Rządzący i rządzeni. Procesy demokratyzacji w Europie
Przypomnij sobie wiadomości dotyczące XIX‑wiecznych ideologii (socjalizmu, liberalizmu i konserwatyzmu) oraz skutków Wiosny Ludów. Zapoznaj się z fragmentem współczesnej definicji pojęcia „demokracja”, zamieszczonej w słowniku z końca XX wieku. Jak uważasz, które sformułowania z całą pewnością nie byłyby zrozumiałe dla człowieka żyjącego w połowie XIX stulecia? Uzasadnij pisemnie swoją odpowiedź.
Demokracja (z greckiego demos – lud i kratein – rządzić, a więc „rządy ludu”). System polityczny, w którym zapewnione jest prawo do powszechnego głosowania bez żadnego przymusu moralnego czy fizycznego. Strukturę polityczną demokracji charakteryzuje równowaga między władzą wykonawczą i ustawodawczą. […] Pojęcie demokracji i silnego rządu nie przeczą sobie. W wolnych krajach nie można dziś mówić o silnym rządzie, jeśli nie posiada on głębokich demokratycznych podstaw do działania (przez odwołanie się do referendum). Pojęcie demokracji jest w naszej epoce tak wysoko cenione, że demokratycznymi mienią się wszystkie reżimy.
Na podstawie: D. Julia, Słownik filozofii, Katowice 1993.
Źródła demokracji parlamentarnej
Doświadczenia Wiosny LudówWiosny Ludów (1848–1849), pierwszej ogólnoeuropejskiej rewolucji, sprawiły, że monarchowie w polityce wewnętrznej wybrali drogę ograniczonej liberalizacji. Dostrzegając w tym rosnące korzyści, coraz chętniej sięgali po rozwiązania konstytucyjne i ograniczali swoją władzę na rzecz parlamentów. Kolejnym krokiem stało się wprowadzenie powszechnego prawa wyborczego.
Wprowadzenie pierwszego w świecie powszechnego prawa wyborczego we Francji w 1848 roku skłoniło, mieszkającego w Paryżu polskiego emigranta Jana Józefa Baranowskiego (1805–1888), do skonstruowania jeszcze w tym samym roku maszyny do obliczania głosów oddanych w wyborach. Ten szlachcic, były uczestnik powstania listopadowego, ekonomista, językoznawca i autor licznych artykułów o wynalazkach, był niezwykle uzdolnionym inżynierem. Jego zamiłowanie do maszyn liczących i kolejarstwa zaowocowało wieloma wynalazkami: maszyną do kontroli rachunków, maszyną do druku i kontroli biletów kolejowych oraz automatycznym systemem sygnalizacji kolejowej. Semafor jego pomysłu został zastosowany w 1858 roku na niektórych francuskich i brytyjskich liniach kolejowych.
Od lat 70. XIX wieku rozpoczęła się w Europie era względnej stabilizacji politycznej. Zakończyły się wojny między wielkimi mocarstwami i jedynie na peryferiach kontynentu dochodziło do zbrojnych konfrontacji. Usuwano pozostałości feudalizmu, a w wyniku rozwoju gospodarki rynkowej rodziło się nowoczesne społeczeństwo industrialne. Powoli podnosił się standard życia niższych warstw społecznych. Następował rozwój ustawodawstwa socjalnego. Z tego powodu życie polityczne nabrało spokojniejszego charakteru. Napięcia społeczne, chociaż nadal obecne, nie wywoływały już rewolucji, jak to miało miejsce w I połowie XIX wieku.
Zmiana ta nie byłaby możliwa bez ideowego zaplecza w postaci ewolucji doktryn liberalnych i demokratycznych, rozwijających się od epoki Oświecenia. Dla ludzi żyjących w XIX wieku demokratyzacja przejawiała się właśnie likwidowaniem limitów (czyli cenzusów) majątkowych w prawie wyborczym i oddawaniem władzy demokratycznie wybranym parlamentom. Od standardów przypisywanych demokracjom dzisiaj różniło ją między innymi to, że zarówno francuscy jakobini, jak i większość XIX‑wiecznych demokratów lekką ręką skreślali z listy kobiety, a zatem połowę dorosłej populacji obywateli (o ich walce o prawa wyborcze dowiesz się z lekcji Uczynić prawo wyborcze powszechnym. Ruch feministyczny).
