rytm, tempo i czas zostały potraktowane jako zagadnienia, które mogą stać się swoistym manifestem w sztuce, zaczęto źródeł inspiracji szukać w technice. Przykładem mogą być choćby dwie kompozycje powstałe w różnych kręgach kulturowych. We Francji Artur Honegger, zafascynowany parowozami, skomponował w 1923 roku poemat symfoniczny Pacyfic 231. Choć jeden z recenzentów pisał, że w trakcie wykonywania niemal czuł w nozdrzach zapach oceanu, tak naprawdę, Pacyfik 231 to model lokomotywy parowej… W tle widać i słychać lokomotywę parową, po chwili rozbrzmiewają dźwięki nowoczesnej muzyki. To wspomniany przez lektora utwór Artura Honeggera Pacyfik 231. Na wyświetlaczu pojawia się zdjęcie Aleksandra Mosołowa i wnętrze huty. Lektor opowiada: Niemal w tym samym czasie, w roku 1926, radziecki twórca Aleksander Mosołow, skomponował Fabrykę Stali... Regularnie, niemal transowo powtarzane schematy rytmiczne ilustrują odgłosy hali produkcyjnej… W tle pojawia się hałaśliwa, transowa muzyka. Instrumenty imitują pracę maszyn… to wspomniany utwór: Fabryka Stali. Na końcu filmu pojawia się plansza z napisem: Czyżby zatem rację miał niemiecki dyrygent, pianista i kompozytor Hans von Bulow mówiąc: „Na początku był rytm"? Pozostawię Was na chwilę z tym pytaniem… Lektor odczytuje te słowa.

Film pod tytułem: „Regulujące działanie rytmu”. W pierwszej scenie widzimy kolorowo ubrane osoby, grające na bębnach afrykańskich. Lektor czyta: Niektóre definicje dzieła muzycznego jako pierwsze współtworzące go elementy wymieniają nie melodię i harmonię, ale rytm. Coraz częściej wskazuje się bowiem, że to on był pierwotnym elementem muzyki, że bez niego nie może zaistnieć żaden utwór muzyczny. Francuski kompozytor i teoretyk muzyki Vincent d'Indy tak wyraził się o roli rytmu: "Należy go traktować jako czynnik poprzedzający inne elementy muzyki - wiele ludów nie zna harmonii, niektóre mogą nawet nie znać melodii, ale każdy zna rytm. W czasie czytania w tle słychać grę na afrykańskich bębnach. W drugiej scenie pojawia się zdjęcie twarzy kobiety, która przyłożyła wskazujący palec do ust, na znak ciszy. Lektor kontynuuje: Różne techniki medytacyjne nakazują wsłuchanie się we własny organizm. Można przywołać ich motto: "Rytm jest dookoła ciebie - słuchaj.... i patrz; świat jest rytmem"... Spróbujemy na kilka chwil zachować absolutną ciszę, zamknijmy oczy i wsłuchajmy się we własny organizm… W ciszy słychać: odgłosy wdechu i wydechu, odgłos bicia serca. Lektor przekierowuje uwagę słuchacza na zewnątrz: Rzeczywiście, otaczają nas różne regularne, rytmiczne odgłosy. W ciszy słychać: odgłos kroków na ulicy, odgłos jadącego pociągu, tykający zegar, bicie zegara. W kolejnej scenie wyświetlone jest zdjęcie medytującej o świcie kobiety. Lektor czyta: Nasza umiejętność odczuwania zmieniającego się czasu, pamięć o regularności czynności fizjologicznych, takich jak sen, posiłki, odczuwanie pór dnia to tak zwany zegar biologiczny. Utożsamiany jest najczęściej z rytmem - tak: rytmem! - dobowym. To on określa czas pracy i odpoczynku, to on wyznacza pory spożywania posiłków, to on porządkuje każdy nasz dzień... Co więcej, jeśli spojrzymy na otaczający nas świat, zaobserwujemy także cykliczność tygodni, miesięcy, czy pór roku. W kolejnej scenie widzimy skomplikowany zegar, który umieszczony jest w spirali, godziny cyklicznie się powtarzają. Lektor czyta: Na początku XX wieku, kiedy rytm, tempo i czas zostały potraktowane jako zagadnienia, które mogą stać się swoistym manifestem w sztuce, zaczęto źródeł inspiracji szukać w technice. Przykładem mogą być choćby dwie kompozycje powstałe w różnych kręgach kulturowych. We Francji Artur Honegger, zafascynowany parowozami, skomponował w 1923 roku poemat symfoniczny Pacyfic 231. Choć jeden z recenzentów pisał, że w trakcie wykonywania niemal czuł w nozdrzach zapach oceanu, tak naprawdę, Pacyfik 231 to model lokomotywy parowej… W tle widać i słychać lokomotywę parową, po chwili rozbrzmiewają dźwięki nowoczesnej muzyki. To wspomniany przez lektora utwór Artura Honeggera Pacyfik 231. Na wyświetlaczu pojawia się zdjęcie Aleksandra Mosołowa i wnętrze huty. Lektor opowiada: Niemal w tym samym czasie, w roku 1926, radziecki twórca Aleksander Mosołow, skomponował Fabrykę Stali... Regularnie, niemal transowo powtarzane schematy rytmiczne ilustrują odgłosy hali produkcyjnej… W tle pojawia się hałaśliwa, transowa muzyka. Instrumenty imitują pracę maszyn… to wspomniany utwór: Fabryka Stali. Na końcu filmu pojawia się plansza z napisem: Czyżby zatem rację miał niemiecki dyrygent, pianista i kompozytor Hans von Bulow mówiąc: „Na początku był rytm"? Pozostawię Was na chwilę z tym pytaniem… Lektor odczytuje te słowa.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RYq8HRVlDgjud

