Skutki II wojny światowej
Globalny charakter konfliktu, zmiany w taktyce i strategiiDrugi wielki światowy konflikt zbrojny objął ogromne połacie Europy, Azji i Afryki. Kampanie wojenne, zwłaszcza w ostatnich latach wojny, były rozgrywane nawet przy użyciu wielomilionowych armii, przy współudziale wszystkich rodzajów sił zbrojnych – wojsk lądowych, lotnictwa i marynarki wojennej. Działania charakteryzowały się znacznie większą manewrowością niż w czasie Wielkiej Wojny i były w dużej mierze oparte na taktyce ofensywnej, która okazała się bardzo skuteczna. […] Ogromną rolę w odniesieniu zwycięstw przez obie strony odgrywały zwłaszcza lotnictwo i broń pancerna […]. Triumf Wehrmachtu w latach 1939–1941 był możliwy także dzięki nowoczesnej strategii Blitzkriegu, opartej na uderzeniach sił pancernych, wspieranych przez lotnictwo. […] Jednocześnie dowództwo amerykańskie zmodyfikowało taktykę uderzeń, wprowadzając w miejsce dywizji pancernych jednoczesne związki czołgów, artylerii, piechoty. W czasie II wojny światowej nastąpił rozwój operacji powietrzno‑desantowych […]. Nową jakością była współzależność frontów i zaplecza, a także współdziałanie jednostek liniowych z oddziałami ruchu oporuruchu oporu. Istotne zmiany nastąpiły także w walkach na morzu. II wojna była kresem panowania dużych okrętów liniowychokrętów liniowych, ich miejsce zajęły lotniskowcelotniskowce, co uwidoczniło się zwłaszcza w wojnie na Pacyfiku.
Globalny charakter konfliktu, zmiany w taktyce i strategii, [w:] E. Czapiewski, J. Tyszkiewicz, Historia współczesna. Wiek XX., Warszawa 2012, s. 502.
Jakie istotne zmiany w działaniach wojennych wprowadzono podczas II wojny światowej?
- Wykorzystanie nowych strategii wojennych, przede wszystkim „wojny błyskawicznej”.
- Współdziałanie wszystkich rodzajów broni.
- Rozwój operacji powietrzno-desantowych.
- Współdziałanie jednostek liniowych z oddziałami ruchu oporu.
- Mniejsze wykorzystanie okrętów liniowych, dominacja lotniskowców.
- Prowadzenie działań wojennych nie tylko w Europie.
- Dominacja taktyki ofensywnej.
- Zwiększenie znaczenia broni pancernej.
- Dominacja piechoty w działaniach na frontach wojny.
- Dominacja działań defensywnych.
Nowe rodzaje broni
Dla zainteresowanych
Oprócz nowych strategii i zasad prowadzenia działań w każdym konflikcie zbrojnym pojawiają się nowe rodzaje broni. Aby zapewnić sobie zwycięstwo, walczące strony podejmują badania nad nowinkami technicznymi.
Wybierz te rodzaje broni, które pojawiły się podczas I wojny światowej
- karabiny maszynowe
- czołgi
- lotnictwo
- okręty podwodne
- gazy trujące
- działa szybkostrzelne
- broń jądrowa
Wpływ wojny na rozwój nauki i techniki[...] Duży postęp nastąpił w dziedzinie broni konwencjonalnej. Doskonalono karabiny, karabiny maszynowe i broń przeciwpancerną, konstruowano broń coraz mniejszą i lżejszą, ale coraz bardziej skuteczną. Piechota otrzymała pistolety maszynowe, miotacze ognia, rusznice przeciwpancerne i różnego typu granaty. Konstruktorzy radzieccy zaprojektowali pistolet maszynowy – pepeszę [...] pistolet teoretycznie oddawał tysiąc strzałów na minutę, przydatny był zwłaszcza w walkach ulicznych i w starciach na bliski dystans. Doskonalono również broń pancerną. Obok czołgów i samochodów pancernych pojawiły się opancerzone armaty samobieżne na gąsienicach oraz różnego typu moździerze. Popularność zyskały radzieckie czołgi T‑34 [...], amerykańskie „Granaty” i „Shermany”, niemieckie „Pantery” i „Tygrysy” oraz działa „Ferdynandy”. Produktem pracy [Niemców] był pocisk sterujący a‑2, a następnie rakieta A‑4 (V‑2). [...] W czasie wojny nastąpił rozwój radiofonii i łączności radiowej oraz podsłuchu radiowego. Stworzono specjalne systemy do szyfrowania i przesyłania informacji oraz do deszyfrowania ich. [...] Budowano radary i antyradary. [...] Powstawały nowe samoloty [...]. Były to maszyny nowych typów – udoskonalone i zmodernizowane. Amerykański samolot B‑29 zwany superfortecą dokonywał lotów na odległość 8 tys. km na wysokości 9 tys. m i zabierał 10 bomb.