Cechy wspólne XIX‑wiecznej demokracji
Różne modele demokracji, kształtujące się pod koniec XIX wieku, miały kilka wspólnych cech. Do najważniejszych należało powszechne prawo wyborcze mężczyzn oraz procedura legalnej wymiany rządowych ekip w drodze wyborów do parlamentu. Poza tym skład rządu — powoływanego przez parlament lub głowę państwa — musiał być chociaż w części powiązany z układem sił politycznych w tymże parlamencie. Wybory wymagały zaplecza w postaci wolności prasy, zgromadzeń i stowarzyszeń. Równie istotne było wprowadzenie w tym systemie politycznym ustawodawstwa pracy. Przed nadużyciami władzy chroniły obywatela nietykalność osobista i zakaz rewizji bez nakazu sądu.
Demokracja parlamentarna zaczynała się przy urnie wyborczej i manifestowano ją w ławach sejmowych. Ale bynajmniej do tych obszarów się nie ograniczała. Zmiana sposobu rządzenia nieodwołalnie zmieniała całe obszary życia społecznego: system edukacji (na publiczny i obowiązkowy), sposób realizowania służby wojskowej (na powszechny i osobisty!), kulturę duchową i religijną, strukturę własności prywatnej i (niezwykle opornie) status kobiet. Zjawisko to, określane mianem egalitaryzmu, trafnie zdiagnozował Alexis de TocquevilleAlexis de Tocqueville w latach 30. XIX wieku, gdy badał młodą demokrację amerykańską. Nie bez racji twierdził, że Europa podąży podobną drogą.
Dla procesu demokratyzacji w Europie bardzo istotne okazały się doświadczenia polityczne Francuzów, którzy od schyłku XVIII wieku w ciągu osiemdziesięciu lat cztery razy obalali monarchię, żądając republiki. Na przeszkodzie przez długi czas stał „opór materii społecznej”, czyli warstw uprzywilejowanych, ale w ostatniej ćwierci XIX wieku wreszcie im się udało. Francja weszła w system demokracji parlamentarnej niejako z marszu, po upadku II Cesarstwa, którym władał Napoleon IIIII Cesarstwa, którym władał Napoleon III, i traumatycznych doświadczeniach Komuny ParyskiejKomuny Paryskiej. W 1875 roku została uchwalona konstytucja III Republiki.
Wielka Brytania stała się natomiast przykładem wzorcowej monarchii konstytucyjnej. Brytyjczycy dokonali demokratyzacji małymi krokami. Zajęło im to ponad pół wieku, począwszy od pierwszych reform systemu wyborczego w 1832 roku. Każda z tych skrajnie odmiennych strategii demokratyzacji znajdowała swoich naśladowców: model brytyjski już w XIX wieku, francuski – po zakończeniu I wojny światowej, w ramach urządzania nowej mapy Europy.
Edward Bellamy i jego bestseller z roku 1888 o tym, jak się będzie żyło w roku 2000
Jednym z najciekawszych dzieł utopijnych końca XIX wieku była powieść amerykańskiego publicysty i powieściopisarza Edwarda Bellamy’ego (1850–1898) pt. W roku 2000. Po wydaniu w 1888 roku błyskawicznie zdobyła ona światową sławę i została przetłumaczona na ponad 20 języków. Fabuła opowieści zaczyna się, kiedy Julian West, dżentelmen z Bostonu, budzi się z trwającego ponad 100 lat hipnotycznego transu w świecie, w którym nastąpiło całkowite zrównanie praw kobiet i mężczyzn, rozwiązane zostały problemy z ochroną środowiska naturalnego, pracować można w dowolnych godzinach, fabryki nie mają kominów, a ludzie kupują wszystko w ogromnych centrach handlowych, płacąc kartami kredytowymi...
