Schemat + Sprawdź się
Polecenie 1
Zapoznaj się z poniższym schematem, a następnie wykonaj kolejne polecenia.
Ogłaszamy niniejszym i wiedzieć czynimy: że na skutek dotychczasowych doświadczeń poczynionych zarówno w naszych domenach, jak i przez różnych właścicieli dóbr rycerskich, przekonaliśmy się jeszcze bardziej, jak przemiana posiadłości włościańskich we własność, tam gdzie do tego jeszcze nie doszło, tudzież zniesienie pańszczyzn i uprawnień za słuszne i sprawiedliwe odszkodowanie służy rzeczywistemu dobru zarówno uprawnionych, jak i zobowiązanych.
Celem poparcia tego dobra i z ojcowskiej troskliwości o pomyślność naszych wiernych poddanych zarządzamy więc, po zasięgnięciu w tej ważnej sprawie opinii doświadczonych rolników i rzeczoznawców ze wszystkich prowincji i stanów, co następuje:
1. Posiadłości włościańskie nie nadane dotąd na własność mają być zamienione we własność w myśl przepisów i pod warunkami zawartymi w niniejszym rozporządzeniu, przywiązane zaś do nich powinności i uprawnienia mają być zniesione za wzajemnym słusznym odszkodowaniem. Celem uniknięcia wszelkich wątpliwości i nieporządków stanowimy jednak wyraźnie, że żaden posiadacz owych gospodarstw włościańskich nie ma samowolnie brać ich na własność, ani też odmawiać dotychczasowych zobowiązań do świadczenia robocizn i danin, dopóki nie zostanie określone odszkodowanie w myśl poniższych przepisów, czy to w drodze ugody, czy też przez wyznaczone władze, a to pod karą przez prawo ustanowioną za niedozwoloną samowolę.
Źródło: Wybór tekstów źródłowych z historii Polski w latach 1795–1864, oprac. S. Kieniewicz, T. Mencel, W. Rostocki, Warszawa 1956, s. 233–234., 2. Z ustawy uwłaszczeniowej w Wielkim Księstwie Poznańskim 1823 r. W patentach naszych z dnia 9 listopada 1816 względem wprowadzenia na powrót powszechnego prawa krajowego do W. Księstwa Poznańskiego i do ziemi przywróconej do Prus Zachodnich, do powiatu chełmińsko-michałowskiego i do miasta Torunia z jego obwodem, zastrzegliśmy sobie osobne rozporządzenie względem sposobu, jakim edykt tyczący się regulowania stosunków dziedziców i włościan z d. 14 września 1811 z deklaracją onegoż z d. 29 maja 1816 w tych częściach kraju ma być przywiedzonym do skutku z uwzględnieniem praw wszystkich interesantów. Wysłuchawszy w tej mierze […] zdania władz prowincjonalnych i osób biegłych spośród mieszkańców klas interesowanych, niemniej naszej Rady Stanu, postanawiamy […] co następuje: […] 1. Nie nadane dotąd prawem własności lub czynszu wieczystego lub wieczystej dzierżawy chłopskie gospodarstwa rolnicze gospodarzom, którzy przy ogłoszeniu prawa niniejszego prawnie oneż posiadają jako dzierżawcy […] nadane być mają prawem własności, a ciążące na tych posadach pańszczyzna i inne dziedzicowi należące się służebności i daniny mają być okupione.
Źródło: Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 34, Sprawa chłopska w XIX wieku na ziemiach polskich w okresie reform uwłaszczeniowych, oprac. K. Śreniowska, Warszawa 1985, s. 8., 3. Patent cesarski z 17 kwietnia 1848 r. o zniesieniu pańszczyzny w Galicji I. Wszystkie robocizny i inne poddańcze powinności tak gospodarzy gruntowych, jako też chałupników i komorników, ustać mają z dniem 15 maja 1848 r.
II. Trwające służebnictwa [serwituty – przysługujące wsi prawa do pastwisk, zbiórki opału w lasach dworskich] pozostają nienaruszone, atoli za to obowiązani są poddani, o ile prawa służebnictwa na pańskim gruncie wykonywać zechcą, uiszczać stosowną zapłatę, której ustanowienia zostawia się przede wszystkim dobrowolnej umowie poddanych ze swoimi panami.
[…]
IV. Za to posiadacze dóbr ziemskich uwalniają się, poczynając od 15 maja 1848:
a. od opłaty podatku urbarialnego;
b. od obowiązku dawania zapomogi poddanym swoim tejże potrzebującym;
[…]
e. od płacenia dodatku na pokrycie wydatków dla straży bezpieczeństwa;
f. od ponoszenia wydatków połączonych z przystawą rekrutów, mianowicie z odwożeniem rekrutów na miejsce posterunku i tychże żywieniem, które na przyszłość ponosić będą gromady;
g. od płacenia dodatku do kosztów kuracji w chorobach epidemicznych u ludzi, wenerycznych i zarazach na bydło.
