Scena V. (…) Cela Księdza Piotra. Ksiądz Piotr. (modli się leżąc krzyżem). Panie! czymże ja jestem przed Twoim obliczem? — Prochem i niczem; Ale gdym Tobie moję nicość wyspowiadał, Ja, proch, będę z Panem gadał. (Widzenie) Tyran wstał — Herod! — Panie, cała Polska młoda Wydana w ręce Heroda. Co widzę — długie, białe, dróg krzyżowych biegi, Drogi długie — nie dojrzeć — przez puszcze, przez śniegi Wszystkie na północ! — tam, tam w kraj daleki (…) Ach, Panie! to nasze dzieci, Tam na północ — Panie, Panie! Takiż to los ich — wygnanie! I dasz ich wszystkich wygubić za młodu, I pokolenie nasze zatracisz do końca? — Patrz! — ha! — to dziecię uszło — rośnie — to obrońca! Wskrzesiciel narodu, — Z matki obcej; krew jego dawne bohatery, A imię jego będzie czterdzieści i cztery. Warstwa formalna. Fragment tekstu: (modli się leżąc krzyżem). Panie! czymże ja jestem przed Twoim obliczem? — Prochem i niczem; Ale gdym Tobie moję nicość wyspowiadał, Ja, proch, będę z Panem gadał. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 1. Modlitwa — apostrofa do Boga. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: (modli się leżąc krzyżem). Panie! czymże ja jestem przed Twoim obliczem? — Prochem i niczem; Ale gdym Tobie moję nicość wyspowiadał, Ja, proch, będę z Panem gadał. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 2. Ksiądz Piotr – w przeciwieństwie do Konrada – jest człowiekiem skromnym i pokornym, dlatego też to właśnie on dostąpił łaski objawienia. Warstwa formalna. Fragment tekstu: (Widzenie) Tyran wstał — Herod! — Panie, cała Polska młoda Wydana w ręce Heroda. Co widzę — długie, białe, dróg krzyżowych biegi, Drogi długie — nie dojrzeć — przez puszcze, przez śniegi Wszystkie na północ! — tam, tam w kraj daleki (…) Ach, Panie! to nasze dzieci, Tam na północ — Panie, Panie! Takiż to los ich — wygnanie! I dasz ich wszystkich wygubić za młodu, I pokolenie nasze zatracisz do końca? — Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 3. Scena wizyjna – monolog.

Metaforyka biblijna. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: (Widzenie) Tyran wstał — Herod! — Panie, cała Polska młoda Wydana w ręce Heroda. Co widzę — długie, białe, dróg krzyżowych biegi, Drogi długie — nie dojrzeć — przez puszcze, przez śniegi Wszystkie na północ! — tam, tam w kraj daleki (…) Ach, Panie! to nasze dzieci, Tam na północ — Panie, Panie! Takiż to los ich — wygnanie! I dasz ich wszystkich wygubić za młodu, I pokolenie nasze zatracisz do końca? — Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 4. Obraz caratu jako Heroda – mordercy dzieci.
Droga na Sybir została przedstawiona jako droga krzyżowa. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: Patrz! — ha! — to dziecię uszło — rośnie — to obrońca! Wskrzesiciel narodu, — Z matki obcej; krew jego dawne bohatery, A imię jego będzie czterdzieści i cztery. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 5. Jedynym ocalałym z rzezi jest prawdopodobnie Konrad. Jest on także potencjalnym wskrzesicielem narodu.

Panie! czy przyjścia jego nie raczysz przyśpieszyć? Lud mój pocieszyć? — Nie! lud wycierpi. — Widzę ten motłoch — tyrany, Zbójce — biegą — porwali — mój Naród związany Cała Europa wlecze, nad nim się urąga — „Na trybunał!” — Tam zgraja niewinnego wciąga. Na trybunale gęby, bez serc, bez rąk; sędzie — To jego sędzie! Krzyczą: „Gal, Gal sądzić będzie” Gal w nim winy nie znalazł i — umywa ręce, A króle krzyczą: „Potęp i wydaj go męce; Krew jego spadnie na nas i na syny nasze; Krzyżuj syna Maryi, wypuść Barabasze: Ukrzyżuj, — on cesarza koronę znieważa, Ukrzyżuj, — bo powiemy, żeś ty wróg cesarza”. Gal wydał — już porwali — już niewinne skronie Zakrwawione, w szyderskiej, cierniowej koronie, Podnieśli przed świat cały; — i ludy się zbiegły — Gal krzyczy: „Oto naród wolny, niepodległy!”. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: Panie! czy przyjścia jego nie raczysz przyśpieszyć? Lud mój pocieszyć? — Nie! lud wycierpi. — Widzę ten motłoch — tyrany, Zbójce — biegą — porwali — mój Naród związany Cała Europa wlecze, nad nim się urąga — „Na trybunał!” — Tam zgraja niewinnego wciąga. Na trybunale gęby, bez serc, bez rąk; sędzie — To jego sędzie! Krzyczą. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 1. Mesjanizm – wizja rozbiorów, których alegorią jest męka i ukrzyżowanie Chrystusa; kolejno pojawiają się: sąd nad Chrystusem-Polską, droga krzyżowa, ukrzyżowanie i wniebowstąpienie. Polska, jak Jezus, jest lżona, a następnie ukrzyżowana przez narody Europy – cierpienie narodu jest niezbędne dla odkupienia grzechów. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: „Gal, Gal sądzić będzie” Gal w nim winy nie znalazł i — umywa ręce. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 2. Rolę Piłata pełni tutaj Francja (Gal), która pozwoliła trzem państwom zaborczym na rozbiory Polski. Warstwa formalna. Fragment tekstu: A króle krzyczą: „Potęp i wydaj go męce; Krew jego spadnie na nas i na syny nasze; Krzyżuj syna Maryi, wypuść Barabasze: Ukrzyżuj, — on cesarza koronę znieważa, Ukrzyżuj, — bo powiemy, żeś ty wróg cesarza”. Gal wydał — już porwali — już niewinne skronie Zakrwawione, w szyderskiej, cierniowej koronie, Podnieśli przed świat cały; — i ludy się zbiegły — Gal krzyczy: „Oto naród wolny, niepodległy!”. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 3. Motywy męki i zmartwychwstania Chrystusa – w widzeniu Księdza Piotra pojawia się język nawiązujący do stylistyki biblijnej i Apokalipsa św. Jana. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: A króle krzyczą: „Potęp i wydaj go męce; Krew jego spadnie na nas i na syny nasze; Krzyżuj syna Maryi, wypuść Barabasze: Ukrzyżuj, — on cesarza koronę znieważa, Ukrzyżuj, — bo powiemy, żeś ty wróg cesarza”. Gal wydał — już porwali — już niewinne skronie Zakrwawione, w szyderskiej, cierniowej koronie, Podnieśli przed świat cały; — i ludy się zbiegły — Gal krzyczy: „Oto naród wolny, niepodległy!”. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 4. Metaforyka biblijna, odwołująca się do męki i zmartwychwstania Chrystusa, służy budowaniu mesjanistycznej wizji dziejów Polski.

