Wprowadzenie

Józef Piłsudski dokonał przewrotu, ponieważ, jak sam tłumaczył, chciał uzdrowić sytuację w kraju. Stąd okres rządów po 1926 roku nazywano sanacją (łac. sanatio – uzdrowienie).

Pierwsze działania obozu sanacyjnego

Po dokonaniu przewrotu majowego Piłsudski starał się przekonać społeczeństwo, że zmiany, jakie teraz nastąpią, rzeczywiście doprowadzą do uporządkowania sytuacji politycznej w kraju oraz wzmocnią pozycję międzynarodową państwa. Podczas pogrzebu ofiar zamachu wyraził wolę porozumienia z różnymi siłami politycznymi. Także pierwsze decyzje Marszałka: utrzymanie parlamentu, wybór prezydenta, dawały nadzieję na zachowanie procedur demokratycznych w procesie rządzenia. Nie dziwiły też wprowadzone do konstytucji zmiany, czyli nowela sierpniowa. Piłsudski stale krytykował zbyt duże uprawnienia parlamentu, które w przypadku rozbicia politycznego ciała ustawodawczego powodowały jego niemoc. Marszałek zawsze też był zwolennikiem silnej władzy wykonawczej. Poza tym zmiany ustawy zasadniczej można było zmieścić w ramach demokracji.

Trudniej już było wytłumaczyć represje wobec osób popierających rząd w okresie przewrotu, choć i one nie miały początkowo charakteru powszechnego: aresztowano gen. Tadeusza Rozwadowskiego, gen. Włodzimierza Zagórskiego. Ten pierwszy pobyt w więzieniu przy płacił utratą zdrowia, drugi zaginął. Prorządowy gen. Władysław Anders nie doświadczył natomiast żadnych szykan. Zdarzało się, że niechęć do obozu piłsudczykowskiego narażała na represje również przedstawicieli świata kultury. Między innymi ciężko pobity został pisarz Tadeusz Dołęga‑Mostowicz.

Takie sytuacje budziły sprzeciw społeczny, podobnie jak „stosowanie precedensów”. Polegało to na rygorystycznym kierowaniu się przepisami obowiązującej konstytucji, bez uwzględniania intencji twórcy czy obowiązującej tradycyjnej interpretacji. Piłsudskiemu zależało na pokazaniu słabości i nieścisłości prawnych marcowej ustawy zasadniczej, a przy okazji mógł podejmować działania w interesie własnej ekipy. Przykładem zastosowania precedensu była sytuacja z końca września 1926 roku. Sejm wystąpił z wnioskiem o wotum nieufności wobec dwóch ministrów rządu Kazimierza Bartla. Sam premier w geście solidarności również podał się do dymisji. Prezydent przyjął dymisję, po czym – po konsultacjach z Piłsudskim – powołał nowy rząd dokładnie w tym samym składzie. Konstytucja nie zabraniała przecież prezydentowi powołania w skład rządu ministrów, którzy uprzednio otrzymali wotum nieufności. Innym przykładem precedensu było zwoływanie przez prezydenta, na wniosek posłów, sesji nadzwyczajnej parlamentu, a następnie odraczanie jej w taki sposób, żeby nie odbyło się żadne posiedzenie.

W październiku 1926 roku sam Marszałek stanął na czele rządu, licząc zapewne, że jego autorytet zniweluje niechęć części społeczeństwa do nowej ekipy rządzącej. Trudno jednak było zauważyć zmianę. O ile w wyniku zamachu niektóre partie polityczne poparły czyn Piłsudskiego i nawet miały wpływ na jego sukces (choćby PPS), o tyle po kilku miesiącach nie istniało już żadne ugrupowanie, które w pełni popierałoby obóz sanacyjny. Partie lewicowe zniechęciły się, nie widząc zmian i tracąc nadzieję na wprowadzenie swojego programu. Policzkiem dla lewicy było także nawiązanie współpracy między Piłsudskim a konserwatystami, polegającej na powołaniu do rządu Piłsudskiego dwóch ministrów wywodzących się z kręgów konserwatystów wileńskich. Marszałek złożył też wizytę w Nieświeżu – siedzibie Radziwiłłów.