Wpływ wojny na rozwój nauki i techniki, [w:] A. Czubiński, Historia powszechna XX wieku, Warszawa 2003, s. 646–465.
II wojna światowa udowodniła, że o sukcesie w dużej mierze decydowały środki ekonomiczne, ponieważ to one pozwalały na zdobycie przewagi technicznej nad przeciwnikiem.
Kapsuła czasu
Apogeum osiągnięćSzczytowym osiągnięciem badawczym okresu wojny było ujarzmienie energii jądrowej i skonstruowanie bomby atomowej. (P. Kennedy cyt. za A. Czubiński): Obecnie jest rzeczą jasną, że zrzucenie bomb atomowych w 1945 roku oznaczało przełom w historii militarnej świata i że w efekcie tego przełomu jest rzeczą wątpliwą, czy ludzkość w ogóle przetrwałaby, gdyby kiedykolwiek doszło do wojny wielkich mocarstw z użyciem broni atomowej. W kontekście działań wojennych 1945 r. był to jednak tylko jeden z serii instrumentów wojskowych, jakimi mogły posłużyć się Stany Zjednoczone, by zmusić Japonię do kapitulacji.
Apogeum osiągnięć, [w:] A. Czubiński, Historia powszechna XX wieku, Warszawa 2003, s. 465.
Oceń, czy opinia autora na temat przyszłego konfliktu zbrojnego i jego możliwych konsekwencji jest słuszna. Uzasadnij odpowiedź.
Bilans strat ludności: żołnierze i cywile
W trakcie działań na różnych frontach II wojny światowej zginęło od 15 do 19 mln żołnierzy, 3 mln uznano za zaginionych. Około 35 mln odniosło rany. W konflikt zaangażowanych było 61 państw.
Straty żołnierzy poniesione | |
ZSRR | 7‑10 mln |
Niemcy | 4 mln |
Japonia | 1,5‑1,8 mln |
USA | 400 tys |
Polska | 320 tys |
Wielka Brytania | 270 tys |
Francja | 200 tys |
Straty ludności cywilnej poniesione | |
Chiny | 10‑20 mln |
ZSRR | 7- 10 mln |
Polska | 5 mln (w tym 2.9 mln Żydów) |
Wietnam | 2 mln |
Indonezja | 2 mln |
Filipiny | 1,1 mln |
Japonia | 1 mln |
Jugosławia | 1 mln |
Francja | 350 tys |
Holandia | 200 tys |
Wielka Brytania | 92 tys |
Straty materialne
Ogromne straty materialne spowodowane były przede wszystkim działaniami wojennymi, ale największe powstały wskutek nalotów jako „działań odwetowych” lub wymuszonych przekształcaniem niektórych miast w twierdze. W początkowej fazie działań niszczono przede wszystkim szlaki komunikacyjne i obiekty strategiczne.
Największe strat poniosła między innymi Polska. Przez kraj przetoczyły się bowiem dwa fronty: wyniszczające były działania Niemców podczas kampanii wrześniowej, a następnie jeszcze większe straty przyniosło wyzwalanie Polski przez Armię Radziecką. Stolica kraju została zniszczona w ponad 70% (powstanie warszawskie), natomiast przemysł w ponad 60%, zdewastowano też około 65 tys. km linii kolejowych. „Specjalistami” w rujnowaniu i grabieży byli Rosjanie. Wiele obiektów, które przetrwały działania wojenne, nie „przeżyło” przemarszu Armii Czerwonej.