Cywilizację, w której rzeczywiście żył, czyli ostatnie lata XIX wieku, Bellamy przedstawił ze sporą dozą cynizmu, zauważając jej mankamenty i przewidując kierunek ewolucji. Tak portretował swoje czasy:
Ludziom, spoglądającym dzisiaj wstecz na ową przeszłość [czyli czasy, w których żył autor powieści], wydaje się to wszystko tak jasne, że nawet dziecko zrozumie, że nie mogło być inaczej; ale my, ludzie ówcześni, nie będąc prorokami, nie mieliśmy jeszcze wyobrażenia o tem, co się nam miało przytrafić. Widzieliśmy jedynie, że pod względem przemysłowym kraj nasz wchodził na drogę bardzo dziwną. Zdawało się, że stosunki między pracownikiem a pracodawcą, pomiędzy pracą a kapitałem zaczynały się rozprzęgać w sposób jakiś niewytłumaczony.
Opisz zmiany w zachowaniach i oczekiwaniach klasy robotniczej. Zastanów się, jaką rolę w kreowaniu przyszłości — czyli Twojej teraźniejszości — w swojej powieści przypisał Bellamy postulatom socjalnym warstw pracujących. Czy zgadzasz się z jego wizją? Uzasadnij swoje stanowisko. Dzisiaj, na początku XXI wieku warstwy te określa się nowym pojęciem prekariat. Poszukaj w internecie informacji na jego temat. Jakie widzisz podobieństwa i różnice w sytuacji warstw pracujących w XIX wieku i obecnie? Czy ich oczekiwania zmieniły się? Czy Bellamy trafnie wyobrażał sobie i opisał przyszłość?
Związki zawodowe, partie masowe
Nowością i jednym z najistotniejszych skutków demokratyzacji było wejście do gry politycznej mas robotników. Realne i legalne uczestnictwo w życiu politycznym stało się możliwe dzięki związkom zawodowym i partiom politycznym. Do około 1870 roku wskutek rozpowszechnionych w Europie zakazów zrzeszania się i strajków aktywność polityczna robotników objawiała się sporadycznie i żywiołowo: w strajkach, zbrojnych wystąpieniach i niszczeniu maszyn. Wyjątkiem były działające w Wielkiej Brytanii, do lat 20. XIX wieku, nielegalne związki zawodowe, tzw. trade‑uniony. Dużą rolę odegrał też późniejszy o prawie dwie dekady czartyzm (zob.: Dla zainteresowanych). Legalizacja związków zawodowych w większości krajów Europy nastąpiła jednak dopiero po 1870 roku i do 1914 roku objęła większość kontynentu, łącznie z Rosją.
Czartystami nazywano brytyjskich robotników z lat 30. i 40. XIX wieku, bezskutecznie walczących o reformę brytyjskiego systemu wyborczego i powszechne prawo wyborcze. Nazwa wzięła się od tytułu dokumentu opublikowanego przez członków tego ruchu politycznego: Karty Praw Ludu. Przybrał on masowe rozmiary, niejako zapowiadając przyszłość. Nowy wynalazek, jakim była fotografia — taka jak ta przedstawiająca ludzi zebranych na mityngu czartystów 10 kwietnia 1848 roku – umożliwiała dokumentowanie aktywności robotniczej w sposób bardziej bezstronny, niż czyniła to ówczesna prasa czy piśmiennictwo. Dominował w nich mało przychylny obraz klasy, przez większość XIX wieku uważanej za „niebezpieczną”.