V. Przez postanowienia względem przyszłego urządzenia pierwszych instancji uwolnieni będą, ile możności, jak najprędzej właściciele dóbr także od ciężaru zarządzania i pobierania stałych podatków, niemniej od wydatków i odpowiedzialności, które z wykonywaniem sądownictwa cywilnego i zarządem spraw politycznych ściśle są połączone.
VI. Z uwolnieniem posiadaczy dóbr gruntowych od ciężaru utrzymywania sądownictwa i zarządu spraw politycznych ustaje także trwające dotąd na każdej majętności dominikalnej [majętność, w której ludność rolnicza była wyłączona spod opieki prawa powszechnego] […].
[…]
VIII. Środki i sposoby pokrycia podług cen urbarialnych wyrachować się mającego wynagrodzenia, które skarb najwyższy dziedzicom zapłacić ma, w drodze konstytucyjnej bliżej wyjaśnione będą.
IX. Dopóki ostateczne ustanowienie wymiaru wynagrodzenia po uprzednim ścisłym wybadaniu stanu powinności, która jako należytość, prawna podług dotychczasowych przepisów uważana być ma, nie nastąpi, wypłacona będzie właścicielom dóbr ziemskich i do poborców urbarialnych uprawnionym renta jako zaliczka na potrącenie z przyszłej należytości wynagrodzenia, która podług stanu posiadania, jaki był do 15 maja 1848 w takiej objętości wymierzoną będzie, o ile przeciwko prawowitości byłych powinności, ze względu na należytość i wielkość uiszczenia nie okaże się uzasadniona przeszkoda.
Źródło: Polska w latach 1795–1864. Wybór tekstów źródłowych do nauczania historii, wybór i oprac. I. Rusinowa, Warszawa 1986, s. 219–222., 4. Dekret Tymczasowego Rządu Narodowego (1863 r.) Centralny Komitet Narodowy jako Tymczasowy Rząd Narodowy
Zważywszy: że uwłaszczenie włościan pomimo ogólnej chęci kraju, z powodu stawianych przez rząd najezdniczy przeszkód, dotąd do skutku nie doszło; obok tego,
zważywszy: że oddanie gospodarzom rolnym na własność gruntów, dotąd przez nich tytułem czynszów, pańszczyzny lub innych obowiązków posiadanych, zmniejsza mienie dotychczasowych właścicieli,
postanowił i stanowi:
Art. 1. Wszelka posiadłość ziemska, jaką każdy gospodarz dotąd tytułem pańszczyźniany, czynszu lub innym tytułem posiadał, wraz z należnymi do niej ogrodami, zabudowaniami mieszkalnymi i gospodarczymi, tudzież prawami i przywilejami do niej przywiązanymi – od daty niniejszego dekretu, staje się wyłączną i dziedziczną dotychczasowego posiadacza własnością, bez żadnych jakichkolwiek bądź obowiązków, danin, pańszczyzny lub czynszu, z warunkiem jedynie opłacania przypadających z niej podatków i odbywania należnej służby krajowej.
Art. 2. Dotychczasowi właściciele nadanych gospodarzom rolnych gruntów otrzymają odpowiednią wartości tychże indemnizację z funduszów narodowych za pośrednictwem długu Państwa. […]
Centralny Komitet Narodowy
jako Tymczasowy Rząd Narodowy.
[…]
Art. 1. Chałupnicy, zagrodnicy, komornicy, parobcy i w ogóle wszyscy obywatele z zarobku jedynie utrzymanie mający, którzy powołani do broni, w szeregach wojska narodowego za Ojczyznę walczyć będą otrzymają, a w razie ich śmierci, żony i dzieci, na własność po ukończeniu wojny z dóbr narodowych dział gruntu najmniej mórg trzy przestrzeni zawierający.
Art. 2. Ogłoszenie i wprowadzenie w wykonanie niniejszego dekretu Centralny Narodowy komitet jako Tymczasowy Rząd Narodowy naczelnikom wojskowym i wojewódzkim poleca.
Źródło: Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1998, s. 240–241., 5. Ukaz cara Aleksandra II w sprawie prawa chłopów do ziemi. 17 lutego 1864 r. 1) Ziemie pozostające w użytkowaniu włościan w majątkach prywatnych, majoratowych i państwowych stają się zupełną własnością używających ich włościan.
