Rzeczpospolita wojuje
Wojna o panowanie na Morzu Bałtyckim
Z końcem średniowiecza rozpoczął się wzrost ekonomicznego znaczenia regionu Mórz Bałtyckiego i Północnego. Wielkie rzeki uchodzące do tych akwenów umożliwiły transport znaczących ilości produktów rolniczych i leśnych oraz ich sprzedaż na rynki zachodnioeuropejskie. Rozwinęły się wielkie porty, takie jak Gdańsk, Elbląg, Królewiec, Ryga, Narwa, a na zachodzie regionu Szczecin, Stralsund, Lubeka, Hamburg.
Podstawowym problemem tych ziem były funkcjonujące tam, przestarzałe formy władzy, takie jak państwa zakonów rycerskich czy Hanza. W XVI w. doszło do szeregu konfrontacji ze sprawniejszymi, scentralizowanymi monarchiami „narodowymi” (Danią, Szwecją Polską, Rosją) i eliminacji tych średniowiecznych „reliktów”. Wywołało to jednak również konflikty między wspomnianymi monarchiami i swoistą rywalizację między nimi o kontrolę nad zyskami płynącymi z handlu nad Bałtykiem. Historycy nazwali te wojny walką o dominium Maris Baltici (panowanie nad Morzem Bałtyckim).
Spośród podanych w opisie mapy portów nad Morzem Bałtyckim wymień:
2‑3 główne ośrodki handlowe nad Bałtykiem dla Królestwa Polskiego,
2 główne ośrodki handlowe nad Bałtykiem dla Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Na podstawie powyższych map podaj, dla jakich krajów stanowiły zagrożenie powstające nad Bałtykiem władztwa terytorialne niemieckich zakonów rycerskich?
W oparciu o powyższe mapy oceń, który wiek stanowił szczytowy moment rozwoju i znaczenia niemieckich zakonów rycerskich?
W oparciu o powyższe mapy wskaż, które kraje złamały potęgę niemieckich zakonów rycerskich?
Jakie wydarzenie z dziedziny stosunków polsko‑litewskich umożliwiło Polsce i Litwie uzyskanie przewagi nad niemieckimi zakonami rycerskimi?
Początek walk w wojnach inflanckich
Wyrazem kryzysu jednego ze średniowiecznych władztw, jakie rozwinęły się nad Bałtykiem, był upadek państwa Zakonu Krzyżackiego i przekształcenie go w państwo świeckie. Podobnie „przestarzałą” strukturę miało także państwo Zakonu Kawalerów Mieczowych w Inflantach. Ziemie były tam podzielone na niemal autonomiczne dzielnice podlegające arcybiskupowi ryskiemu i biskupom, braciom zakonnym czy miastom. Utrudniało to budowę scentralizowanego, jednorodnego państwa, zdolnego oprzeć się inwazji sąsiadów. Szczególnie obawiano się Rosji dążącej do zdobycia bezpośredniego dostępu do morza.
Ostatecznie większość stanów inflanckich (tzn. tamtejszych elit dzierżących władzę) opowiedziała się za powieleniem wzoru wypracowanego w przypadku Zakonu Krzyżackiego. W 1561 r. zawarto w Wilnie układ, na mocy którego sekularyzowano Państwo Zakonu Kawalerów Mieczowych i włączono większość jego terenów do Rzeczypospolitej, a z niewielkiej części na południe od rzeki Dźwiny utworzono lenne księstwo świeckie Kurlandii, rządzone przez ostatniego mistrza zakonu Gotharda Kettlera.
Kolejnym etapem była pierwsza wojna północna, toczona w drugiej połowie XVI w., która doprowadziła do podziału tych ziem między Rzeczpospolitą, Szwecję, Danię i Rosję.
Zastanów się, dlaczego Litwa nie chciała dopuścić do uzyskania przez Wielkie Księstwo Moskiewskie dostępu do Morza Bałtyckiego? Uzasadnij twierdzenie, że polityka „zbierania ziem ruskich” przez Moskwę stanowiła zagrożenie dla Litwy.