Duże straty poniosła też Francja, która po okupacji niemieckiej przeszła okres wyzwalania. Zniszczono szlaki komunikacyjne, blisko pół miliona budynków zrównano z ziemią. Przemysł miał ogromne problemy, żeby powrócić do stanu przedwojennego. Znaczne straty poniosła również Holandia, a także niektóre miasta w Belgii, np. port w Antwerpii.
Nalot dywanowy to atak powietrzny samolotów bombowych, mający na celu całkowite zniszczenie wybranego celu. Taka taktyka stosowana była głównie podczas nalotów w okresie II wojny światowej. Określenie „dywanowy” wzięło się od formacji, w jakiej leciały bombowce. Setki samolotów lecących blisko siebie, na podobnej wysokości, tworzyły zwartą „powierzchnię bombardującą” o bardzo dużym rozmiarze (nawet do 15 000 m²), z wyglądu przypominającą właśnie dywan.
Które polskie miasta najbardziej ucierpiały w wyniku nalotów dywanowych? Poszukaj informacji w dowolnym źródle.
Odwetowe działania aliantów, a zwłaszcza naloty, spowodowały duże szkody w ośrodkach miejskich w III Rzeszy. W wyniku takich działań zniszczonych zostało również około 40% miast japońskich. Nie tylko przemysł nie mógł powrócić do poziomu produkcji sprzed wojny, spadła także produkcja żywności, do czego przyczyniła się rabunkowa gospodarka okupantów (m.in. konfiskaty, kontrybucje), ale też zniszczenie zasiewów, systemów irygacyjnych, zabicie zwierząt.
Przypomnij, co znaczy termin „kontrybucja”.
- Danina pieniężna, która została narzucona w traktacie pokojowym przez państwo zwycięskie państwu pokonanemu
- Odszkodowania wojenne wypłacane osobom rannym podczas działań na froncie
- Sprzęt wojskowy podlegający konfiskacie.
Konsekwencje wojny
Podczas wojny nie oszczędzano też zabytków kultury materialnej. Naloty i walki spowodowały ruinę wielu zabytkowych miast (Warszawa, Coventry, Rotterdam, Leningrad). Również pod tym względem Polska poniosła ogromne straty. Ponad 40% dóbr nie przetrwało II wojny, zniszczonych zostało ponad 65% zbiorów archiwów i bibliotek.
Brytyjczycy, dzięki złamaniu przez polskich matematyków kodu Enigmy, rozszyfrowali niemieckie depesze i wiedzieli o planowanym bombardowaniu Coventry. Nie ewakuowali jednak mieszkańców miasta, nie chcąc przyznać się Niemcom, że potrafią odczytywać ich kody.
Oceń decyzję Brytyjczyków dotyczącą nieewakuowania ludności Coventry.
Straty materialne i zniszczenia wojenneKiedy wojna dobiegała końca, Europa leżała powalona, niemal sparaliżowana. Wszystkie kraje uczestniczące w wojnie – z wyjątkiem Wielkiej Brytanii i Związku Radzieckiego poniosły klęskę militarną i zaznały obcej okupacji. Duże obszary Związku Radzieckiego były efektywnie okupowane przez Niemców i przetoczyły się przez nie – często dwukrotnie lub nawet więcej razy – zacięte walki. Chociaż Wielka Brytania nie była okupowana, chyba że za okupantów uznać Amerykanów), poważnie ucierpiała w wyniku nalotów na jej gęsto zaludnione miasta i w efekcie ostrego niedoboru żywności i innych artykułów pierwszej potrzeby. [...] Europa stanęła przed czarną perspektywą niemożności zaspokojenia choćby tylko najbardziej podstawowych potrzeb swoich mieszkańców. Milionom ludzi groziła śmierć głodowa, choroby oraz brak odpowiedniej odzieży i dachu nad głową. Zwycięzcy i zwyciężeni cierpieli jednakową biedę. [...] W wojnach prowadzonych wcześniej zniszczeniu ulegały na ogół obszary objęte działalnością frontów. Natomiast w okresie II wojny występowały jakby dwa fronty: ten oficjalny i ten drugi narażony na działalność lotniczą i rakietową. Na poszczególne