Film pod tytułem: „Regulujące działanie rytmu”. W pierwszej scenie widzimy kolorowo ubrane osoby, grające na bębnach afrykańskich. Lektor czyta: Niektóre definicje dzieła muzycznego jako pierwsze współtworzące go elementy wymieniają nie melodię i harmonię, ale rytm. Coraz częściej wskazuje się bowiem, że to on był pierwotnym elementem muzyki, że bez niego nie może zaistnieć żaden utwór muzyczny. Francuski kompozytor i teoretyk muzyki Vincent d'Indy tak wyraził się o roli rytmu: "Należy go traktować jako czynnik poprzedzający inne elementy muzyki - wiele ludów nie zna harmonii, niektóre mogą nawet nie znać melodii, ale każdy zna rytm. W czasie czytania w tle słychać grę na afrykańskich bębnach. W drugiej scenie pojawia się zdjęcie twarzy kobiety, która przyłożyła wskazujący palec do ust, na znak ciszy. Lektor kontynuuje: Różne techniki medytacyjne nakazują wsłuchanie się we własny organizm. Można przywołać ich motto: "Rytm jest dookoła ciebie - słuchaj.... i patrz; świat jest rytmem"... Spróbujemy na kilka chwil zachować absolutną ciszę, zamknijmy oczy i wsłuchajmy się we własny organizm… W ciszy słychać: odgłosy wdechu i wydechu, odgłos bicia serca. Lektor przekierowuje uwagę słuchacza na zewnątrz: Rzeczywiście, otaczają nas różne regularne, rytmiczne odgłosy. W ciszy słychać: odgłos kroków na ulicy, odgłos jadącego pociągu, tykający zegar, bicie zegara. W kolejnej scenie wyświetlone jest zdjęcie medytującej o świcie kobiety. Lektor czyta: Nasza umiejętność odczuwania zmieniającego się czasu, pamięć o regularności czynności fizjologicznych, takich jak sen, posiłki, odczuwanie pór dnia to tak zwany zegar biologiczny. Utożsamiany jest najczęściej z rytmem - tak: rytmem! - dobowym. To on określa czas pracy i odpoczynku, to on wyznacza pory spożywania posiłków, to on porządkuje każdy nasz dzień... Co więcej, jeśli spojrzymy na otaczający nas świat, zaobserwujemy także cykliczność tygodni, miesięcy, czy pór roku. W kolejnej scenie widzimy skomplikowany zegar, który umieszczony jest w spirali, godziny cyklicznie się powtarzają. Lektor czyta: Na początku XX wieku, kiedy rytm, tempo i czas zostały potraktowane jako zagadnienia, które mogą stać się swoistym manifestem w sztuce, zaczęto źródeł inspiracji szukać w technice. Przykładem mogą być choćby dwie kompozycje powstałe w różnych kręgach kulturowych. We Francji Artur Honegger, zafascynowany parowozami, skomponował w 1923 roku poemat symfoniczny Pacyfic 231. Choć jeden z recenzentów pisał, że w trakcie wykonywania niemal czuł w nozdrzach zapach oceanu, tak naprawdę, Pacyfik 231 to model lokomotywy parowej… W tle widać i słychać lokomotywę parową, po chwili rozbrzmiewają dźwięki nowoczesnej muzyki. To wspomniany przez lektora utwór Artura Honeggera Pacyfik 231. Na wyświetlaczu pojawia się zdjęcie Aleksandra Mosołowa i wnętrze huty. Lektor opowiada: Niemal w tym samym czasie, w roku 1926, radziecki twórca Aleksander Mosołow, skomponował Fabrykę Stali... Regularnie, niemal transowo powtarzane schematy rytmiczne ilustrują odgłosy hali produkcyjnej… W tle pojawia się hałaśliwa, transowa muzyka. Instrumenty imitują pracę maszyn… to wspomniany utwór: Fabryka Stali. Na końcu filmu pojawia się plansza z napisem: Czyżby zatem rację miał niemiecki dyrygent, pianista i kompozytor Hans von Bulow mówiąc: „Na początku był rytm"? Pozostawię Was na chwilę z tym pytaniem… Lektor odczytuje te słowa.