Pierwsza faza zmagań polsko‑szwedzkich nad Bałtykiem
Początkowo Polacy i Litwini współdziałali z Danią przeciwko koalicji Szwecji i Rosji. Skupieni jednak na walce z carem, nie protestowali zbyt mocno, gdy Szwedzi w 1561 r. zagarnęli północne rubieże Inflant z ówczesnym Rewalem (dziś używamy nazwy Tallinn). Nigdy jednak oficjalnie nie zrzekli się tych ziem, podtrzymując prawne pretensje do schedy po Państwie Zakonnym, zgodnie z wolą wyrażoną przez stany tych ziem w 1561 r.
Poważniejszym zagrożeniem wydawała się ekspansjonistyczna polityka Iwana Groźnego (por. lekcja 91 oraz tekst poniżej) i uznano, że „problem szwedzki w Inflantach” będzie można załatwić później, w miarę możności bez wojny. Okazją okazała się elekcja szwedzkiego następcy tronu Zygmunta na króla Polski w 1589 r. On (w pacta conventa) oraz jego ojciec Jan III złożyli obietnice, że Estonia wróci pod władzę Rzeczypospolitej. Z wykonaniem decyzji jednak zwlekano. Dopiero, gdy Zygmunt III zaczął mieć problemy z przejęciem tronu w Sztokholmie, aby zapewnić sobie polskie poparcie w wojnie ze stryjem Karolem Sudermańskim, wydał stosowne dokumenty przywracające zwierzchność Polski nad Estonią (rok 1600).
Karol zaatakował Inflanty, rozpoczynając blisko sześćdziesięcioletnie zmagania polsko‑szwedzkie nad Bałtykiem. W pierwszej fazie udało się Szwedom zająć tereny po Dźwinę i rozpocząć oblężenie Rygi. Całkowitej porażce Polaków zapobiegło zwycięstwo hetmana Jana Karola Chodkiewicza w bitwie pod Kircholmem w 1605 r.
![Pozostałości murów miejskich Wolmaru Oblężenie Wolmaru (obecnie Valmiera, Łotwa) trwało od października do grudnia 1601 roku podczas wojny polsko-szwedzkiej 1600-1611. Wojska polskie prowadził hetman wielki koronny Jan Zamoyski, a obroną twierdzy dowodził marszałek polny Carl Carlsson Gyllenhielm. W początkowej fazie oblężenia brał udział król Zygmunt III Waza, lecz dopiero po jego odjeździe do Wilna zaczęły się regularne prace oblężnicze. Po powstaniu - na skutek ostrzału artyleryjskiego - wyłomów w murze, Zamoyski podjął decyzję o szturmie. Szwedzi skapitulowali, a Gyllenhielm dostał się do niewoli. Źródło: Ivo Kruusamägi, Pozostałości murów miejskich Wolmaru, fotografia, licencja: CC BY-SA 3.0, [online], dostępny w internecie: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/85/Valmiera_linnusevaremed.JPG [dostęp 7.12.2015 r.].](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R18q30L2vP1zn/2/1ZZRwTpYXdgcpiTrx7y4j2hhEbOttM6b.jpg)
Podane określenia połącz z odpowiednimi osobami:
Jan Karol Chodkiewicz, Zygmunt III Waza, Gothard Kettler, Karol IX Sudermański
| trzeci król elekcyjny w Rzeczpospolitej i król Szwecji | |
| pierwszy książę Kurlandii | |
| dowodził wojskami Rzeczpospolitej w zwycięskiej bitwie pod Kircholmem | |
| król Szwecji |
Andrzej Zbylitowski, zapomniany już dzisiaj poeta, w czasie wyboru Zygmunta pisał o nim entuzjastycznie:
Tak był w ten czas udatney twarzy y tak młody,
Gdy na brzeg Polski wysiadł z Oceańskiej wody,
Zygmunt Trzeci, Jagieła potomek mężnego,
W cnotach wielkich y w sprawach rycerskich sławnego.
Uzasadnij twierdzenie, że wybór Zygmunta III Wazy na króla Rzeczpospolitej, wbrew nadziejom uczestników elekcji, doprowadził po latach do poszerzenia obszarów konfliktu między Rzeczpospolitą a Szwecją.