Ach, Panie, już widzę krzyż — ach, jak długo, długo Musi go nosić — Panie, zlituj się nad sługą. Daj mu siły, bo w drodze upadnie i skona — Krzyż ma długie, na całą Europę ramiona, Z trzech wyschłych ludów, jak z trzech twardych drzew ukuty. — Już wleką; już mój Naród na tronie pokuty — Rzekł: „Pragnę” — Rakus octem, Borus żółcią poi, A matka Wolność u nóg zapłakana stoi. Patrz — oto żołdak Moskal z kopiją przyskoczył I krew niewinną mego narodu wytoczył. Cóżeś zrobił, najgłupszy, najsroższy z siepaczy! On jeden poprawi się, i Bóg mu przebaczy. Mój kochanek już głowę konającą spuścił, Wołając: „Panie, Panie, za coś mię opuścił!” On skonał! (Słychać chóry aniołów — daleki śpiew wielkanocnej pieśni — na końcu słychać: „Alleluja! Alleluja!”). Warstwa formalna. Fragment tekstu: Ach, Panie, już widzę krzyż — ach, jak długo, długo Musi go nosić — Panie, zlituj się nad sługą. Daj mu siły, bo w drodze upadnie i skona — Krzyż ma długie, na całą Europę ramiona, Z trzech wyschłych ludów, jak z trzech twardych drzew ukuty. — Już wleką; już mój Naród na tronie pokuty — Rzekł: „Pragnę” — Rakus octem, Borus żółcią poi, A matka Wolność u nóg zapłakana stoi. Patrz — oto żołdak Moskal z kopiją przyskoczył I krew niewinną mego narodu wytoczył. Cóżeś zrobił, najgłupszy, najsroższy z siepaczy! On jeden poprawi się, i Bóg mu przebaczy. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 1. Modlitwa – apostrofa do Boga. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: Ach, Panie, już widzę krzyż — ach, jak długo, długo Musi go nosić — Panie, zlituj się nad sługą. Daj mu siły, bo w drodze upadnie i skona — Krzyż ma długie, na całą Europę ramiona, Z trzech wyschłych ludów, jak z trzech twardych drzew ukuty. — Już wleką; już mój Naród na tronie pokuty — Rzekł: „Pragnę” — Rakus octem, Borus żółcią poi, A matka Wolność u nóg zapłakana stoi. Patrz — oto żołdak Moskal z kopiją przyskoczył I krew niewinną mego narodu wytoczył. Cóżeś zrobił, najgłupszy, najsroższy z siepaczy! On jeden poprawi się, i Bóg mu przebaczy. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 2. Oprawcy ucieleśniają państwa zaborcze: Austrię, Prusy i Rosję. Warstwa formalna. Fragment tekstu: (Słychać chóry aniołów — daleki śpiew wielkanocnej pieśni — na końcu słychać: „Alleluja! Alleluja!”). Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 3. Czas mitu religijnego – Wielkanoc (symboliczne znaczenia odrodzenia, nadziei, przezwyciężenia śmierci). Warstwa treściowa. Fragment tekstu: Mój kochanek już głowę konającą spuścił, Wołając: „Panie, Panie, za coś mię opuścił!” On skonał! Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 4. Upadek Polski, porównywany do śmierci Chrystusa na krzyżu, ma charakter odkupicielski, zapowiadając zmartwychwstanie, czyli odzyskanie niepodległości. Wielkanoc symbolizuje zmartwychwstanie i odrodzenie Polski.

