Sarmatyzm
Sarmata – postawa godna pochwały?
Wprowadzenie
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RHKkZMiSBXdkv
Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Sarmacja w ujęciu geografów staropolskich”. Następnie pojawia się dr hab. Filip Wolański z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa, wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr hab. Filip Wolański, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RpCSg1AH2Wdwz
Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Utrwalanie mitu sarmackiego”. Następnie pojawia się dr hab. Filip Wolański z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa, wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr hab. Filip Wolański, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".
Mit sarmacki – powstanie i rozwój
Podobną rolę jak u schyłku średniowiecza we Włoszech odegrały elity mieszczańskie, tak w Polsce odegrała średnia szlachta. Analogie można dostrzec nawet w nagłym wzroście zainteresowania prawem (walka polityczna o tzw. egzekucję praw), a wraz z nim nawiązaniem do antyku i jego kultury. W Italii zaowocowało to rozkwitem renesansu, w Polsce zaś ukształtowała się ideologia określana przez historyków mianem sarmatyzmusarmatyzmu. Trwała ona równolegle do prądów kulturowych płynących z Europy, takich jak wspomniany renesans, ale też barok, a nawet wczesne oświecenie.
Mit sarmacki zrodził się u schyłku średniowiecza. Już Jan Długosz pisał: 'tak Rusinów, jak i Polaków nazywano Sarmatami'. Ideę tę rozwijali uczeni, tacy jak np.: Marcin KromerMarcin Kromer czy Marcin BielskiMarcin Bielski. Udowadniali oni, że znanych z tekstów rzymskich Sarmatów utożsamiać należy z mieszkańcami Rzeczypospolitej. Trafiało to na podatny grunt powszechnego wówczas dążenia do szukania pradawnych korzeni.
Źródłem sarmatyzmu było:
- poszukiwanie przez szlachtę swoich korzeni w starożytności.
- pochodzenie Słowian od znanych w starożytności Sarmatów.
- model wykształcenia jezuickiego oparty na antyku.
Sarmackie wzorce osobowe
Trudno jednoznacznie określić ramy chronologiczne trwania 'sarmatyzmu'. Badacze najczęściej wskazują okres od XVI do XVIII w., choć niektórzy ograniczają go do czasów królów elekcyjnych.
Ukształtował się wówczas specyficzny ustrójustrój z dominującą w nim rolą szlachty, rozbudowanym życiem politycznym i coraz ściślej sprecyzowanymi wzorcami osobowymi. Przypadające na ten okres intensywne oddziaływanie kontrreformacjikontrreformacji katolickiej spowodowało swoistą symbiozę wzorców religijnych i wzorców kulturowych szlachty. Powstała specyficzna triada wartości szlacheckich: WOLNOŚĆ – WIARA – OJCZYZNA.
Przewaga szlachty w życiu politycznym, społecznym i ekonomicznym spowodowała zawężanie sarmatyzmu właśnie do niej – narodu politycznego. Atrakcyjność tych wzorców oddziaływała jednak również na inne stany, zwłaszcza mieszczaństwo.
Do charakterystycznych cech sarmatyzmu zaliczyć możemy:
republikanizm,
wolność,
kult szlacheckości,
kult starodawności (umiłowanie antyku),
prostotę i surowość (choć w sprzeczności do tego stała pewna orientalizacja gustów),
egalitaryzm wewnątrzstanowy,
katolickość,
odwagę,
rycerskość,
swojskość.
Spośród antycznych postaci szczególnie chętnie wzorowano się na:
Brutusie,
CyncynacieCyncynacie,
Katonie Starszym,
Katonie Młodszym.
Które cechy przedstawionych postaci stały się wzorcem osobowym dla szlachty polskiej w czasach sarmatyzmu?
- praca na roli
- spiskowanie przeciwko władcom
- umiłowanie republikanizmu
- skrytobójcze zamachy
- prostota i surowy tryb życia
- patriotyzm
Sarmatyzm nośnikiem przywar Polaków
W XVIII w. zaczęto szukać przyczyn odmienności rozwoju Rzeczypospolitej i trudności w zastosowaniu modeli postępu proponowanych przez reformatorów zachodnich. Sarmatyzm znalazł się w ogniu krytyki, w której na plan pierwszy wysuwano cechy uznawane za negatywne. Były nimi przykładowo:
tradycjonalizm prowadzący do konserwatyzmu,
bezkrytyczna, często wręcz dogmatyczna wiara w pewne 'prawdy',
skrajny indywidualizm,
pogarda dla pracy,
rozpolitykowanie, niekiedy wręcz politykierstwo (politykę uznawano za zajęcie godne).
Przeniesienie 'ognisk kultury' do dworu szlacheckiego i jej swoista decentralizacja miały wieloraki wpływ na życie społeczne. W typowy dla kultury wiejskiej sposób zaczęły się upowszechniać tendencje ksenofobiczneksenofobiczne. Narastała niechęć do obcych wzorów i pielęgnowanie ocierające się o skrajną wręcz nietolerancję wzorców rodzimych.
Sarmatyzm a barok
BarokBarok ze swoją ostentacją, teatralnością i przewagą formy nad treścią stał się szczególnie istotnym elementem sarmatyzmu. Życie polityczne z pozorami demokracji i wagą dyskursu, sporu i przekonywania oponentów zaowocowało rozwojem specyficznych form literackich – mowy, kaznodziejstwa, uroczystych oracji ze wspaniałą oprawą plastyczną, ale też ozdobnikami słownymi (szpikowanie cytatami, najlepiej łacińskimi).
W sztuce wyraźnie wyodrębniają się dwa nurty:
sztuka dworska, która ograniczała się do dworu królewskiego i wąskiego kręgu magnaterii, natomiast słabo oddziaływała na pozostałe warstwy społeczne,
świat dworku szlacheckiego nieprzyjmujący wzorów płynących z dworu królewskiego, ograniczający z dworem kontakt do sztuki kościelnej. Nieodłączną częścią było przywiązanie do tradycji, dworu szlacheckiego, życia w zgodzie z naturą i sąsiadami, odpowiedni, stylizowany na modę wschodnią, strój sarmacki, kult przodków.
Wskaż na podstawie ilustracji i wiedzy własnej. Elementami stroju szlacheckiego ukształtowanego w okresie sarmatyzmu były:
- żupan
- kontusz
- buława
- szabla
- pas kontuszowy
Podaj, z jakiej kultury zostało zapożyczone noszenie przez szlachtę pasa kontuszowego.
Wzorce rozpowszechniające się w kręgach oświeceniowych – dyskursu, salonu towarzyskiego, nauki, eksperymentu naukowego, dążeń do poprawy społeczeństwa z upowszechniającą się krytyką nierówności stanowych i przypisaniem człowieka do określonych ról – wszystko to nie przenika do 'świata dworku'. Postrzegane są tam jako podejrzane, bo płynące z centrum.
Znajdź życiorysy rzymskich bohaterów: Brutusa, Cyncynata, Katona Starszego i Młodszego. Jak myślisz, które z elementów ich życiorysów stanowiły dla społeczności szlacheckiej szczególnie dużą wartość? Zapisz swoją odpowiedź.
Jeśli chcesz wiedzieć więcej
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1Ki2yJsW0XZb
Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Wpływ sarmatyzmu na świadomość narodową późniejszych epok”. Następnie pojawia się dr hab. Filip Wolański z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa, wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr hab. Filip Wolański, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".