Kolejne wojny ze Szwedami
Szwedzi konsekwentnie podejmowali działania zbrojne, wykorzystując zaangażowanie Rzeczypospolitej na innych frontach. W kolejnych wojnach, kawałek po kawałku wydzierali Inflanty z rąk polskich.
Najbardziej spektakularny charakter miało przeniesienie działań zbrojnych w rejon ujścia Wisły i Pregoły w latach 1626‑1629. Walki toczone na tym obszarze przez kolejnego władcę Szwecji Gustawa Adolfa powiązane były z równolegle trwającą wówczas w Niemczech wojną trzydziestoletnią (por. lekcja 103). Szwedzi wypróbowali w nich skuteczność przeprowadzonych w armii zmian, które wkrótce miały zapewnić im wielkie sukcesy w Europie.
Hetman Stanisław Koniecpolski zdołał powstrzymać Szwedów, ale zawarty wówczas - 1629 rok - sześcioletni rozejm w Altmarku (dzisiaj Stary Targ) pokazał słabość Polski. Drobne zwycięstwa, w tym najbardziej sławne, odniesione przez polską flotę w potyczce pod Oliwą, nie zmieniły ogólnego bilansu. Szwedzi obsadzili punkty strategiczne dla kontroli handlu wiślanego, zajęli również Inflanty po Dźwinę z Rygą. Sztokholm zdobył niemal dominację nad Bałtykiem, a cła pobierane z polskiego i litewskiego handlu umożliwiły Szwedom sfinansowanie walk w Niemczech.
Potop
Strach Szwecji przed walką na dwa fronty w Niemczech i Polsce ułatwił renegocjację rozejmu (dwudziestosześcioletni rozejm w Sztumskiej Wsi w 1635 r.) i nowy król Władysław IV zdołał usunąć załogi szwedzkie z rejonu Zatoki Gdańskiej. Utracone tereny inflanckie pozostały jednak przy Szwedach na kolejne lata.
Walki wznowiono przed upływem terminu rozejmu w 1655 r. Król Szwecji Karol Gustaw postanowił podtrzymać słabnącą pozycję mocarstwową kraju i namawiany przez zdradzieckiego, byłego podkanclerzego Hieronima Radziejowskiego, wkroczył z dwóch stron jednocześnie do Polski i Litwy. Rzeczpospolita osłabiona była walkami z powstańcami kozackimi i wojną z Rosją. Miary nieszczęścia dopełniła defetystyczna postawadefetystyczna postawa ówczesnych elit, które poddawały się Karolowi Gustawowi w 1655 r. pod Ujściem czy w Kiejdanach. Zdradził także lennik polski, elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm, który podporządkował się Szwedom. Osamotniony Jan Kazimierz schronił się na Śląsku, a Szwedzi rozlali się po całej Rzeczypospolitej (stąd nazwa „potop”).
Na podstawie mapy określ najdalszy zasięg najazdu szwedzkiego na wschodzie Rzeczpospolitej (posługując się nazwami miejscowości).
Połącz podane imiona osób i nazwy miejscowości z odpowiednimi określeniami:
Karol X Gustaw, Fryderyk Wilhelm I, Jan Kazimierz Waza, Ujście, Janusz Radziwiłł, Kiejdany
| miejscowość, w której oddano pod protekcję Szwecji całe Wielkie Księstwo Litewskie | |
| miejsce kapitulacji wojsk Rzeczpospolitej wobec Szwedów w Wielkopolsce | |
| magnat litewski, który wobec zagrożenia Litwy przez Rosję wybrał kapitulację wobec Szwedów | |
| elektor brandenburski, który pomimo zobowiązań lennych wobec Rzeczpospolitej udzielił pomocy Szwedom | |
| król Polski w czasie potopu szwedzkiego | |
| król Szwecji w czasie potopu szwedzkiego |
Pokonanie Szwedów i pokój oliwski
Rabunkowa polityka i brak poszanowania polskich praw spowodowały szybki wzrost niechęci do okupantów. Do roli symbolu urosła drugorzędna ze strategicznego punktu widzenia potyczka pod Częstochową (listopad‑grudzień 1655 roku). Propagandowo zostało to jednak znakomicie wykorzystane, gdyż udało się przedstawić konflikt ze Szwedami jako obronę „rodzimej wiary katolickiej”. Szlachta 31 grudnia 1655 roku zawiązała w Tyszowcach konfederację, czyli stanęła przy wygnanym królu. W następnym roku Jan Kazimierz powrócił do Polski i jeszcze w styczniu 1656 r. złożył słynne śluby w katedrze we Lwowie, co miało jeszcze bardziej zmotywować naród do walki. Zaczęło się usuwanie Szwedów z Rzeczypospolitej przy pomocy austriackich sojuszników. Skutkiem wojny było uniezależnienie Prus Książęcych, które na mocy traktatu welawsko‑bydgoskiego w 1657 r. przestały być lennem Polski. W zamian jednak elektor przeszedł na polską stronę.