Zjednoczenie obozu sanacyjnego – parlamentarna i pozaparlamentarna walka z przeciwnikami politycznymi

Piłsudski postanowił zjednoczyć swoich zwolenników, tworząc ugrupowanie, które będzie brało udział w wyborach i którego sukcesy pozwolą na zachowanie pozorów parlamentarnych rządów. W styczniu 1928 roku powstał Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR), na którego czele stanął Walery Sławek, bliski współpracownik i przyjaciel Piłsudskiego.

Rae86Ib6rCZHw

Prezydium BBWR z wizyta u marszałka Senatu J. Szymańskiego. Od lewej siedzą: Hipolit Gliwic, Walery Sławek, Julian Szymański, Kazimierz Świtalski, Walery Roman; stoją: Henryk Loewenherz, Karol Polakiewicz, Jakub Bojko, Zdzisław Stroński, Zdzisław Lechnicki, Adam Piasecki Źródło: Prezydium BBWR z wizyta u marszałka Senatu J. Szymańskiego. Od lewej siedzą: Hipolit Gliwic, Walery Sławek, Julian Szymański, Kazimierz Świtalski, Walery Roman; stoją: Henryk Loewenherz, Karol Polakiewicz, Jakub Bojko, Zdzisław Stroński, Zdzisław Lechnicki, Adam Piasecki, domena publiczna.

W pierwszych wyborach (marzec 1928 r.) po utworzeniu BBWR blok zdobył znacznie mniej głosów, niż piłsudczycy oczekiwali. Był wprawdzie największym ugrupowaniem w sejmie (29% mandatów) i w senacie (42%), jednak nie miał potrzebnej do samodzielnego rządzenia większości. Brakowało mu także większości pozwalającej na dokonanie zmian konstytucyjnych.

Rp7Fvb2V64Zz9

Ulotka wyborcza BBWR Źródło: Ulotka wyborcza BBWR, domena publiczna.

Wkrótce po wyborach Piłsudski wygłosił przemówienie do posłów i senatorów z BBWR. Marszałek zaprezentował w nim swoje oczekiwania wobec nowo wybranego sejmu, ale także dał wyraźny sygnał opozycji, że konieczne są zmiany konstytucyjne.

Wybory brzeskie

Po zwołaniu sesji nowego parlamentu bardzo szybko doszło do konfliktu. Opozycja próbowała postawić w stan oskarżenia za „nadużycia budżetowe” ministra Gabriela CzechowiczatLQXh7u9we_000tp001Gabriela Czechowicza. Faktycznie chodziło o przeznaczenie części środków z nadwyżki budżetowej na kampanię wyborczą BBWR. Sprawy nie rozstrzygnięto mimo postawienia urzędnika przed Trybunałem Stanu. Niemniej podejrzany o przeznaczanie na cele partyjne państwowych pieniędzy był minister ekipy, która objęła władzę z hasłami zlikwidowania nieprawidłowości (także finansowych) w polityce II RP. To musiało podważać wiarygodność piłsudczyków. Niechęć do nowego obozu władzy wzbudziło także powołanie w kwietniu 1929 roku rządu pułkowników (gabinet Kazimierza Świtalskiego). Nazwa nie była przypadkowa. Większość członków gabinetu była wojskowymi. Rząd rozpoczął szykanowanie opozycji także za domaganie się na forum sejmowym powrotu rządów parlamentarnych. Zjednoczenie opozycji i powstanie Centrolewu (o działaniach opozycji poniżej) pozwoliło na uchwalenie wotum nieufności dla rządu. Prezydent odwołał gabinet Świtalskiego, po czym powołał nowy w prawie identycznym składzie. Zmiana nastąpiła tylko na stanowisku premiera. Dalsze problemy z opozycją zmotywowały prezydenta do rozwiązania parlamentu w sierpniu 1930 roku. Podczas kampanii do nowego sejmu we wrześniu 1930 roku aresztowano przywódców Centrolewu. Aresztowania odbyły się z polecenia ministra spraw wewnętrznych Felicjana Sławoja‑Składkowskiego.tLQXh7u9we_000tp002Felicjana Sławoja‑Składkowskiego. Polityków osadzono w Brześciu nad Bugiem, a już po wyborach wytoczono im procesy.