Rytmika

Odkąd kompozytorzy zwrócili uwagę na konieczność regulacji następstw dźwięków w utworach muzycznych, konieczne było znalezienie systemu znaków, które dokładnie określiłyby długość każdej nuty. Można zatem domyślać się, że wyróżnimy dwa podstawowe rodzaje rytmikiRytmikarytmiki:

1. rytmika swobodna – nie jest związana z metrum, podlega najczęściej akcentom tekstu słownego.

2. rytmika ustalona (inaczej wiązana) – grupowana w taktyTakttakty, związana z metrumMetrummetrum, porządkuje przebiegi dźwięków za pomocą regularnie powracających akcentów.

Muzyka w starożytnej Grecji, bardzo silnie związana z poezją i dramatem, porządkowana była za pomocą akcentowanych i nieakcentowanych sylab tekstu (ich kombinacje nazywano stopami metrycznymi).

W podobny sposób, swobodnie, wykonywano jednogłosową muzykę w średniowieczu. Zwróć uwagę na pochodzący z początków XV wieku zapis najstarszej polskiej pieśni religijnej – Bogurodzicy. Na pięciolinii pojawiają się drobne romby – neumyNeumyneumy; określają one wysokość dźwięku, ale nie mówią nic o ich czasie trwania:

RU7X7C2ezY2X81

Ilustracja przedstawia rękopis utworu „Bogurodzicy” z 1407 roku. Zapis nutowy składa się z siedmiu pięciolinii. Nuty mają kształt kropek lub falek. Na stronie znajdują się również ręcznie kaligrafowane teksty. Każde zdanie zaczyna się dużą ozdobną literą. W zapisie nie ma ani metrum, ani kresek taktowych.

Od ok. XVII wieku rytm muzyczny zaczął być regulowany powtarzalnością akcentów w ramach schematów nazywanych taktami. Ów porządek rytmiczny nazywany periodycznym lub taktowym obecny był w muzyce przez 300 lat, choć już w pierwszych dziesięcioleciach XIX stulecia Fryderyk Chopin zwracał uwagę na fakt, iż jego wyobraźnię twórczą ogranicza tradycyjna notacja muzyczna. Jego kompozycje charakteryzuje proces przezwyciężania schematyzacji rytmicznej, rozluźnienie pulsacji, co osiągnął, wprowadzając manierę tempo rubato (tzw. okradania wartości rytmicznych) oraz rozbudowane zdobienia linii melodycznej szeregiem drobnych wartości rytmicznych. Posłuchajmy Nokturnu c‑moll op. 48 nr 1 Fryderyka  Chopina, zwracając uwagę na efekt wprowadzanych zmian rytmicznych.

W XX wieku obserwować możemy różne rozwiązania w odniesieniu do organizacji rytmicznej. Obok tradycyjnych rozwiązań (typowych dla nurtów archaizujących) odnajdujemy utwory, w których kreska taktowa działa jedynie jako punkt orientacyjny dla wykonawcy lub symbol oddzielający kolejne odcinki formalne (np. I część Sonaty fortepianowej „Concord” Charlesa Ivesa). Niekiedy też kompozytorzy, rezygnując całkowicie z tradycyjnej notacji muzycznej, a zatem także z kresek taktowych, określają dokładnie czas trwania poszczególnych fragmentów swoich utworów. Posłuchajmy z partyturą Trenu pamięci ofiar Hiroszimy Krzysztofa Pendereckiego, zwracając uwagę na innowacyjność zapisu muzycznego, w odniesieniu do rytmu sprowadzającego się do wskazania ilości sekund przeznaczonych na ekspozycję poszczególnych bloków brzmieniowych.