W Niemczech – kolejnym ważnym punkcie w historii ruchu robotniczego – impulsem do rozwoju zorganizowanego ruchu politycznego było ukazanie się Manifestu komunistycznego, opublikowanego w 1848 roku przez Marksa i EngelsaEngelsa. Zdobył on natychmiast wielki rozgłos. Praca ta była efektem zamówienia złożonego u ideologów socjalizmu naukowego przez Związek Sprawiedliwych (później Związek Komunistów). Karol Marks był także pomysłodawcą i autorem statutu pierwszego w świecie międzynarodowego stowarzyszenia robotników, założonego w Londynie w 1864 roku i nazywanego „Międzynarodówką”. Organizacja ta skupiała działaczy robotniczych z całej Europy, a później także ze Stanów Zjednoczonych Ameryki. Dążyła ona do rozwinięcia ponadpaństwowej współpracy w celu poprawy sytuacji robotników.
Także w Niemczech narodziła się w 1860 roku idea tworzenia samodzielnych partii robotniczych w ramach państw narodowych. Jej głosicielem był Ferdinand LassalleFerdinand Lassalle, który zerwał z teorią rewolucji socjalistycznej (podobnie uczynił inny czołowy ideolog socjalizmu Eduard BernsteinEduard Bernstein, twórca tak zwanego kierunku reformistycznego w ruchu robotniczym). Według twórców tego odłamu socjalizmu państwo nie było instytucją klasową, toteż parlamenty mogły być areną politycznej działalności robotników, którzy porzucili drogę rewolucji. Nazywano ich socjaldemokratami. Od czasu Komuny Paryskiej wzrosła liczba partii socjaldemokratycznych, które na zachodzie Europy szybko osiągnęły status organizacji masowych.
Rozbicie ruchu robotniczego na nurt socjalistyczny i socjaldemokratyczny — ujawniające drastycznie odmienne podejście mas robotniczych do instytucji państwa kapitalistycznego — zaowocowało reaktywacją przygasłej nieco idei międzynarodowej współpracy. W 1889 roku powołano II Międzynarodówkę, ale nie zdołała ona zjednoczyć ruchu robotniczego. Wchodzące w jej skład partie „reformistyczne” deklarowały gotowość (i celowość) walki o poszerzanie praw robotników w ramach państw demokratycznych i poprzez tworzenie silnych związków zawodowych. Rozwijający się najpóźniej, bo na przełomie XIX i XX wieku, i zwalczany przez władze carskie tajny ruch robotniczy w Rosji był natomiast wierny marksistowskiej wersji socjalizmu. Wybuch I wojny światowejWybuch I wojny światowej położył kres działalności II Międzynarodówki. Brak porozumienia co do tego, czy należy walczyć w szeregach narodowych armii, czy przeciwnie — wywołać rewolucję i obalić kapitalistyczne państwa — miał się okazać druzgocący. Większość robotników poparła własne rządy, tym samym przyczyniając się do eskalacji wojny.
Nazwa partii | Rok założenia |
Belgijska Partia Robotnicza | 1885 |
Brytyjska Partia Pracy | 1900 |
Francuska Partia Robotnicza | 1879 |
Polska Partia Socjalistyczna | 1892 |
Socjaldemokratyczna Partia Austrii | 1889 |
Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji | 1898 |
Socjalistyczna Partia Robotnicza Niemiec | 1875 |
Prześledź rozwój masowych partii robotniczych w Europie. Ułóż ich nazwy w kolejności chronologicznej. W którym kraju nastąpił najszybciej ich rozwój?
- Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji
- Socjalistyczna Partia Robotnicza Niemiec
- Socjaldemokratyczna Partia Austrii
- Polska Partia Socjalistyczna
- Brytyjska Partia Pracy
- Francuska Partia Robotnicza
- Belgijska Partia Robotnicza
Z socjalistycznym ruchem politycznym pod koniec XIX wieku zaczął konkurować Kościół katolicki. W ogłoszonej w 1891 roku przełomowej encyklice Rerum Novarum papież Leon XIIILeon XIII krytykował komunizm głoszący hasło „walki klas” i liberalizm wyzyskujący robotników. Nakazywał wiernym rozwijać wśród robotników działalność w duchu społecznej nauki Kościoła oraz solidaryzmu społecznego, czyli bez naruszania tradycyjnego ładu, ale w zachowaniem zasad miłości bliźniego i w poszanowaniu godności ludzkiej. Po tej zmianie stanowiska Stolicy Apostolskiej, mało zainteresowanej przed pontyfikatem Leona XIII sprawami społecznymi, nastąpił intensywny rozwój stowarzyszeń i partii chrześcijańsko‑demokratycznych. Nie miały one jednak charakteru masowego. Po 1890 roku ruch socjalistyczny zyskał kolejną konkurencję w postaci licznie pojawiających się ruchów nacjonalistycznychruchów nacjonalistycznych.