Otrzymali wyroki od 1,5 roku do 3 lat. Niektórych opozycyjnych przywódców zmuszono do udania się na emigrację. Aresztowanych i przetrzymywanych traktowano w sposób uwłaczający ich godności.

Wybory, które odbyły się w listopadzie, w związku z zaistniałą sytuacją nazwano brzeskimi. BBWR zdobył w nich 56% mandatów w sejmie i prawie 68% w senacie. Nie był to jednak efekt poparcia społecznego, tylko zafałszowania wyników. Nagminnie unieważniano karty do głosowania. Zdarzało się też zachęcanie przez przedstawicieli administracji do głosowania jawnego. Po wyborach parlament stracił na znaczeniu. Opozycji trudno było podejmować poprzez niego jakiekolwiek działania.

Dla zainteresowanych

Zmieniony regulamin sejmowy powodował także, że problemem stawało się nawet wyrażanie opinii podczas obrad: marszałek sejmu miał prawo odebrać głos posłowi czy nakazać wykreślenie ze stenogramu stwierdzeń, które uznał za manifestacje polityczne. Posłowie otrzymali również znacznie krótszy czas na swoje jednorazowe przemówienia. Ich treść nie mogła być publikowana w prasie (co uznano za zamach na wolność słowa). Sejm wprowadził w życie nowe ustawodawstwo, ograniczające wyraźnie pluralizm polityczny i uderzające w autonomię uczelni. Trudno było uzyskać zgodę na zwołanie zgromadzenia, a jeśli już takowe się odbywało, mieli w nim uczestniczyć przedstawiciele administracji, którzy otrzymali prawo do jego rozwiązania, jeśliby uznali, że zaczyna zagrażać porządkowi publicznemu. Także ten argument miał wpływ na wydanie decyzji o powołaniu lub rozwiązaniu stowarzyszenia, organizacji.

W przypadku „prawa akademickiego” policja uzyskała możliwość wkraczania na teren uczelni bez zgody jej władz. Minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego mógł decydować o strukturze organizacyjnej uczelni, np. likwidować katedry. Z tej możliwości skorzystano, zamykając dziwnym trafem te, w których wykładali profesorowie podpisani pod listem „w sprawie brzeskiej”. Najważniejszym jednak aktem uchwalonym w latach 30. była Konstytucja kwietniowa.

Symbolem innych działań sanacji w latach 30., zniechęcających do występowania przeciwko rządzącym, było założenie obozu w Berezie Kartuskiej. Powstał on w 1934 roku na mocy decyzji prezydenta Ignacego Mościckiego. Inspiracją było zabójstwo ministra Bronisława Pierackiego dokonane przez ukraińskiego nacjonalistę. Zasadniczo osadzano w nim działaczy organizacji zdelegalizowanych, mniejszościowych czy radykalnych (członków UOW, komunistów, ale też przedstawicieli ONR). Można było się w nim znaleźć nie na mocy prawomocnego wyroku sądowego, ale decyzji sędziego śledczego. Skazanych planowano trzymać w odosobnieniu przez trzy miesiące i w tym czasie różnymi metodami chciano ich przekonać, żeby „przestali zagrażać bezpieczeństwu, spokojowi i porządkowi publicznemu”.

