Ilustracja przedstawia dwa schematy umieszczone obok siebie. Na pierwszym schemacie ukazana jest struktura Sądu Najwyższego. Podlegają mu sądy powszechne i sądy wojskowe. Do sądów powszechnych zalicza się: sąd okręgowy (drugiej instancji) i podległy mu sąd rejonowy (pierwszej instancji) oraz sąd apelacyjny (drugiej instancji) i podległy mu sąd okręgowy (pierwszej instancji). Do sądów wojskowych zalicza się: wojskowy sąd okręgowy (drugiej instancji) i podległy mu wojskowy sąd garnizonowy (pierwszej instancji), a także wojskowy sąd okręgowy (pierwszej instancji). Drugi schemat ukazuje Naczelny Sąd Administracyjny, któremu podlegają wyłącznie wojewódzkie sądy administracyjne. Opis punktów znajdujących się na schematach: 1. Sąd Najwyższy. Sąd Najwyższy jest organem władzy sądowniczej, powołanym do:
1) sprawowania wymiaru sprawiedliwości przez:
a) zapewnienie zgodności z prawem i jednolitości orzecznictwa sądów powszechnych i sądów wojskowych przez rozpoznawanie środków odwoławczych oraz podejmowanie uchwał rozstrzygających zagadnienia prawne,
b) kontrolę nadzwyczajną prawomocnych orzeczeń sądowych w celu zapewnienia ich zgodności z zasadą demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej przez rozpoznawanie skarg nadzwyczajnych;
2) rozpatrywania spraw dyscyplinarnych w zakresie określonym w ustawie;
3) rozpoznawania protestów wyborczych oraz stwierdzania ważności wyborów do Sejmu i Senatu, wyboru Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, wyborów do Parlamentu Europejskiego oraz rozpoznawania protestów przeciwko ważności referendum ogólnokrajowego i referendum konstytucyjnego oraz stwierdzania ważności referendum;
4) opiniowania projektów ustaw i innych aktów normatywnych, na podstawie których orzekają i funkcjonują sądy, a także innych projektów ustaw w zakresie, w jakim mają one wpływ na sprawy należące do właściwości Sądu Najwyższego;
5) wykonywania innych czynności określonych w ustawach. 2. Sądy powszechne. Sądy powszechne rozstrzygają wszelkie sprawy z zakresu prawa karnego, cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, które nie są zastrzeżone dla innych sądów. 3. Sądy wojskowe. Orzecznictwu sądów wojskowych podlegają sprawy:
1) żołnierzy służby czynnej o:
a) przestępstwa przeciwko obowiązkowi pełnienia służby wojskowej, zasadom dyscypliny wojskowej, zasadom postępowania z podwładnymi, zasadom obchodzenia się z uzbrojeniem i uzbrojonym sprzętem wojskowym, zasadom pełnienia służby, mieniu wojskowemu,
b) przestępstwa popełnione przeciwko organowi wojskowemu lub innemu żołnierzowi,
c) przestępstwa popełnione podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych, w obrębie obiektu wojskowego lub wyznaczonego miejsca przebywania, ze szkodą dla wojska lub z naruszeniem obowiązku wynikającego ze służby wojskowej – z wyjątkiem przestępstw popełnionych na szkodę osoby niebędącej żołnierzem,
2) pracowników cywilnych wojska o przestępstwa przeciwko zasadom pełnienia służby i przeciwko mieniu wojskowemu,
3) żołnierzy sił zbrojnych państw obcych, przebywających na terytorium RP, oraz członków ich personelu cywilnego (pracownicy cywilni wojska), o przestępstwa popełnione w związku z pełnieniem obowiązków służbowych, chyba że umowa międzynarodowa, której Rzeczpospolita Polska jest stroną, stanowi inaczej. 4. Sąd okręgowy. Sąd okręgowy rozpatruje środki odwoławcze od orzeczeń i zarządzeń wydanych w pierwszej instancji w sądzie rejonowym oraz inne sprawy przekazane mu przez ustawę. Sądy okręgowe jako sądy drugiej instancji rozpatrują środki apelacje i zażalenia:
– w sprawach o przestępstwa, które w pierwszej instancji są rozpatrywane przez sądy rejonowe,
– od zaskarżalnych czynności postępowania przygotowawczego, jeżeli sąd okręgowy jest właściwy do rozpoznania sprawy,
– od postanowień sądu rejonowego w przedmiocie zastosowania w postępowaniu przygotowawczym środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania.