Ku niebu, on ku niebu, ku niebu ulata! I od stóp jego wionęła Biała jak śnieg szata — Spadła, — szeroko — cały świat się w nią obwinął. Mój kochanek na niebie, sprzed oczu nie zginął. Jako trzy słońca błyszczą jego trzy źrenice, I ludom pokazuje przebitą prawicę. Któż ten mąż? — To namiestnik na ziemskim padole. Znałem go, — był dzieckiem — znałem, Jak urósł duszą i ciałem! On ślepy, lecz go wiedzie anioł pacholę. Mąż straszny — ma trzy oblicza, On ma trzy czoła. Jak baldakim rozpięta księga tajemnicza Nad jego głową, osłania lice. Podnóżem jego są trzy stolice. Trzy końce świata drżą, gdy on woła; I słyszę z nieba głosy jak gromy: To namiestnik wolności na ziemi widomy! On to na sławie zbuduje ogromy Swego kościoła! Nad ludy i nad króle podniesiony; Na trzech stoi koronach, a sam bez korony: A życie jego — trud trudów, A tytuł jego — lud ludów. Warstwa formalna. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 1. Stylistyka biblijna, nawiązująca do języka Apokalipsy św. Jana. Warstwa treściowa. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 2. Figurą Polski jest w ostatniej wizji namiestnik wolności, stojący na trzech koronach, które można zinterpretować jako pokonane państwa zaborcze, utożsamiane z siłami zła. W planie metafizycznym carska Rosja symbolizuje domenę szatana. Polska-Chrystus narodów w mesjanistycznej koncepcji wyłożonej w części III wypełnić swą historyczną misję, przynosząc Europie wyzwolenie od tyranii i pokój.

Z matki obcej, krew jego dawne bohatery, A imię jego czterdzieści i cztery. Sława! sława! sława! (zasypia). Aniołowie. (schodzą widomie). Usnął — Wyjmijmy z ciała duszę, jak dziecinę Senną z kolebki złotej, i zmysłów sukienkę Lekko zwleczmy; ubierzmy w światło jak jutrzenkę I lećmy. Jasną duszę nieśmy w niebo trzecie, Ojcu naszemu złożyć na kolanach dziecię; Niech uświęci sennego ojcowską pieszczotą, A przed ranną modlitwą duszę wrócim życiu, I znowu w czystych zmysłów otulim powiciu, I znowu złożym w ciało, jak w kolebkę złotą. Warstwa formalna. Fragment tekstu: (schodzą widomie). Usnął — Wyjmijmy z ciała duszę, jak dziecinę Senną z kolebki złotej, i zmysłów sukienkę Lekko zwleczmy; ubierzmy w światło jak jutrzenkę I lećmy. Jasną duszę nieśmy w niebo trzecie, Ojcu naszemu złożyć na kolanach dziecię; Niech uświęci sennego ojcowską pieszczotą, A przed ranną modlitwą duszę wrócim życiu, I znowu w czystych zmysłów otulim powiciu, I znowu złożym w ciało, jak w kolebkę złotą. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 1. Pojawienie się postaci fantastycznych. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: (schodzą widomie). Usnął — Wyjmijmy z ciała duszę, jak dziecinę Senną z kolebki złotej, i zmysłów sukienkę Lekko zwleczmy; ubierzmy w światło jak jutrzenkę I lećmy. Jasną duszę nieśmy w niebo trzecie, Ojcu naszemu złożyć na kolanach dziecię; Niech uświęci sennego ojcowską pieszczotą, A przed ranną modlitwą duszę wrócim życiu, I znowu w czystych zmysłów otulim powiciu, I znowu złożym w ciało, jak w kolebkę złotą. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 2. Pojawienie się Aniołów i ich słowa potwierdzają prawdziwy charakter widzenia Księdza Piotra jako boskiego objawienia.

Scena VII — Salon warszawski. Kilku wielkich Urzędników, kilku wielkich Literatów, kilka Dam wielkiego tonu, kilku Jenerałów i Sztabsoficerow; wszyscy incognito piją herbatę przy stoliku — bliżej drzwi kilku Młodych ludzi i dwóch Starych Polaków. Stojący rozmawiają z żywością — towarzystwo stolikowe mówi po francusku, przy drzwiach po polsku. Przy drzwiach. Zenon Niemojewski. (do Adolfa). To i u was na Litwie toż samo się dzieje? Adolf. Ach, u nas gorzej jeszcze, u nas krew się leje! Niemojewski. Krew? Adolf. Nie na polu bitwy, lecz pod ręką kata, Nie od miecza, lecz tylko od pałki i bata. Rozmawiają ciszej. Przy stoliku. (…) Warstwa formalna. Fragment tekstu: Kilku wielkich Urzędników, kilku wielkich Literatów, kilka Dam wielkiego tonu, kilku Jenerałów i Sztabsoficerow; wszyscy incognito piją herbatę przy stoliku — bliżej drzwi kilku Młodych ludzi i dwóch Starych Polaków. Stojący rozmawiają z żywością — towarzystwo stolikowe mówi po francusku, przy drzwiach po polsku. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 1. Podział przestrzeni,
w didaskaliach pojawia się ironia odautorska. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: Kilku wielkich Urzędników, kilku wielkich Literatów, kilka Dam wielkiego tonu, kilku Jenerałów i Sztabsoficerow; wszyscy incognito piją herbatę przy stoliku — bliżej drzwi kilku Młodych ludzi i dwóch Starych Polaków. Stojący rozmawiają z żywością — towarzystwo stolikowe mówi po francusku, przy drzwiach po polsku. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 2. Towarzystwo siedzące przy stoliku – złożone z obojętnych wobec losu ojczyzny urzędników, arystokracji i literatów, przedstawicieli klasycyzmu – posługuje się językiem francuskim.
Arystokratyczne towarzystwo nie myśli o brutalnym śledztwie przeciw patriotycznej młodzieży, które Senator przeprowadza w Wilnie. „Towarzystwo stolikowe” jest obojętne na los dręczonych rodaków, inni boją się o nim rozmawiać.