Nuty

Kiedy pierwsi znani z nazwiska kompozytorzy działający w II połowie XII wieku w Paryżu - Leoninus i Perotinus rozpoczęli regulację czasu trwania dźwięków, by śpiewające jednocześnie dwa, trzy, a sporadycznie także cztery głosy spotykały się we właściwych miejscach, skorzystali z antycznych stóp metrycznych i określili relacje wartości krótkich i długich nut:

R91GbAZVtnRp3

Ilustracja przedstawia Antyczne stopy metryczne i relacje wartości krótkich i długich nut. W pierwszej kolumnie pokazano zapis w notacji modalnej, w drugiej odpowiadającą mu notację współczesną, w trzeciej umieszczono nazwy antycznych stóp metrycznych odpowiadających tym rytmom. Ćwierćnuta i ósemka to trochej. Ósemka i ćwierćnuta to jamb. Ćwierćnuta z kropką, ósemka i ćwierćnuta to daktyl. Ósemka, ćwierćnuta i ćwierćnuta z kropką to anapest. Dwie ćwierćnuty z kropką to spondej. Ósemka, ćwierćnuta i ósemka to trybrach.

Powyższy podział na sześć schematów rytmicznych, nazywanych sześcioma modusami rytmicznymi, później zastąpiony został systemem menzuralnym, określającym nie tylko relację długi‑krótki, ale dokładny czas poszczególnych dźwięków, by ostatecznie przyjąć postać tradycyjnego zapisu:

RLZjkbnETv2Kg1

Ilustracja przedstawiająca wartości nut. Na ilustracji pokazane są znaki graficzne nut i odpowiadających im pauz. Cała nuta to pusta w środku, niezamalowana elipsa położona w poziomie. Półnuta to elipsa podobna do całej nuty i kreska umieszczona po prawej stronie elipsy. Ćwierćnuta podobna jest do półnuty tylko elipsa jest zapełniona, zamalowana. Ósemka jest podobna do ćwierćnuty, tylko oprócz zamalowanej elipsy i kreski ma jeszcze jeden ogonek rysowany od góry kreski. Szesnastki są podobne do ósemek, tylko mają dwa ogonki. Nuty są przedstawione w postaci drzewka pokazującego ich wzajemne zależności czasu trwania. Cała nuta dzieli się na dwie półnuty, każda półnuta na dwie ćwierćnuty, każda ćwierćnuta dzieli się na dwie ósemki, a każda ósemka na dwie szesnastki.

Kiedy takie wartości rytmiczne dodatkowo uporządkuje się w takty, jednostki regulujące następstwem akcentów, zaczniemy zauważać w muzyce puls, dwudzielny, trójdzielny, czwórkowy… Jednostkami takimi steruje metrum zapisywane w postaci dwóch liczb: górna wskazuje ilość podstawowych wartości rytmicznych w takcie, dolna zaś, co to za wartość.

Jak wiadomo, walc jest tańczony na trzy, zapisuje się go w metrum 3/4.  Cyfra cztery wskazuje, że podstawową wartością rytmiczną jest ćwierćnuta, cyfra - trojka oznacza że w jednym takcie mają pojawić się trzy takie ćwierćnuty. Słuchając walca możemy kołysać się w trójdzielnym rytmie.

Polka z kolei jest tańcem utrzymanym w metrum dwudzielnym 2/4. Wiadomo zatem, że akcenty będą powtarzały się co dwie ćwierćnuty.

W XX wieku, nawet jeśli kompozytor stosuje metrum i kreskę taktową, niekiedy przestajemy odczuwać regularną pulsację. Związane jest to z komplikacjami przebiegów rytmicznych w utworach – kreska taktowa pełni wówczas jedynie funkcję orientacyjną dla wykonawców. Twórcy stosują też rozmaite zabiegi uwypuklające rolę rytmu w utworze muzycznym:

Komponowane są jednak cały czas utwory, w których czynnik rytmiczny współgra z innymi elementami dzieła muzycznego, a słuchacz zaskakiwany jest np. wprowadzeniem przedmiotu użytku codziennego (podkreślającego rolę rytmu) w tkankę orkiestrową:

Zadania

RdMknrrfhuQ30

Ćwiczenie 7

Wyjaśnij, co oznacza metrum dwie czwarte.

Wyjaśnij, co oznacza metrum dwie czwarte.

Wskaż metrum poniższego przykładu muzycznego.

• 3/8
• 2/4
• 3/4
• 4/4

Zadanie posiada plik audio, który można odsłuchać w wersji online podręcznika.

Ćwiczenie 7

RFTF1ZV3FLENK

Wyjaśnij, co oznacza metrum dwie czwarte.

Słownik pojęć

Słownik pojęć opracowano na podstawie:

Jerzy Habela, Słowniczek muzyczny, PWM, Kraków 1958

Biblioteka muzyczna

Bibliografia

Witold Rudziński, Nauka o rytmie muzycznym, PWM, Kraków 1987.

Jerzy Habela, Słowniczek muzyczny, PWM, Kraków 1980.