Więcej państwa w państwie
Powody, dla których państwa musiało być więcej, wynikały z samej istoty cywilizacji przemysłowej. Nie dało się już rządzić za pomocą małej liczby ludzi, tanio i bez specjalistycznej wiedzy (co było ideałem oświeceniowych demokratów, zainspirowanych antycznym pierwowzorem tego ustroju). Gwałtownie wzrosła liczba ludności — w 1870 roku Europa liczyła już 330 milionów mieszkańców (na początku XIX wieku – 190 mln). Polityka kolonialna i zmniejszenie dystansów w polityce międzynarodowej, napędzane rozwojem nowoczesnej techniki i środków transportu, wymuszały wzrost liczby specjalistycznych agend państwa. Rosła szybko liczba wyspecjalizowanych pracowników administracji. Zarazem jednak wkroczenie mas do polityki stworzyło nigdy wcześniej nieistniejącą możliwość wywierania wpływu na instytucje państwa w kierunku pożądanym dla „niższych” warstw. Pierwszym efektem tego wpływu stał się rozwój ustawodawstwa społecznego. Presja społeczna na parlament i rząd w Wielkiej Brytanii przyniosła likwidację niewolnictwa i handlu niewolnikami. W liberalnej Francji presja przemysłowców skłoniła państwo do wkraczania w sferę ekonomii (protekcjonizm celny, budowa linii kolejowych) i edukacji.
WładzaW systemie demokratycznym presje społeczne na państwo oczywiście wzrosły. Dopuszczane do praw politycznych „niższe” warstwy mogły teraz wyrażać swoje roszczenia nie w rewoltach czy zamieszkach, lecz poprzez stały i legalny nacisk na władzę. Wzmacniała się odpowiednio presja klas zamożnych. Finansiści, przemysłowcy, handlowcy żądali od państwa wspierania ekspansji rodzimej produkcji i handlu, co miało wielki wpływ na politykę kolonialną państw demokratycznych. Fabrykanci żądali, by państwo dawało robotnikom niezbędne w cywilizacji industrialnej wykształcenie i by brało na siebie koszty ustawodawstwa społecznego. Z kolei robotnicy domagali się od państwa poprawy warunków pracy i aktywnego zwalczania pauperyzmu. Bardziej radykalni żądali państwowych działań na rzecz upowszechnienia własności – tak, aby każdy mógł pracować na „swoim”. Radykalni demokraci wspierali takie pomysły, mówiąc o „likwidacji pracy najemnej, ostatniego wcielenia ekonomicznej niewoli”. Drobni producenci naciskali na państwo, by tępiło „przywileje i monopole”, mając na myśli np. wielkie domy towarowe rujnujące małych sklepikarzy czy wielkie fabryki konfekcji i butów niszczące krawców i szewców. Te roszczenia robotnicze i drobnomieszczańskie były zresztą zgodne z klasycznymi teoriami demokracji, wedle których gwarancją wolności i równości jednostek w sferze politycznej powinna być pewna egalitaryzacja kondycji materialnych, tak, by „bogaci byli mniej bogaci, a biedni – mniej biedni”. Demokratyczne państwo miało osiągać ów cel nie przez zniesienie własności prywatnej, lecz przeciwnie, przez jej rozproszenie między jak największą liczbę rąk.