Ludzie stojący bliżej drzwi rozmawiają po polsku, poruszając aktualne problemy polityczne kraju. Warstwa formalna. Fragment tekstu: To i u was na Litwie toż samo się dzieje? Ach, u nas gorzej jeszcze, u nas krew się leje! Krew? Nie na polu bitwy, lecz pod ręką kata, Nie od miecza, lecz tylko od pałki i bata. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 3. Dialog konwersacyjny. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: Ach, u nas gorzej jeszcze, u nas krew się leje! Nie na polu bitwy, lecz pod ręką kata, Nie od miecza, lecz tylko od pałki i bata. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 4. Martyrologia narodu polskiego.

Dama I. W sali tańców zgoła nic nie ugrupowano, Jak na raucie angielskim po nogach deptano. Dama II. Bo to był tylko jeden z prywatnych wieczorów. Szambelan. Przepraszam, bal proszony — mam dotąd bilety. (Wyjmuje inwitacje i pokazuje, wszyscy przekonywają się). Dama I. Tym gorzej; pomieszano grupy, toalety, Nie można było zgoła ocenić ubiorów. Dama II. Odtąd jak Nowosilcow wyjechał z Warszawy, Nikt nie umie gustownie urządzić zabawy: Nie widziałam pięknego balu ani razu. On umiał ugrupować bal na kształt obrazu. (Słychać między mężczyznami śmiech). Warstwa formalna. Fragment tekstu: W sali tańców zgoła nic nie ugrupowano, Jak na raucie angielskim po nogach deptano. Bo to był tylko jeden z prywatnych wieczorów. Przepraszam, bal proszony — mam dotąd bilety. Tym gorzej; pomieszano grupy, toalety, Nie można było zgoła ocenić ubiorów. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 1. Dialog konwersacyjny. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: W sali tańców zgoła nic nie ugrupowano, Jak na raucie angielskim po nogach deptano. Bo to był tylko jeden z prywatnych wieczorów. Przepraszam, bal proszony — mam dotąd bilety. Tym gorzej; pomieszano grupy, toalety, Nie można było zgoła ocenić ubiorów. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 2. „Towarzystwo stolikowe” prowadzi błahe rozmowy na temat niedawnego balu. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: Odtąd jak Nowosilcow wyjechał z Warszawy, Nikt nie umie gustownie urządzić zabawy: Nie widziałam pięknego balu ani razu. On umiał ugrupować bal na kształt obrazu. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 3. Towarzystwo rozprawia o ostatnim balu, który był nieudany z powodu wyjazdu Nowosilcowa.

Jenerał. (do Oficera). Ma racyję po części, bo nudne po trochu. (pokazuje na Literata). Opiewa tysiąc wierszy o sadzeniu grochu. (do Literata). Czytajże, jeśli ciebie nie będziem słuchali — To patrz — (pokazując na drugiego Literata). Ten nam gazeciarz swe rymy wypali. Śliczna byłaby wszystkim słuchaczom przysługa. Patrz, jak się on zaprasza, jak śmieje się, mruga; I usta już otworzył jak zdechłą ostrygę, I oko zwrócił wielkie i słodkie jak figę. Literat. (do siebie). Wychodzą — (do Jenerała). Długie wiersze, ja bym piersi strudził. Jenerał. (do Oficera). Dobrze, że nie chce czytać, boby nas zanudził. (…) Warstwa formalna. Fragment tekstu: Ma racyję po części, bo nudne po trochu. (pokazuje na Literata). Opiewa tysiąc wierszy o sadzeniu grochu. (do Literata). Czytajże, jeśli ciebie nie będziem słuchali — To patrz — (pokazując na drugiego Literata). Ten nam gazeciarz swe rymy wypali. Śliczna byłaby wszystkim słuchaczom przysługa. Patrz, jak się on zaprasza, jak śmieje się, mruga; I usta już otworzył jak zdechłą ostrygę, I oko zwrócił wielkie i słodkie jak figę. Wychodzą — (do Jenerała). Długie wiersze, ja bym piersi strudził. (do Oficera). Dobrze, że nie chce czytać, boby nas zanudził. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 1. Dialog sytuacyjny. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: Ma racyję po części, bo nudne po trochu. (pokazuje na Literata). Opiewa tysiąc wierszy o sadzeniu grochu. (do Literata). Czytajże, jeśli ciebie nie będziem słuchali — To patrz — (pokazując na drugiego Literata). Ten nam gazeciarz swe rymy wypali. Śliczna byłaby wszystkim słuchaczom przysługa. Patrz, jak się on zaprasza, jak śmieje się, mruga; I usta już otworzył jak zdechłą ostrygę, I oko zwrócił wielkie i słodkie jak figę. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 2. Kolejnym tematem rozmów tzw. towarzystwa stolikowego jest literatura – arystokracja niezbyt ceni klasycystycznych poetów i traktuje ich z lekceważeniem. Warstwa formalna. Fragment tekstu: Ma racyję po części, bo nudne po trochu. (pokazuje na Literata). Opiewa tysiąc wierszy o sadzeniu grochu. (do Literata). Czytajże, jeśli ciebie nie będziem słuchali — To patrz — (pokazując na drugiego Literata). Ten nam gazeciarz swe rymy wypali. Śliczna byłaby wszystkim słuchaczom przysługa. Patrz, jak się on zaprasza, jak śmieje się, mruga; I usta już otworzył jak zdechłą ostrygę, I oko zwrócił wielkie i słodkie jak figę. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 3. Charakterystyka literatów.