2) Z dn. 3(15) kwietnia 1864 r. uwalnia się włościan na zawsze od wszystkich bez wyjątku powinności, do których byli obowiązani na rzecz właścicieli ziemskich, a mianowicie: od pańszczyzny, okupu w pieniądzach, czynszu, danin w naturze itp. Wszelkie żądania odrobienia zaległości po zniesieniu powinności wstrzymuje się i nie można ich wznawiać. Na przyszłość włościanie są obowiązani wnosić do kasy rządowej za przypadającą im na własność ziemię podatek gruntowy ustanowiony obecnym ukazem […].
3) Właściciele majątków otrzymują od rządu wynagrodzenie za uwolnienie włościan od obowiązków pańszczyźnianych. Rozmiar sposób i rodzaj tego wynagrodzenia określa się w ukazie o komisji likwidacyjnej. Prócz tego na wszystkich właścicieli majątków, w których na podstawie obecnego ukazu włościanie otrzymują ziemię na własność, nakłada się obowiązek czynić włościanom w wypadkach nadzwyczajnych klęsk, ułatwienia i zaopatrywać ich na kredyt w bydło robocze, narzędzia i ziarno do siewu. […]
11) Włościanie także i po przejściu w posiadanie należnych im siedzib zachowują prawo do tych wygód, z których korzystali na zasadzie tabeli prestacyjnych, kontraktów, umów słownych, jak też na zasadzie zwyczaju, a mianowicie: prawo otrzymywania drzewa budulcowego, drwa, zbierania chrustu i łomu, a także liści na podściółkę, prawo pasienia w lasach pańskich i na dworskich czy folwarcznych gruntach.
Źródło: Polska w latach 1795–1864. Wybór tekstów źródłowych do nauczania historii, wybór i oprac. I. Rusinowa, Warszawa 1986, s. 284–285.
Jan Feliks Piwarski (1794–1859), Grajek Mazur i chłopi z okolic Warszawy.
Źródło: Biblioteka Narodowa, Wikimedia Commons, licencja: CC 0 1.0.
Polecenie 2
Porównaj formy odszkodowań, które zostały przyznane w trzech zaborach ziemiaństwu w związku z reformami uwłaszczeniowymi.
Polecenie 3
Oceń, w którym zaborze reformy uwłaszczeniowe były najbardziej korzystne dla chłopów.
Ćwiczenie 1
Zapoznaj się z cytowanym dokumentem, a następnie nazwij reformę wprowadzoną przez hrabiego Potockiego.
Kontrakt Aleksandra hrabiego Potockiego z chłopami wsi ZastówArt. l. JW Aleksander hrabia Potocki zwalniając włościan wsi Zastowa wyżej wyszczególnionych od dotychczasowych powinności, jakie Skarbowi jego odbywali i odbywać byli powinni, przychylnie do ich życzenia, wypuszcza im grunta, ogrody i pastwiska w dotychczasowych granicach będące i do nich jako pańszczyźnianych włościan należące […].
Art. 2. Z każdej morgi wyżej opisanej obowiązali się włościanie kontraktujący płacić do kasy JW Dziedzica w dniu 11 listopada każdorocznie całkowicie:a) z ogrodów, łąk i placów, morgów 183, prętów 138, po złp 10.
b) z pola omego otwartego morgów 146, prętów 120, po złp. 4 groszy 15. […]
d) Z pastwiska w Grądziku miejscu Wistki zwanego, ile go się po wymierzeniu wykaże, mniej więcej morgów 7, po zł. 5 […].Źródło: Kontrakt Aleksandra hrabiego Potockiego z chłopami wsi Zastów. Cytat za: Wybór tekstów źródłowych z historii Polski w latach 1795–1864, oprac. S. Kieniewicz, T. Mencel, W. Rostocki, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1956.
Ćwiczenie 2
Zapoznaj się z ilustracjami, a następnie na ich podstawie wykonaj polecenia.
A. Wieś Rębowo (Poznańskie) (1824); grunty należące do jednego właściciela oznaczono ciemniejszym kolorem.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o. na podstawie: Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, pod red. A. Mączaka, t. 2, Warszawa 1981, s. 199, licencja: CC BY-SA 3.0.
B.Wieś Rębowo (1851); grunty należące do jednego właściciela oznaczono ciemniejszym kolorem.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o. na podstawie: Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, pod red. A. Mączaka, t. 2, Warszawa 1981, s. 199, licencja: CC BY-SA 3.0.
Podaj nazwę procesu, w wyniku którego nastąpiła przedstawiona na mapach reorganizacja wsi Rębowo.
Wyjaśnij, na czym ona polegał.
Wyjaśnij, na czym ona polegał.