Na ilustracji 9 osób stojących obok siebie, w strojach polskich magnatów. Na pierwszym planie dwie kobiety. Obie w długich sukniach i w nakryciach głowy. Młodsza kobieta ma suknię z odsłoniętymi ramionami, pod którą ma białą, zdobioną koszulę. Starsza kobieta jest odwrócona bokiem. Ma ciemny płaszcz. Za nimi stoi 7 mężczyzn. Pierwszy od lewej w długim płaszczu trzyma buławę. Ma wąsy. Drugi ma wąsy i brodę, ubrany jest w długi ciemny płaszcz, a także nakrycie głowy. Obok niego stoi mężczyzna z brodą. Za nim kolejny mężczyzna w nakryciu głowy. Pierwszy od prawej to niższy mężczyzna, w czapce. Drugi od prawej to mężczyzna z brodą w płaszczu i czapce. Kolejny od prawej to mężczyzna w zdobionym płaszczu, który trzyma czapkę. Ma wąsy.
Sarmata – postawa godna pochwały?
Wprowadzenie
RHKkZMiSBXdkv
RpCSg1AH2Wdwz
Mit sarmacki – powstanie i rozwój
R8Vtaa52lwV7e
Podobną rolę jak u schyłku średniowiecza we Włoszech odegrały elity mieszczańskie, tak w Polsce odegrała średnia szlachta. Analogie można dostrzec nawet w nagłym wzroście zainteresowania prawem (walka polityczna o tzw. egzekucję praw), a wraz z nim nawiązaniem do antyku i jego kultury. W Italii zaowocowało to rozkwitem renesansu, w Polsce zaś ukształtowała się ideologia określana przez historyków mianem sarmatyzmusarmatyzmsarmatyzmu. Trwała ona równolegle do prądów kulturowych płynących z Europy, takich jak wspomniany renesans, ale też barok, a nawet wczesne oświecenie.
R1Rv5YQoRZ3pI
Mit sarmacki zrodził się u schyłku średniowiecza. Już Jan Długosz pisał: 'tak Rusinów, jak i Polaków nazywano Sarmatami'. Ideę tę rozwijali uczeni, tacy jak np.: Marcin KromerMarcin KromerMarcin Kromer czy Marcin BielskiMarcin BielskiMarcin Bielski. Udowadniali oni, że znanych z tekstów rzymskich Sarmatów utożsamiać należy z mieszkańcami Rzeczypospolitej. Trafiało to na podatny grunt powszechnego wówczas dążenia do szukania pradawnych korzeni.
sarmatyzm
sarmatyzm
formacja kulturowa określająca świadomość, kulturę, obyczaje szlachty polskiej od XVI‑XVIII
barok
barok
główny kierunek w kulturze europejskiej, którego trwanie datuje się od końca XVI wieku do XVIII wieku
ustrój
ustrój
określenie dla dowolnej formy sprawowania władzy publicznej
kotrreformacja
kontrreformacja
ruch w Kościele katolickim zapoczątkowany soborem trydenckim, a zakończony wraz z wojną trzydziestoletnią, zmierzający do uzdrowienia stosunków w Kościele, będący odpowiedzią na reformację
Marcin Kromer
Marcin Kromer
historyk i pisarz okresu renesansu, dyplomata, biskup, jeden z przywódców polskiej kontrreformacji, pisał po polsku i po łacinie, sekretarz króla Zygmunta I Starego
Marcin Bielski
Marcin Bielski
żołnierz, historyk, renesansowy poeta satyryczny, pisarz i tłumacz
Ćwiczenie 1
R1VtQCOuxq0wA1
Sarmackie wzorce osobowe
Trudno jednoznacznie określić ramy chronologiczne trwania 'sarmatyzmu'. Badacze najczęściej wskazują okres od XVI do XVIII w., choć niektórzy ograniczają go do czasów królów elekcyjnych.
Ukształtował się wówczas specyficzny ustrójustrójustrój z dominującą w nim rolą szlachty, rozbudowanym życiem politycznym i coraz ściślej sprecyzowanymi wzorcami osobowymi. Przypadające na ten okres intensywne oddziaływanie kontrreformacjikotrreformacjakontrreformacji katolickiej spowodowało swoistą symbiozę wzorców religijnych i wzorców kulturowych szlachty. Powstała specyficzna triada wartości szlacheckich: WOLNOŚĆ – WIARA – OJCZYZNA.