Adolf. (…) Bo teraz Polska żyje, kwitnie w ziemi cieniach, Jej dzieje na Sybirze, w twierdzach i więzieniach. I cóż on na pytania moje odpowiedział? Że o swoich cierpieniach sam już nic nie wiedział, Nie pomniał. — Jego pamięć zapisana cała Jak księga herkulańska pod ziemią spróchniała: Sam autor zmartwychwstały nie umie w niej czytać, Rzekł tylko: „Będą o to Pana Boga pytać, On to wszystko zapisał, wszystko mnie opowie”. (Adolf łzy ociera). (Długie milczenie). Dama Młoda. (do Literata). Czemu to o tym pisać nie chcecie, Panowie? Hrabia. Niech to stary Niemcewicz w pamiętniki wsadzi: On tam, słyszałem, różne szpargały gromadzi. Literat I. To historyja! Literat II. Straszna. Kamerjunkier. Dalbóg, wyśmienita. Warstwa formalna. Fragment tekstu: Bo teraz Polska żyje, kwitnie w ziemi cieniach, Jej dzieje na Sybirze, w twierdzach i więzieniach. I cóż on na pytania moje odpowiedział? Że o swoich cierpieniach sam już nic nie wiedział, Nie pomniał. — Jego pamięć zapisana cała Jak księga herkulańska pod ziemią spróchniała: Sam autor zmartwychwstały nie umie w niej czytać, Rzekł tylko: „Będą o to Pana Boga pytać, On to wszystko zapisał, wszystko mnie opowie”. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 1. Element epicki – opowieść Adolfa (synkretyzm gatunkowy). Warstwa treściowa. Fragment tekstu: Bo teraz Polska żyje, kwitnie w ziemi cieniach, Jej dzieje na Sybirze, w twierdzach i więzieniach. I cóż on na pytania moje odpowiedział? Że o swoich cierpieniach sam już nic nie wiedział, Nie pomniał. — Jego pamięć zapisana cała Jak księga herkulańska pod ziemią spróchniała: Sam autor zmartwychwstały nie umie w niej czytać, Rzekł tylko: „Będą o to Pana Boga pytać, On to wszystko zapisał, wszystko mnie opowie”. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 2. Adolf opowiada historię Cichowskiego. Wymowa opowieści o Cichowskim wiąże się z dyskusją o literaturze – sam bohater zapomniał o swoich cierpieniach, ale literatura powinna utrwalać takie wydarzenia, by zachować je dla przyszłych pokoleń. Warstwa formalna. Fragment tekstu: (Adolf łzy ociera). (Długie milczenie). Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 3. Wzruszenie Adolfa i milczenie buduje podniosły charakter sceny. Warstwa formalna. Fragment tekstu: Czemu to o tym pisać nie chcecie, Panowie? Niech to stary Niemcewicz w pamiętniki wsadzi: On tam, słyszałem, różne szpargały gromadzi. To historyja! Straszna Dalbóg, wyśmienita. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 4. Dialog sytuacyjny. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: Niech to stary Niemcewicz w pamiętniki wsadzi: On tam, słyszałem, różne szpargały gromadzi. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 5. Hrabia ma lekceważący stosunek do wydarzeń przedstawionych przez Adolfa, uznając jego opowieść za nudną, mogącą zainteresować jedynie historyka.

Literat I. Takich dziejów słuchają, lecz kto je przeczyta? I proszę, jak opiewać spółczesne wypadki; Zamiast mitologiji są naoczne świadki. Potem, jest to wyraźny, święty przepis sztuki, Że należy poetom czekać — aż — aż — Jeden Z Młodzieży. Póki? — Wieleż lat czekać trzeba, nim się przedmiot świeży Jak figa ucukruje, jak tytuń uleży? Literat I. Nie ma wyraźnych reguł. Literat II. Ze sto lat. Literat I. To mało! Literat III. Tysiąc, parę tysięcy —. Warstwa formalna. Fragment tekstu: Takich dziejów słuchają, lecz kto je przeczyta? I proszę, jak opiewać spółczesne wypadki; Zamiast mitologiji są naoczne świadki. Potem, jest to wyraźny, święty przepis sztuki, Że należy poetom czekać — aż — aż —. Póki? — Wieleż lat czekać trzeba, nim się przedmiot świeży Jak figa ucukruje, jak tytuń uleży? Nie ma wyraźnych reguł. Ze sto lat. To mało! Literat III. Tysiąc, parę tysięcy —. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 1. Dialog dyskusyjny. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: Takich dziejów słuchają, lecz kto je przeczyta? I proszę, jak opiewać spółczesne wypadki; Zamiast mitologiji są naoczne świadki. Potem, jest to wyraźny, święty przepis sztuki, Że należy poetom czekać — aż — aż —. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 2. Towarzystwo zebrane przy stolikach dyskutuje o poezji. Zebrani w salonie literaci są przedstawicielami obozu klasyków – twierdzą oni, że prawdziwa sztuka powinna unikać aktualnych tematów. Ich poglądy wzbudzają gniew patriotów.
Reguły dobrego smaku nie pozwalają na pisanie o sprawach zbyt aktualnych – mocno podkreśla to Literat III, czyli Kajetan Koźmian.