Opozycja w sejmie i poza nim

Powyżej przedstawione zostały przede wszystkim działania piłsudczyków (za życia Marszałka), zmierzające do stworzenia nowej rzeczywistości politycznej. Teraz zaprezentowane zostaną próby opozycji przeciwstawienia się polityce obozu sanacyjnego.

Pierwszą próbą integracji opozycji prawicowej przeciwko sanacji było utworzenie już w 1926 roku przez endecję Obozu Wielkiej Polski. Jednak oprócz ND żadna inna siła polityczna nie weszła w jego skład. Jesienią 1929 roku partie lewicowe i centrum utworzyły ugrupowanie sejmowe Centrolew (PSL „Piast”, Narodowa Partia Robotnicza, Chrześcijańska Demokracja, PSL „Wyzwolenie”, Stronnictwo Chłopskie, PPS). 29 czerwca 1930 roku Centrolew zorganizował w Krakowie Kongres Obrony Praw i Wolności Ludu.

Dwa miesiące później ukazała się rezolucja Centrolewu znowu piętnująca sytuację w kraju i nakłaniająca społeczeństwo do trwania w postanowieniu „walki z dyktaturą”.

Wybory brzeskie, wymuszona emigracja Wincentego Witosa i Wojciecha Korfantego osłabiły działalność opozycji, ale kryzys gospodarczy, niezadowolenie społeczeństwa znowu pozwoliły jej wzmocnić szeregi. Jako wsparcie dla działań opozycyjnych potraktowano także słowa wygłoszone przez prymasa Polski Augusta Hlonda: „Państwo jest dla obywateli, nie obywatele dla państwa”. Uznano je za antysanacyjny gest Kościoła.

Opozycyjne partie o podobnym „charakterze programowym” próbowały integrować swoje siły. W 1931 roku doszło do zjednoczenia ruchu ludowego. PSL „Piast” i PSL „Wyzwolenie” utworzyły Stronnictwo Ludowe. Na jego czele stanął Stanisław Mikołajczyk.

Na prawicy nastąpiła radykalizacja nastrojów. Po rozwiązaniu przez władze OWP utworzono Obóz Narodowo‑Radykalny (ONR) z Janem Mosdorfem i Henrykiem Rossmanem na czele. Określenie w nazwie „radykalny” nie było przypadkowe. Niektóre hasła odbiegały od programu prawicowego. Domagano się m.in. parcelacji dużych majątków ziemskich i zaspokojenia roszczeń nieposiadających. W kwestii narodowej powielano hasła już znane, czyli m.in. antyżydowskie, także te domagające się usunięcia Żydów z Polski, czy antydemokratyczne, postulujące silną władzę „wodza” (ale nie Piłsudskiego!). ONR rozpadł się na dwie frakcje: ABC i ONR „Falangę” (Ruch Narodowo‑Radykalny „Falanga”). Tą drugą frakcją kierował Bolesław Piasecki. Odwoływała się ona do poglądów faszystowskich. W jej skład wchodziła przede wszystkim radykalna młodzież. Jej członkowie często byli organizatorami manifestacji, nierzadko używali siły, próbując wprowadzać w życie własne poglądy. W efekcie Falanga została w 1935 roku zdelegalizowana.

Kapsuła czasu

Czy współcześnie radykalna młodzież również wykazuje się aktywnością w manifestowaniu swoich poglądów? Jeśli tak, podaj przykłady z ostatnich lat.

Trudno też nie zauważyć zaostrzenia się konfliktów narodowościowych, choć należy je traktować nie tyle jako wystąpienie antysanacyjne, ile raczej jako antypolskie. Nasilił się zwłaszcza nacjonalistyczny ruch ukraiński.

Również większą „aktywnością” wykazywali się Niemcy, na co wpływ na pewno miały sukcesy NSDAP i Hitlera.