W 1660 r. podpisano pokój w Oliwie pod Gdańskiem. Dzięki francuskiemu pośrednictwu Szwedzi zyskali dość korzystne warunki, zapewniające im praktyczną realizację ich postulatów. Utrzymali większość już wcześniej zajętych Inflant, a Jan Kazimierz w końcu zrzekł się pretensji do korony szwedzkiej. Potwierdzono też niezależność Prus Książęcych oraz zagwarantowano wolności protestantom na obszarze Prus Królewskich. W XVIII w. stanie się to pretekstem do interwencji Prus w wewnętrzne sprawy osłabionej Rzeczypospolitej.
Pytania problemowe do wyboru do pracy w grupach:
Na czym polegały zmiany sytuacji zakonów rycerskich nad Morzem Bałtyckim w XIV‑XV wieku? Jakie były przyczyny tych zmian?
W jaki sposób unia polsko–litewska zmieniła sytuację państw, które ją zawarły oraz ich sąsiadów?
Jakie były kolejne etapy rywalizacji o Inflanty państw sąsiednich?
Jakie były kolejne etapy rywalizacji polsko‑szwedzkiej?
Na czym polegało przełomowe znaczenie obrony Jasnej Góry w czasie potopu szwedzkiego?
Oceń skutki wojen polsko‑szwedzkich dla obu stron (nabytki i straty terytorialne, wynik zmagań, zniszczenia wojenne itp.).
Jaki wpływ miała elekcja Wazów na tron polski dla relacji polsko‑szwedzkich i czy spełniła pokładane w niej nadzieje?
Uzasadnij, dlaczego traktaty welawsko‑bydgoskie można uznać za najbardziej niebezpieczny z punktu widzenia Rzeczpospolitej skutek potopu szwedzkiego?
Jeśli chcesz wiedzieć więcej
Negatywne skutki potopu
Największe straty materialne wśród uczestników wojny poniosła niewątpliwie Rzeczpospolita, a w szczególności ziemie zamieszkane przez ludność narodowości polskiej. Mimo, że w przekazie medialnym akcentowane są polskie przewagi militarne z tego okresu (w tym w szczególności rola husarii), z wojny ze Szwecją Polska wyszła całkowicie załamana gospodarczo, a skutki „potopu” kraj odczuwał jeszcze przez całe dziesięciolecia.
Następstwa „potopu szwedzkiego” (choć nie tylko, bo pamiętać trzeba, że Rzeczypospolita w tym czasie toczyła jeszcze inne wojny) można rozpatrywać, biorąc pod uwagę różne aspekty.
Konsekwencje w polityce zewnętrznej:
osłabienie pozycji międzynarodowej, czego przykładem może być radykalna zmiana stosunku sił między Polską a Szwecją,
początek kształtowania się nowego systemu ustrojowego w regionie – absolutyzmu monarszego; przeciwnicy doskonale zorganizowanej wojennej machiny szwedzkiej (Polska, Rosja, Brandenburgia‑Prusy) mieli do wyboru: albo zreformować się na wzór szwedzki, albo polec - Rosji i Prusom udała się ta sztuka, Rzeczpospolitej już nie,
wzmocnienie Prus ekonomicznie i militarnie oraz zapoczątkowanie ewolucji tego państwa ku absolutyzmowi monarszemu.