Literat IV. A mnie by się zdało, Że to wcale nie szkodzi, że przedmiot jest nowy, Szkoda tylko, że nie jest polski, narodowy. Nasz naród się prostotą, gościnnością chlubi, Nasz naród scen okropnych, gwałtownych nie lubi; — Śpiewać, na przykład, wiejskich chłopców zalecanki. Trzody, cienie — Sławianie, my lubim sielanki. Literat I. Spodziewam się, że Panu przez myśl nie przejedzie, Aby napisać wierszem, że ktoś jadał śledzie. Ja mówię, że poezji nie ma bez poloru, A polor być nie może tam, gdzie nie ma dworu: Dwór to sądzi o smaku, piękności i sławie; Ach, ginie Polska! dworu nie mamy w Warszawie. (…) Drugi Hrabia. (niedawno kreowany z mieszczan). Arystokracja zawsze swobód jest podporą, Niech państwo przykład z Wielkiej Brytaniji biorą. (Zaczyna się kłótnia polityczna — młodzież wychodzi). Warstwa formalna. Fragment tekstu: A mnie by się zdało, Że to wcale nie szkodzi, że przedmiot jest nowy, Szkoda tylko, że nie jest polski, narodowy. Nasz naród się prostotą, gościnnością chlubi, Nasz naród scen okropnych, gwałtownych nie lubi; — Śpiewać, na przykład, wiejskich chłopców zalecanki. Trzody, cienie — Sławianie, my lubim sielanki. Spodziewam się, że Panu przez myśl nie przejedzie, Aby napisać wierszem, że ktoś jadał śledzie. Ja mówię, że poezji nie ma bez poloru, A polor być nie może tam, gdzie nie ma dworu: Dwór to sądzi o smaku, piękności i sławie; Ach, ginie Polska! dworu nie mamy w Warszawie. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 1. Dialog konwersacyjny. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: A mnie by się zdało, Że to wcale nie szkodzi, że przedmiot jest nowy, Szkoda tylko, że nie jest polski, narodowy. Nasz naród się prostotą, gościnnością chlubi, Nasz naród scen okropnych, gwałtownych nie lubi; — Śpiewać, na przykład, wiejskich chłopców zalecanki. Trzody, cienie — Sławianie, my lubim sielanki. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 2. Literat IV – Kazimierz Brodziński, twierdzi, że drastyczne wydarzenia są obce narodowemu charakterowi Polaków. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: Spodziewam się, że Panu przez myśl nie przejedzie, Aby napisać wierszem, że ktoś jadał śledzie. Ja mówię, że poezji nie ma bez poloru, A polor być nie może tam, gdzie nie ma dworu: Dwór to sądzi o smaku, piękności i sławie; Ach, ginie Polska! dworu nie mamy w Warszawie. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 3. Literat I jest zwolennikiem poezji dworskiej, uznając króla za właściwego arbitra literackiego smaku. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: Arystokracja zawsze swobód jest podporą, Niech państwo przykład z Wielkiej Brytaniji biorą. (Zaczyna się kłótnia polityczna — młodzież wychodzi). Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 4. Towarzystwo stolikowe toczy jałowe dyskusje, oderwane od rzeczywistości.

Pierwszy z młodych. A łotry! — o, to kija! A *** G ***. O, to stryczka, haku! Ja bym im dwór pokazał, nauczyłbym smaku. N***. Patrzcie, cóż my tu poczniem, patrzcie, przyjaciele, Otóż to jacy stoją na narodu czele. Wysocki. Powiedz raczej: na wierzchu. Nasz naród jak lawa, Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa, Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi; Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi. (Odchodzą). Warstwa formalna. Fragment tekstu: A łotry! — o, to kija! O, to stryczka, haku! Ja bym im dwór pokazał, nauczyłbym smaku. Patrzcie, cóż my tu poczniem, patrzcie, przyjaciele, Otóż to jacy stoją na narodu czele. Powiedz raczej: na wierzchu. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 1. Dialog sytuacyjny. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: A łotry! — o, to kija! Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 2. W zakończeniu sceny ujawnia się silny konflikt między dwie ma grupami społeczeństwa: arystokratów, klasycystów z jednej strony i młodych patriotów, romantyków z drugiej. Warstwa formalna. Fragment tekstu: Powiedz raczej: na wierzchu. Nasz naród jak lawa, Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa, Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 3. Puenta sceny – porównanie narodu polskiego do lawy. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: Powiedz raczej: na wierzchu. Nasz naród jak lawa, Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa, Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 4. Wypowiedź Wysockiego podsumowuje scenę, w której zostały ukazane dwie grupy tworzące polskie społeczeństwo. Metafora, którą posłużył się Mickiewicz, ukazuje Polaków.

Scena IX — Noc Dziadów. Opodal widać kaplicę — smętarz — Guślarz i Kobieta w żałobie. Guślarz. Już idą w cerkiew gromady I wkrótce zaczną się Dziady, Iść nam pora, już noc głucha. Kobieta. Ja tam nie pójdę, guślarzu, Ja chcę zostać na smętarzu, Chcę jednego widzieć ducha: Tego, co przed laty wielu Zjawił się po mym weselu, Co pośród duchów gromady Stanął nagle krwawy, blady, I mnie dzikim okiem łowił, I ani słowa nie mówił. Warstwa formalna. Fragment tekstu: Opodal widać kaplicę — smętarz — Guślarz i Kobieta w żałobie. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 1. Cmentarz i kaplica, czyli przestrzeń obrzędu Dziadów – nastrojowość, tajemniczość.