Próbę zjednoczenia przeciwko sanacji podjęli również komuniści do tej pory negujący wszelkie formy demokratycznej działalności państwowej. Była to reakcja na sugestię Moskwy występowania przeciwko szerzącym się systemom faszystowskim, a za taki uznano rządy po 1926 roku w Polsce. Zaproponowany przez nich Front Ludowy mający integrować siły demokratyczne, wśród których komuniści mieli odgrywać „przewodnią rolę”, nie znalazł zrozumienia u innych ugrupowań. KPP pozostała osamotniona. Wpływ na to miało zarówno wcześniejsze zachowanie posłów komunistycznych (choćby burdy sejmowe przez nich wszczynane), jak i przekonanie, że partia komunistyczna realizuje politykę Stalina. Zresztą potwierdzeniem tego, że decyzje o powołaniu i funkcjonowaniu partii komunistycznych zapadają w Moskwie, było rozwiązanie w 1938 roku KPP oraz ugrupowań w innych krajach europejskich przez Komintern bezpośrednio podlegający Stalinowi.

Sanacja bez Piłsudskiego

12 maja 1935 roku umarł Józef Piłsudski. W kraju została wprowadzona kilkutygodniowa żałoba. Uroczyście żegnało go całe społeczeństwo. Nawet jego przeciwnicy polityczni i ci, którzy go „nie kochali”, musieli zgodzić się ze słowami mowy pogrzebowej, wygłoszonej przez Ignacego Mościckiego: „Dał Polsce wolność, granice, moc i szacunek”. Obóz sanacyjny został bez Marszałka i jego autorytetu, co stanie się wkrótce wyraźnie widoczne.

R6wRA77AVD9xa1

W pogrzebie Piłsudskiego uczestniczył Herman Goering.

Warto zauważyć, że we mszy żałobnej ku czci Marszałka, odprawionej w berlińskiej katedrze, wziął udział Adolf Hitler.

R1LA3HxW9rWel

Adolf Hitler podczas mszy żałobnej za duszę Józefa Piłsudskiego w Berlinie Adolf Hitler podczas mszy żałobnej za duszę Józefa Piłsudskiego w Berlinie Źródło: domena publiczna.

W 1935 roku odbyły się wybory zgodnie z zasadami Konstytucji kwietniowej i i powstałej na jej podstawie ordynacji wyborczej (zob. temat Nowela sierpniowa i konstytucja kwietniowa). Brak demokratycznych zasad spowodował, że większość partii politycznych zbojkotowała wybory (jeśli chodzi o wybory do sejmu frekwencja nie osiągnęła nawet 50%, w przypadku wyborów do senatu wyniosła niewiele ponad 60%). Nigdy też nie oddano tak wielu nieważnych głosów. Efektem było ukształtowanie parlamentu, w którym opozycja prawie nie istniała. Ponadto w obozie sanacyjnym doszło do konfliktu. Bliskim współpracownikiem Piłsudskiego, najprawdopodobniej przewidywanym na lidera sanacji po odejściu Marszałka, był Walery Sławek, stojący na czele BBWR. Piłsudski miał mu obiecać funkcję prezydenta po zakończeniu kadencji Ignacego Mościckiego.

Ro1AIQ6z2HIPT

Walery Sławek (1879–1939) – bliski współpracownik Piłsudskiego. Początkowo w PPS, potem w Legionach i POW. Parokrotny premier w okresie rządów sanacji. Założyciel i prezes BBWR. W 1939 roku popełnił samobójstwo Źródło: Walery Sławek (1879–1939) – bliski współpracownik Piłsudskiego. Początkowo w PPS, potem w Legionach i POW. Parokrotny premier w okresie rządów sanacji. Założyciel i prezes BBWR. W 1939 roku popełnił samobójstwo, domena publiczna.