J. Baszkiewicz, Władza, Wrocław 1999, s. 137–138.
Przeczytaj powyższy fragment tekstu popularnonaukowego Baszkiewicza, a następnie umieść w tabeli odpowiednie jego fragmenty, mówiące o interesach określonych grup społecznych w systemie demokratycznym.
finansiści, przemysłowcy i handlowcy, fabrykanci, robotnicy, drobni producenci
| Grupa interesu | Oczekiwania wobec instytucji państwa |
|---|---|
| finansiści, przemysłowcy i handlowcy | |
| fabrykanci | |
| robotnicy | |
| drobni producenci |
Kolejne państwa europejskie stopniowo wprowadziły ustawodawstwo społeczne. Było to efektem nacisku zarówno organizacji robotniczych i zwolenników ideologii socjalizmu, jak i jego przeciwników, którzy starali się zapobiec rozszerzaniu się rozwiązywania problemów robotników drogą parlamentarną. Chociaż w Wielkiej Brytanii już w 1833 roku ograniczono czas pracy młodocianych i kobiet, to najwięcej przełomowych zmian weszło w życie w Niemczech w latach 80. XIX wieku pod rządami konserwatysty, kanclerza Ottona von Bismarcka. Były to: zakaz zatrudniania dzieci do lat 13, ochrona położnic, przymusowe ubezpieczenia od choroby, nieszczęśliwych wypadków, starości i inwalidztwa, a także ustawowo wolne od pracy niedziele. Także w wielu innych państwach europejskich pod koniec XIX wieku ograniczono liczbę godzin pracy dorosłych, wprowadzano zakaz pracy dzieci i uruchomiono inspekcje fabryczne kontrolujące warunki pracy robotników. Żadne z tych państw nie doścignęło jednak Niemiec pod względem systemowego rozwiązania podstawowych problemów warstwy robotniczej.
Zamiast podsumowania
Przypatrz się powyższemu rysunkowi przedstawiającemu wnętrze niemieckiej fabryki z ok. 1870 roku. Co możesz powiedzieć o warunkach pracy zatrudnionych tam ludzi? Na jakie niebezpieczeństwa byli narażeni pracownicy? Na podstawie wiadomości z lekcji i własnej wiedzy odpowiedz, czy (i gdzie) w 1870 roku robotnik mógł liczyć na zasiłek w razie wypadku. W którym państwie kontrolowano warunki, w jakich pracuje? Czy mógł legalnie zorganizować strajk w proteście przeciw narzuconej przez pracodawcę płacy? Wyjaśnij, dlaczego w tej hali fabrycznej nie ma kobiet?
Uporządkuj przyczyny i skutki oraz czynniki sprzyjające demokratyzacji życia politycznego.
| Zjawisko | Przyczyna | Skutek | Czynnik sprzyjający |
| Brak wojen między mocarstwami | □ | □ | □ |
| Dążenie do zmiany statusu kobiet | □ | □ | □ |
| Egalitaryzacja społeczeństwa | □ | □ | □ |
| Legalizacja związków zawodowych | □ | □ | □ |
| Likwidacja cenzusów majątkowych | □ | □ | □ |
| Możliwość wywierania wpływu na instytucje państwa przez masy | □ | □ | □ |
| Ograniczenie władzy monarchów na rzecz demokratycznie wybranych parlamentów | □ | □ | □ |
| Rozwój gospodarki rynkowej | □ | □ | □ |
| Rozwój ustawodawstwa socjalnego | □ | □ | □ |
| Stały i legalny nacisk na władzę | □ | □ | □ |
| Tworzenie partii politycznych | □ | □ | □ |
| Wejście do gry politycznej mas robotników | □ | □ | □ |
| Wolność prasy | □ | □ | □ |
| Wprowadzenie konstytucji | □ | □ | □ |
| Wprowadzenie powszechnego prawa wyborczego | □ | □ | □ |
| Wzrost standardu życia niższych warstw społecznych | □ | □ | □ |