Didaskalia określają wygląd postaci. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: Opodal widać kaplicę — smętarz — Guślarz i Kobieta w żałobie. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 2. Przestrzeń nawiązuje do części II Dziadów. Warstwa formalna. Fragment tekstu: Już idą w cerkiew gromady I wkrótce zaczną się Dziady, Iść nam pora, już noc głucha. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 3. Czas mitu religijnego (noc Dziadów); dialog sytuacyjny. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: Już idą w cerkiew gromady I wkrótce zaczną się Dziady, Iść nam pora, już noc głucha. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 4. Noc Dziadów wyznacza czas wydarzeń – minął rok od sceny Prologu i symbolicznej przemiany bohatera. Wieloznaczny jest tu romantyczny światopogląd – przekonanie o istnieniu świata ponadzmysłowego, oraz ludowość – wiara w duchy pokutujące po śmierci za swoje grzechy, a także więź między zmarłymi a żywymi. Warstwa formalna. Fragment tekstu: Ja tam nie pójdę, guślarzu, Ja chcę zostać na smętarzu, Chcę jednego widzieć ducha: Tego, co przed laty wielu Zjawił się po mym weselu, Co pośród duchów gromady Stanął nagle krwawy, blady, I mnie dzikim okiem łowił, I ani słowa nie mówił. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 5. Nawiązanie do zakończenia części II Dziadów. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: Ja tam nie pójdę, guślarzu, Ja chcę zostać na smętarzu, Chcę jednego widzieć ducha: Tego, co przed laty wielu Zjawił się po mym weselu, Co pośród duchów gromady Stanął nagle krwawy, blady, I mnie dzikim okiem łowił, I ani słowa nie mówił. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 6. W zakończeniu obrzędu w II części Dziadów pojawił się Upiór ze skrwawioną piersią (utożsamiany niekiedy z Gustawem z części IV), który nie reagował na zaklęcia Guślarza.

Guślarz. On żył może, gdym go badał, Dlatego nie odpowiadał. Bo na duchów zgromadzenie, W tajemniczą noc na Dziady, Można wzywać żywych cienie. Ciała będą u biesiady Albo u gry, albo w boju, I zostaną tam w pokoju; Dusza zwana po imieniu Objawia się w lekkim cieniu; Lecz póki żyje, ust nie ma, Stoi biała, głucha, niema. Kobieta. Cóż znaczyła w piersiach rana? Guślarz. Widać, że w duszę zadana. (…) Warstwa formalna. Fragment tekstu: On żył może, gdym go badał, Dlatego nie odpowiadał. Bo na duchów zgromadzenie, W tajemniczą noc na Dziady, Można wzywać żywych cienie. Ciała będą u biesiady Albo u gry, albo w boju, I zostaną tam w pokoju; Dusza zwana po imieniu Objawia się w lekkim cieniu; Lecz póki żyje, ust nie ma, Stoi biała, głucha, niema. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 1. Nawiązanie do zakończenia części II Dziadów.

Guślarz. Widzisz, blask z kaplicy bucha, Teraz klęli ognia władzą; Ciała w nocy złego ducha Z pustyń, z mogił wyprowadzą. Tędy będą ciągnąć duchy. Poznasz go, jeśli pamiętasz, Ukryj się ze mną w dąb suchy, W ten dąb suchy i wygniły, Tu się niegdyś wróżki kryły. Już rusza się cały smętarz, Rozwierają się mogiły, Wybuchnął płomyk niebieski; Podskakują w górę deski, Wysuwają potępieńce Blade głowy, długie ręce; Widzisz oczy jak zarzewie, Schowaj oczy, skryj się w drzewie. Upiór z dala wzrokiem piecze, Lecz guślarza nie urzecze. Ha! Kobieta. Co widzisz? Fragment tekstu: Widzisz, blask z kaplicy bucha, Teraz klęli ognia władzą; Ciała w nocy złego ducha Z pustyń, z mogił wyprowadzą. Tędy będą ciągnąć duchy. Poznasz go, jeśli pamiętasz, Ukryj się ze mną w dąb suchy, W ten dąb suchy i wygniły, Tu się niegdyś wróżki kryły. Już rusza się cały smętarz, Rozwierają się mogiły, Wybuchnął płomyk niebieski; Podskakują w górę deski, Wysuwają potępieńce Blade głowy, długie ręce; Widzisz oczy jak zarzewie, Schowaj oczy, skryj się w drzewie. Upiór z dala wzrokiem piecze, Lecz guślarza nie urzecze. Ha! Opis punktów znajdujących się na ilustracji. Warstwa formalna: 1. Fantastyka i groza. Warstwa treściowa: 2. Kolejny etap obrzędu to przywoływanie duchów będących w mocy szatana, pokutujących za swe grzechy.