Konsekwencje w polityce wewnętrznej:
wzrost pozycji magnaterii, która w każdym państwie stanowiła czynnik anarchizujący, a pozycja osiągnięta na skutek wojny spowodowała, że odtąd warstwa magnacka czyniła wszystko, by uzyskaną przewagę zachować (co stało się czynnikiem uniemożliwiającym przeprowadzenie reform, koniecznych dla wzmocnienia państwa)
upadek autorytetu władzy królewskiej i przeniesienie się centrum życia politycznego z dworu królewskiego do magnackich rezydencji,
dalszy rozkład parlamentaryzmu i uzyskanie większego znaczenia przez sejmiki, obradujące zazwyczaj pod dyktando lokalnych wielmożów.
Straty terytorialne:
rezygnacja na rzecz Szwecji z większej części Inflant, wraz z Rygą, przy zachowaniu tylko ich części południowo‑wschodniej, opanowanej wówczas przez siły moskiewskie,
uznanie suwerenności Prus Książęcych (czyli przekazanie Brandenburgii).
Straty demograficzne:
ogromna liczba ofiar wśród ludności cywilnej (będącego nie tylko wynikiem niewątpliwego okrucieństwa okupacyjnych wojsk szwedzkich, ale przede wszystkim na skutek głodu i epidemii),
zmniejszenie gęstości zaludnienia o około 30%,
wyludnienie miast - np. liczba mieszkańców stolicy spadła dwukrotnie, a Krakowa trzykrotnie,
zwiększona emigracja - z kraju uciekało wielu mieszkańców, przenosząc się w bezpieczniejsze rejony Europy (Prusy Książęce, Śląsk, tereny okupowane przez Moskwę).
Straty gospodarcze:
załamanie gospodarcze i spadek dochodu narodowego, np. produkcja zbóż zmniejszyła się prawie o 2/3 porównując ze stanem sprzed wojny; podobna zapaść dotknęła inne działy gospodarki,
zrujnowanie w ogromnym stopniu miast, np. w Wielkopolsce utraciły prawie 2/3 zabudowań, a na Mazowszu jeszcze więcej, bo aż 4/5; w jeszcze większym zakresie dotyczyło to wsi; liczba zniszczonych miast i wsi w różnych regionach Polski wahała się od 10 do 30%,
postępujący proces agraryzacji miast (upodobnianie się miast do wsi - wzrost funkcji rolniczej kosztem usługowej),
ograniczenie handlu, także międzynarodowego,
zniszenie znacznej części obiektów gospodarczych, np. na Mazowszu uległa zniszczeniu prawie połowa młynów, przez co do użytku wróciły prymitywne żarna,
pozostawienie znacznych obszarów ziemi uprawnej odłogiem (na Mazowszu prawie 2/3), gdyż nie miał jej kto uprawiać,
znaczne zmniejszenie się pogłowia zwierząt gospodarskich.
Skutki społeczne:
osłabienie wiodącej dotąd grupa średniej szlachty - posesjonackiej,
rozrost liczebny czwartej warstwy szlacheckiej - gołoty (posiadającej szlacheckie prawa polityczne, ale bez środków do życia),
powstanie tzw. systemu klienckiego - nieformalny układ, w którym magnat zobowiązywał się do opieki nad szlachcicem i jego rodziną, a ten realizował wskazania polityczne magnata,
wzrost pozycji kościoła, a przede wszystkim jego dostojników – tą instytucją także władali magnaci,
ksenofobia (niechęć do obcych),
zmniejszenie się poziom tolerancji religijnej w społeczeństwie polskim (przykładem było wydalenie z Polski arian uchwalone przez sejm w 1658 roku, a także wprowadzenie konfederacją z roku 1668 kary śmierci za odstępstwo od katolicyzmu),
zwiększenie wymiaru pańszczyzny.
Straty kulturalne:
niemal doszczętne spalenie wielu miast,
zniszczenie wielu świetnych rezydencji (zamek Ogrodzieniec, zamek w Chęcinach, zamek w Olsztynie),
rozgrabienie dóbr kultury: skarbców, bibliotek, a nawet detali architektonicznych; wywożono też relikwie świętych (np. św. Stanisława z Krakowa).