W postępowaniu cywilnym sąd okręgowy rozpatruje środki odwoławcze od orzeczeń, zarządzeń i postanowień wydanych w pierwszej instancji w sądzie rejonowym oraz inne sprawy przekazane mu przez ustawę. 5. Sąd apelacyjny. Zarówno w postępowaniu karnym, jak i cywilnym sąd apelacyjny rozpoznaje środki odwoławcze od orzeczeń i zarządzeń wydanych w pierwszej instancji w sądzie okręgowym oraz inne sprawy przekazane mu przez ustawę. 6. Sąd rejonowy. Sądy rejonowe są pierwszą instancją dla wszystkich spraw o wykroczenia popełnionych przez cywilów oraz w postępowaniach w sprawach nieletnich, a także w sprawach z dziedziny prawa karnego, cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy i ubezpieczeń społecznych niezastrzeżonych do właściwości sądów okręgowych, np.:
– publiczne znieważanie Prezydenta RP, prowadzenie na drodze publicznej pojazdu pomimo cofnięcia uprawnienia do kierowania pojazdami czy kradzież z włamaniem,
– niespłaconej pożyczki, stwierdzenia nabycia spadku, alimentów, uznania za zmarłego, ustalenie lub zaprzeczenie ojcostwa, ustanowienie rozdzielności majątkowej, zastosowanie obowiązku poddania się leczeniu odwykowemu, zezwolenia na zawarcie związku małżeńskiego kobiecie niemającej ukończonych 18 lat,
– odszkodowania dochodzone od zakładu pracy na podstawie przepisów o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, zasiłku chorobowego, wyrównawczego, opiekuńczego, macierzyńskiego, o przywrócenie do pracy. 7. Wojskowy sąd okręgowy. Wojskowy sąd okręgowy rozpoznaje środki odwoławcze od orzeczeń i zarządzeń wydanych w pierwszej instancji w wojskowym sądzie garnizonowym.
W odniesieniu do środków odwoławczych od orzeczeń i zarządzeń wydanych w pierwszej instancji w wojskowym sądzie okręgowym sądem drugiej instancji jest Izba Karna Sądu Najwyższego. 8. Wojskowy sąd garnizonowy. Wojskowy sąd garnizonowy orzeka w pierwszej instancji we wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw przekazanych ustawą do właściwości innego sądu, a także rozpoznaje w zakresie swej właściwości środki odwoławcze od orzeczeń i zarządzeń wydanych w postępowaniu przygotowawczym.
Wojskowy sąd garnizonowy jest również pierwszą instancją w sprawach o wykroczenia popełnione przez żołnierzy w czynnej służbie wojskowej oraz żołnierzy sił zbrojnych państw obcych, przebywających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz członków ich personelu cywilnego, jeżeli pozostają w związku z pełnieniem obowiązków służbowych, o ile ustawa lub umowa międzynarodowa, której Rzeczpospolita Polska jest stroną, nie stanowi inaczej.
Wojskowy sąd garnizonowy ma poza tym uprawnienia i obowiązki procesowe, które w postępowaniu przed sądami powszechnymi przysługują sądowi rejonowemu. 9. Sąd okręgowy. Sądy okręgowe są pierwszą instancją:
– w sprawach karnych – dla wszystkich spraw o zbrodnie, a także w sprawach o kilkadziesiąt różnych poważniejszych występków, m.in. dzieciobójstwa czy udziału w zorganizowanej grupie przestępczej,
– w postępowaniu cywilnym m.in. o ochronę praw autorskich, o zapobieganie i zwalczanie nieuczciwej konkurencji, o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu sporu przewyższa 75 000 zł, a w postępowaniu w sprawach gospodarczych 100 000 zł, oprócz spraw o alimenty, o naruszenie posiadania i o zniesienie wspólności majątkowej między małżonkami oraz spraw o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym,
– w sprawach z zakresu prawa osobowego oraz rodzinnego i opiekuńczego: rozwodu, separacji, ubezwłasnowolnienia.
– z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych – jeśli wartość przedmiotu sporu przekracza 75 000 zł, z odwołań od decyzji organów rentowych, np. w kwestii prawa do emerytury, sporów zbiorowych pracowników z pracodawcą na podstawie ustawy o rozwiązywaniu sporów zbiorowych. 10. Wojskowy sąd okręgowy. Wojskowy sąd okręgowy orzeka w pierwszej instancji w sprawach o przestępstwa:
– popełnione przez żołnierzy posiadających stopień majora i wyższy,
– podlegające w postępowaniu przed sądami powszechnymi właściwości sądu okręgowego,
– w przypadku m.in.: dezercji typu kwalifikowanego, czynnej napaści na przełożonego z użyciem broni, noża lub innego podobnie niebezpiecznego przedmiotu, czynnej napaści na przełożonego typu kwalifikowanego. 11. Druga instancja. W postępowaniu karnym i cywilnym sądami drugiej instancji są sądy okręgowe oraz sądy apelacyjne.
W postępowaniu w sprawach o wykroczenia sądami drugiej instancji są sądy okręgowe.
W postępowaniu karnym przed sądami wojskowymi sądami drugiej instancji są wojskowe sądy okręgowe oraz Izba Karna Sądu Najwyższego. 12. Pierwsza instancja. Postępowanie sądowe w Polsce zgodnie z zasadą wyrażoną w art. 176 Konstytucji RP jest co najmniej dwuinstancyjne.
Pierwszą instancją mogą być w zależności od gałęzi prawa lub ciężaru sprawy:
– w obszarze sądownictwa powszechnego: sądy rejonowe lub sądy okręgowe;
– w obszarze sądownictwa wojskowego: wojskowe sądy garnizonowe lub wojskowe sądy okręgowe.