Steru władzy nie mieli jednak zamiaru pozbywać się ani Ignacy Mościcki, ani Edward Rydz‑Śmigły czy kierujący polityką zagraniczną Józef Beck. To ci politycy podzielili się władzą, nakłaniając Sławka do rozwiązania BBWR. Pozbawiony politycznego wsparcia został odsunięty od władzy. Ignacy Mościcki przejął kontrolę nad administracją rządową, starał się także nadzorować przeobrażania gospodarcze. Józefowi Beckowi pozwolono praktycznie na samodzielność w prowadzeniu polityki zagranicznej. Edward Rydz‑Śmigły został mianowany Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych, a w listopadzie 1936 roku marszałkiem.

RvJ81HXR0OHUq

Marszałek Edward Rydz-Śmigły Źródło: Marszałek Edward Rydz-Śmigły, Biblioteka Kongresu Stanów Zjednoczonych, domena publiczna.

Rg5Zz6zu7d5gk

Edward Rydz-Śmigły przyjmuje buławę marszałkowską z rąk prezydenta Ignacego Mościckiego, 10 listopada 1936 Edward Rydz-Śmigły przyjmuje buławę marszałkowską z rąk prezydenta Ignacego Mościckiego, 10 listopada 1936 Źródło: domena publiczna.

Po zawarciu porozumienia w 1936 roku powołany został rząd gen. Sławoja‑Składkowskiego, który okaże się najdłużej działającym gabinetem II RP i zarazem ostatnim. Kres jego funkcjonowaniu położy kampania wrześniowa.

Po likwidacji BBWR sanacja nie miała oficjalnego ugrupowania, które jednoczyłoby jej zwolenników, toteż w lutym 1937 roku powstał Obóz Zjednoczenia Narodowego. Opierał się podobnie jak BBWR na haśle solidaryzmu społecznego. Podkreślał też prymat państwa nad prawami jednostki, ale jego poparcie w społeczeństwie polskim było niewielkie.

W czasach sanacji bez Piłsudskiego osłabła działalność opozycji. Trudno było o opozycję parlamentarną, zwłaszcza że nowa ordynacja wyborcza dawała małe szanse dostania się do sejmu i senatu osobom niewygodnym dla władzy. Zresztą odbyły się jeszcze tylko jedne wybory – w 1938 roku. Ponadto liderów partii opozycyjnych zmuszono do emigracji, choć warto wspomnieć, że poza granicami II RP powstało bardzo silne ugrupowanie opozycyjne. Inicjatorami jego powstania byli Władysław Sikorski i Ignacy Paderewski. Ugrupowanie, od nazwy szwajcarskiej miejscowości Morges, w której mieszkał Paderewski, zostało nazwane Front Morges. Jego członkowie mieli krytyczny stosunek do rządów sanacyjnych i opowiadali się za sojuszem z Francją. W jego skład weszli również Karol Popiel,tLQXh7u9we_000tp003Karol Popiel, Józef Haller i Wojciech Korfanty. Dzięki temu ugrupowaniu, a zarazem ideologii chadeckiej, dokonano zjednoczenia ruchu chrześcijańskiej demokracji i powołano na emigracji Stronnictwo Pracy (1937).

Zamiast podsumowania

W dwudziestoleciu międzywojennym kryzys przeżywały idee demokratyczne i tym samym upadały systemy oparte na demokratycznej formie rządów. Także w Polsce zamach majowy zakończył okres rządów demokracji parlamentarnej i rozpoczął czas sprawowania władzy w sposób autorytarny.

Autorytaryzm – termin zasadniczo oznacza sposób sprawowania władzy opierający się na autorytecie przywódcy lub grupy osób podejmujących decyzje w najważniejszych sprawach państwowych z pominięciem organów konstytucyjnych państwa. W autorytaryzmie występuje więc przewaga władzy wykonawczej nad ustawodawczą. W tej formie sprawowania władzy często dochodzi do łamania praw jednostki i stosowania przemocy w walce z opozycją. Autorytaryzm dopuszcza funkcjonowanie czynników w różnym stopniu samodzielnych, np. partii politycznych, prasy opozycyjnej. Zazwyczaj nie ma ingerencji państwa w sferę gospodarki czy kultury i narzucania przemocą jednego programu politycznego.