RCqZoLgW4kABL1
Przewaga szlachty w życiu politycznym, społecznym i ekonomicznym spowodowała zawężanie sarmatyzmu właśnie do niej – narodu politycznego. Atrakcyjność tych wzorców oddziaływała jednak również na inne stany, zwłaszcza mieszczaństwo.
Do charakterystycznych cech sarmatyzmu zaliczyć możemy:
republikanizm,
wolność,
kult szlacheckości,
kult starodawności (umiłowanie antyku),
prostotę i surowość (choć w sprzeczności do tego stała pewna orientalizacja gustów),
egalitaryzm wewnątrzstanowy,
katolickość,
odwagę,
rycerskość,
swojskość.
Spośród antycznych postaci szczególnie chętnie wzorowano się na:
Lucjusz Kwinkcjusz Cincinnatus; wódz rzymski, słynny z prostoty i surowości obyczajów, uważany przez starożytnych historyków za wzór starorzymskich cnót obywatelskich jako rolnik i żołnierz. Konsul z 460 p.n.e.
Sarmatyzm nośnikiem przywar Polaków
W XVIII w. zaczęto szukać przyczyn odmienności rozwoju Rzeczypospolitej i trudności w zastosowaniu modeli postępu proponowanych przez reformatorów zachodnich. Sarmatyzm znalazł się w ogniu krytyki, w której na plan pierwszy wysuwano cechy uznawane za negatywne. Były nimi przykładowo:
tradycjonalizm prowadzący do konserwatyzmu,
bezkrytyczna, często wręcz dogmatyczna wiara w pewne 'prawdy',
skrajny indywidualizm,
pogarda dla pracy,
rozpolitykowanie, niekiedy wręcz politykierstwo (politykę uznawano za zajęcie godne).
Przeniesienie 'ognisk kultury' do dworu szlacheckiego i jej swoista decentralizacja miały wieloraki wpływ na życie społeczne. W typowy dla kultury wiejskiej sposób zaczęły się upowszechniać tendencje ksenofobicznetHSorxcYnb_000tp002ksenofobiczne. Narastała niechęć do obcych wzorów i pielęgnowanie ocierające się o skrajną wręcz nietolerancję wzorców rodzimych.
tHSorxcYnb_000tp002
ksenofobia
niechęć, wrogość, lęk wobec obcych
Sarmatyzm a barok
BarokbarokBarok ze swoją ostentacją, teatralnością i przewagą formy nad treścią stał się szczególnie istotnym elementem sarmatyzmu. Życie polityczne z pozorami demokracji i wagą dyskursu, sporu i przekonywania oponentów zaowocowało rozwojem specyficznych form literackich – mowy, kaznodziejstwa, uroczystych oracji ze wspaniałą oprawą plastyczną, ale też ozdobnikami słownymi (szpikowanie cytatami, najlepiej łacińskimi).
W sztuce wyraźnie wyodrębniają się dwa nurty:
sztuka dworska, która ograniczała się do dworu królewskiego i wąskiego kręgu magnaterii, natomiast słabo oddziaływała na pozostałe warstwy społeczne,
świat dworku szlacheckiego nieprzyjmujący wzorów płynących z dworu królewskiego, ograniczający z dworem kontakt do sztuki kościelnej. Nieodłączną częścią było przywiązanie do tradycji, dworu szlacheckiego, życia w zgodzie z naturą i sąsiadami, odpowiedni, stylizowany na modę wschodnią, strój sarmacki, kult przodków.
R1YNzj6V3ReOP
Rjyb6Y9JZYb2s
Ćwiczenie 3
RTxjsWsaVg3Z71
Ćwiczenie 3
Podaj, z jakiej kultury zostało zapożyczone noszenie przez szlachtę pasa kontuszowego.
R1aUlXACLoNNL
Skorzystaj z informacji zawartych w tej lekcji.
Został zapożyczony z kultury Wschodu (Persja, Turcja, Indie).
Wzorce rozpowszechniające się w kręgach oświeceniowych – dyskursu, salonu towarzyskiego, nauki, eksperymentu naukowego, dążeń do poprawy społeczeństwa z upowszechniającą się krytyką nierówności stanowych i przypisaniem człowieka do określonych ról – wszystko to nie przenika do 'świata dworku'. Postrzegane są tam jako podejrzane, bo płynące z centrum.
Polecenie 1
Znajdź życiorysy rzymskich bohaterów: Brutusa, Cyncynata, Katona Starszego i Młodszego. Jak myślisz, które z elementów ich życiorysów stanowiły dla społeczności szlacheckiej szczególnie dużą wartość? Zapisz swoją odpowiedź.