Rosyjskie nieudane próby zdobycia okna na Bałtyk
Konflikt ze Szwecją, mimo swojego dramatycznego przebiegu, początkowo pozostawał w cieniu zmagań z Rosją (por. lekcja 91). Iwan Groźny, po śmierci Zygmunta Augusta, wykorzystując zamieszanie po wymarciu dynastii, opanował niemal całe Inflanty po Dźwinę (por. lekcja 92). Wszyscy kolejni wybierani władcy obiecywali odzyskanie tych ziem. Udało się to Stefanowi Batoremu, który po pacyfikacji Gdańska (1577) zdobył od miasta pieniądze na pierwszą z trzech wypraw przeciwko Rosji (1578‑1582). Po zdobyciu Połocka (1579) i Wielkich Łuków (1580) zagrożeni odcięciem swoich wojsk od zaplecza Rosjanie sami ewakuowali załogi z zamków inflanckich. Trzecia wyprawa na Psków (1581) miała ostatecznie zmusić przeciwnika do kapitulacji. Zablokowanie w sejmie dalszego finansowania wojny wymusiło jednak zawarcie rozejmu w Jamie Zapolskim (1582), dzięki któremu Polska odzyskała Inflanty i zagarnięty stosunkowo niedawno Połock. Po zajęciu Narwy w 1581 r. przez Szwedów Iwan Groźny musiał uznać klęskę swoich bałtyckich planów.
Polacy w Moskwie – interwencja i przewaga
Śmierć Iwana IV Groźnego, przedostatniego cara z dynastii Rurykowiczów przyniosła głęboki kryzys państwa zwany w historiografii „wielką smutą”. Wynikał on nie tylko ze zwyczajnych problemów z sukcesją, ale był też pokłosiem polityki wewnętrznej zmarłego cara (por. lekcja nr 110). Jego syn Fiodor I oddał władzę swojemu teściowi Borysowi Godunowowi, który po bezpotomnej śmierci Fiodora sam został koronowany na cara. Nie udało mu się utrwalić nowej dynastii. Jego syn został zasztyletowany przez człowieka nasłanego przez podającego się za cudem ocalałego, młodszego syna Iwana Groźnego, Dymitra, znanego pod przydomkiem Samozwaniec. Poparty on został przez awanturniczych wielmożów polskich, którzy wyprawili go do Moskwy. Tam zdołał pozyskać grono zwolenników i zasiadł na tronie. Jednak małżeństwo z Maryną Mniszchówną, córką polskiego magnata, oraz panoszenie się na Kremlu katolików spowodowały zmianę sympatii. Wybuchły rozruchy, w których Dymitr zginął. Rosja pogrążała się w anarchii. Kolejny car Wasyl Szujski poniósł klęskę od oficjalnie już interweniujących Polaków. Po przegranej przezeń bitwie pod Kłuszynem (1610), hetman Żółkiewski zajął moskiewski Kreml i przeprowadził wybór polskiego królewicza Władysława na cara. Ponowny bunt doprowadził do wygnania Polaków. Carem i założycielem nowej dynastii został Michał Romanow (1613).
Wojny Stefana Batorego z Moskwą (Carstwem Rosyjskim)
- spowodowane były agresją cara Iwana IV Groźnego na Inflanty.
- zakończyły się szybkim zwycięstwem Rzeczpospolitej.
- kończył je pokój w Polanowie.
- zakończyły się rozejmem w Jamie Zapolskim.
- na około 120 lat odepchnęły Rosję od dostępu do M. Bałtyckiego.
Oceń z punktu widzenia interesów Rzeczpospolitej działania podejmowane przez stronę polską wobec Carstwa Rosyjskiego na pocz. XVIIw.:
korzyści,
zmarnowane szanse,
zagrożenia na przyszłość.