Guślarz. Trup to świeży! W nie zgniłej jeszcze odzieży. Dymem siarki trąci wkoło, Czarne ma jak węgiel czoło. Zamiast oczu — w jamach czaszki Żarzą się dwie złote blaszki, A w środku każdego kółka Siedzi diablik, jak w źrenicy, I wywraca wciąż koziołka, Miga lotem błyskawicy. Trup tu bieży, zębem zgrzyta, Z ręki przelewa do ręki, Jak gdyby z sita do sita, Wrzące srebro — słyszysz jęki? (…) Kobieta. Co widzisz? Guślarz. Ha, jak blisko! Drugi wylazł, ku nam bieży, Jakie obrzydłe trupisko! Blade, tłuste, trup to świeży, I strój świeży ma na ciele, Ubrany jak na wesele; I gad niedawno go toczy, Ledwie mu wpół wygryzł oczy. Warstwa formalna. Fragment tekstu: Trup to świeży! W nie zgniłej jeszcze odzieży. Dymem siarki trąci wkoło, Czarne ma jak węgiel czoło. Zamiast oczu — w jamach czaszki Żarzą się dwie złote blaszki, A w środku każdego kółka Siedzi diablik, jak w źrenicy, I wywraca wciąż koziołka, Miga lotem błyskawicy. Trup tu bieży, zębem zgrzyta, Z ręki przelewa do ręki, Jak gdyby z sita do sita, Wrzące srebro — słyszysz jęki? Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 1. Nawiązania biblijne. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: Trup to świeży! W nie zgniłej jeszcze odzieży. Dymem siarki trąci wkoło, Czarne ma jak węgiel czoło. Zamiast oczu — w jamach czaszki Żarzą się dwie złote blaszki, A w środku każdego kółka Siedzi diablik, jak w źrenicy, I wywraca wciąż koziołka, Miga lotem błyskawicy. Trup tu bieży, zębem zgrzyta, Z ręki przelewa do ręki, Jak gdyby z sita do sita, Wrzące srebro — słyszysz jęki? Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 2. Doktor zginął rażony piorunem, co oddaje wygląd jego ducha. Postać ta została ukazana jako zdrajca narodu (aluzja do judaszowych srebrników). Warstwa treściowa. Fragment tekstu: Ha, jak blisko! Drugi wylazł, ku nam bieży, Jakie obrzydłe trupisko! Blade, tłuste, trup to świeży, I strój świeży ma na ciele. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 3. Zjawa Bajkowa, który – podobnie jak Doktor – został ukarany za lżenie Księdza Piotra. Warstwa formalna. Fragment tekstu: Ubrany jak na wesele. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 4. Groteska. Warstwa formalna. Fragment tekstu: I gad niedawno go toczy, Ledwie mu wpół wygryzł oczy. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 5. Romantyczna frenezja. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: I gad niedawno go toczy, Ledwie mu wpół wygryzł oczy. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 6. Wygląd zjaw jest wyrazem romantycznego przekonania o konieczności pośmiertnego odpokutowania win.

(…) Kobieta. On nie będzie z tymi duchy! Guślarz. Wkrótce, wkrótce koniec Dziadów. Słyszysz — trzeci kur już pieje; Tam śpiewają ojców dzieje, I rozchodzą się gromady. Kobieta. I nie przyszedł on na Dziady! Guślarz. Jeśli duch ten jeszcze w ciele, Wymów teraz jego imię, Ja na czarodziejskie ziele W tajemniczym zaklnę rymie; I duch ciało swe zostawi, I przed tobą się objawi. Kobieta. Wymówiłam — Guślarz. On nie słucha — Ja zakląłem. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: On nie będzie z tymi duchy! I nie przyszedł on na Dziady! Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 1. Kobieta jest przekonana, że duch, którego oczekuje, jest kimś szczególnym. Warstwa formalna. Fragment tekstu: Jeśli duch ten jeszcze w ciele, Wymów teraz jego imię, Ja na czarodziejskie ziele W tajemniczym zaklnę rymie; I duch ciało swe zostawi, I przed tobą się objawi. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 2. Scena o charakterze obrzędowym. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: Wymówiłam —. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 3. Kobieta nie wymawia głośno imienia bohatera, co wzmaga tajemniczość postaci. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: On nie słucha — Ja zakląłem. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 4. Zaklęcie Guślarza jest nieskuteczne wobec ducha, którego chciałaby przywołać Kobieta.

Kobieta. Nie ma ducha! Guślarz. O kobieto! twój kochanek Albo zmienił ojców wiarę, Albo zmienił imię stare. Widzisz, już zbliża się ranek, Gusła nasze moc straciły, Nie pokaże się twój miły. (Wychodzą z drzewa). Cóż to? cóż to! — patrz: z zachodu, Tam od Giedymina grodu, Śród gęstych kłębów zamieci Kilkadziesiąt wozów leci, Wszystkie lecą ku północy, Lecą ile w koniach mocy. Widzisz, jeden tam na przedzie. W czarnym stroju — Kobieta. On! Warstwa treściowa. Fragment tekstu: O kobieto! twój kochanek Albo zmienił ojców wiarę, Albo zmienił imię stare. Widzisz, już zbliża się ranek, Gusła nasze moc straciły, Nie pokaże się twój miły. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 1. Zaklęcie Guślarza jest nieskuteczne wobec ducha, którego chciałaby przywołać Kobieta. Warstwa formalna. Fragment tekstu: Albo zmienił imię stare. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 2. Nawiązanie do Prologu. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: Albo zmienił imię stare. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 3. Słowa Guślarza sugerują, że człowiekiem, którego ducha pragnie przywołać Kobieta, jest Konrad, który w Prologu zmienił imię. Warstwa formalna. Fragment tekstu: Cóż to? cóż to! — patrz: z zachodu, Tam od Giedymina grodu, Śród gęstych kłębów zamieci Kilkadziesiąt wozów leci, Wszystkie lecą ku północy, Lecą ile w koniach mocy. Widzisz, jeden tam na przedzie. W czarnym stroju —. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 4. Przestrzeń współprzedstawiona, czyli zależna od odbiorcy; to wydarzenia rozgrywające się „za kulisami", które widz musi sobie wyobrazić. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: Cóż to? cóż to! — patrz: z zachodu, Tam od Giedymina grodu, Śród gęstych kłębów zamieci Kilkadziesiąt wozów leci, Wszystkie lecą ku północy, Lecą ile w koniach mocy. Widzisz, jeden tam na przedzie. W czarnym stroju —. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 5. Wyczekiwany przez Kobietę człowiek pojawia się w jednej z jadących z Wilna kibitek z zesłańcami. Warstwa formalna. Fragment tekstu: On! Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 6. Relacja unaoczniająca, która wywołuje w widzu wrażenie obserwacji opisywanego wydarzenia.