Koniec rywalizacji z Rosją
Nowa dynastia zaczęła powolny proces odbudowy państwa. Zakończono wojnę ze Szwecją i Polską, akceptując znaczące straty terytorialne (Rzeczpospolita oficjalnie odzyskała utracony w 1514 Smoleńsk, zdobyty ponownie w 1611). Zaprowadzenie ładu oraz rozwój wewnętrzny jeszcze raz skłoniły cara do próby odebrania Smoleńska (1632‑1634), ale Władysław IV pokonał Rosję i doprowadził do podpisania pokoju w Polanowie w 1634. Został on złamany w 1654 r., gdy Rosja zdecydowała się wykorzystać powstanie Chmielnickiego i zawarła ugodę z Kozakami w Perejasławiu (por. lekcja następna, 105). Tym razem po spektakularnych zwycięstwach i częściowo udanej kontrofensywie Rzeczypospolitej, zawarto rozejm w Andruszowie w 1667 r. Rosja odzyskała Smoleńsk, a Ukraina została podzielona wzdłuż Dniepru na dwie części – prawobrzeżna pozostała w granicach Polski, lewobrzeżna Ukraina z Kijowem weszła w skład państwa carów. Ustalenia te potwierdzone zostały w 1689 r. pokojem zawartym w Moskwie, od nazwiska negocjatora znanym jako pokój Grzymułtowskiego. Kończył on siedemnastowieczne zmagania obu państw. Kolejne stulecie charakteryzować się będzie nierównością wzajemnych stosunków i dominacją coraz bardziej mocarstwowej Rosji.
W obronie Morza Czarnego jako wewnętrznego jeziora tureckiego
Trzecim przeciwnikiem Rzeczpospolitej w okresie jej rozkwitu, tzn. w XVI – XVII w., było Imperium Osmańskie. Obszar spraw spornych między obu krajami wyznaczały obawy Turków o zbyt duże wzmocnienie Polski, a z drugiej strony - ekspansjonistyczne tendencje niektórych kręgów w Polsce. Priorytetem Turcji było niedopuszczenie do powstania potęgi, która mogłaby zagrozić sercu Imperium, tzn. stołecznemu Konstantynopolowi – Stambułowi. Od lądu mogło to być imperium naddunajskie, np. Węgry, od strony morza kraj, który opanowałby północne brzegi morza Czarnego. Mogło to być w praktyce państwo polsko‑litewskie albo Rosja. Stąd polityka zachowania równowagi między nimi.
W XVII w. kilkakrotnie wybuchały wojny z Turcją. Na początku w odpowiedzi na polskie interwencje w regionie naddunajskim oraz jako riposta na rabunkowe wyprawy Kozaków. Po powstaniu Chmielnickiego nastąpiło jednak tak duże osłabienie pozycji Rzeczypospolitej w rejonie nadczarnomorskim, że Turcja poczuła się zmuszona opanować te tereny, aby nie zrobiła tego Rosja. Takie też podłoże miała wielka wojna w latach 1672‑1676, gdy Turcja zdobyła Kamieniec Podolski, włączając Podole w skład swojego Imperium. Jan III Sobieski zdecydował się współdziałać z cesarzem w walce z Turcją, czego efektem była słynna odsiecz wiedeńska w 1683 r. Pokój w Karłowicach w 1699 r. oznaczał dla Polski jedynie odzyskanie straconych ziem, natomiast dla Stambułu ważne było niedopuszczenie do wejścia tam Rosjan, choć kosztem utraty wpływów na Węgrzech, które zostały zjednoczone pod berłem Habsburgów.
Pytania problemowe do wyboru do pracy w grupach:
Jakie były kolejne etapy wojen Rzeczpospolitej z Wielkim Księstwem Moskiewskim (Carstwem Rosyjskim)?
Polacy w Moskwie - awanturnictwo czy nowe szanse w polityce zagranicznej Rzeczpospolitej?
Na czym polegało przełomowe znaczenie powstania Chmielnickiego dla rywalizacji Rzeczpospolitej z Rosją?
Oceń skutki wojen polsko‑rosyjskich dla obu stron (nabytki i straty terytorialne, wynik zmagań, zniszczenia wojenne itp.).
Jaki rozejm a później pokój kończył wojny polsko‑rosyjskie w XVII w.?
Jakie były przyczyny wojen Rzeczpospolitej z Imperium Osmańskim (Turcją)?
Jaki był wynik wojen Rzeczpospolitej z Imperium Osmańskim (Turcją)? Co postanawiał pokój kończący te wojny?
W oparciu o dowolne źródła informacji przygotuj informację na temat wybranej bitwy Rzeczpospolitej z Imperium Osmańskim (Turcją). Do wyboru: Cecora – 1620 r., Chocim – 1621 r., bitwa pod Chocimiem – 1673 r., bitwa pod Wiedniem – 12 września 1683 r.