obiekty zrzucano setki ton bomb burzących lub zapalających, powodując zniszczenia większe niż na właściwym froncie wojennym. Wojna toczyła się też na morzach, gdzie ginęły zarówno okręty wojenne, jak i pasażerskie oraz handlowe. W pierwszym okresie wojny najbardziej narażone na działania lotnicze były Wyspy Brytyjskie. Anglia nie poniosła wielkich strat osobowych, natomiast ogromne materialne. [...] Szacowano, że wojna zniszczyła jedną czwartą brytyjskiego majątku narodowego. [...] Japonia poniosła wielkie straty [...] W wyniku wojny zniszczono około 82% statków, 25% budynków, 21% mebli i mienia osobistego, 34% maszyn i narzędzi w zakładach [...] Kiedy wojna się skończyła, perspektywy gospodarcze Europy rysowały się nadzwyczaj czarno. Produkcja przemysłowa i rolnicza była w 1945 roku co najmniej o połowę niższa niż w roku 1938. [...] Finansowy koszt wojny szacowano na ponad bilion dolarów według ówczesnej siły nabywczej dolara. Suma ta nie obejmowała wartości zniszczonego majątku, która nie została dokładnie oszacowana, ale z pewnością była znacznie większa.
R. Cameron, J. Matsuoka, N. Rose, Straty materialne i zniszczenia wojenne, [w:] , Historia powszechna XX wieku, red. A. Czubiński, Warszawa 2003, s. 465.
Wskaż wymienione przez autorów konsekwencje wojny.
- W przypadku negatywnych skutków wojny zniszczenia wojenne objęły zarówno państwa zwyciężone, jak i zwycięskie.
- Cały koszt wojny (działania zbrojne, straty majątku narodowego itp.) szacowano na ponad bilion dolarów.
- Ogromne starty poniosła Wielka Brytania i Japonia (obie straciły około połowy majątku narodowego).
- Straty i zniszczenia wystąpiły tylko na terytoriach objętych działaniami wojennymi.
- Do ogromnych strat ludzkich i materialnych przyczyniły się naloty bombowe.
- Działania na morzach omijały statki pasażerskie i handlowe.
- Produkcja przemysłowa w Europie w 1945 ledwie dorównywała tej z 1938.
Straty materialne wpłynęły bardzo wyraźnie na sytuację gospodarczą państw europejskich. Po zakończeniu wojny większość z nich stanęła na granicy krachu finansowego. Wiele krajów europejskich zadłużonych było w USA, które kredytowały wojnę i dostarczały sprzętu wojskowego. Było to widoczne między innymi we Francji i Wielkiej Brytanii.
Słabość dawnych europejskich mocarstw kolonialnych spowodowała zmniejszenie kontroli nad posiadłościami kolonialnymi, czego efektem będzie uaktywnienie się ich dążeń niepodległościowych.
Skutki społeczne
Każdy konflikt wojenny niesie za sobą niewymierne skutki społeczne. Wojna niszczy życie rodzinne. Związki rozpadają się z powodu śmierci współmałżonka, ale także przymusowej separacji. Wzrasta też liczba nieślubnych dzieci, zwłaszcza tych poczętych w wyniku gwałtów. Trwałości rodziny i normalności życia rodzinnego oraz stabilności zasad i opieki rodzicielskiej zaszkodziła podjęta przez Brytyjczyków ewakuacja dzieci z zagrożonych obszarów. Wojna pozostawiła też miliony sierot.
Należy także wspomnieć o traumatycznychtraumatycznych przeżyciach osób, które zetknęły się z okrucieństwami wojny i cierpieniem ludzkim, lub tych, które znalazły się w obozach koncentracyjnych. W Japonii natomiast przez długie lata po zakończeniu wojny skutki choroby popromiennej odczuwali mieszkańcy Hiroszimy i Nagasaki.
Poszukaj, na przykład we wcześniej cytowanych Historiach XX wieku (autorstwa A. Czubińskiego, J. Tyszkiewicza, E. Czapiewskiego) lub w internecie, ile osób zginęło w hitlerowskich obozach.
Zastanów się i powiedz, dlaczego Niemcy zamieścili taki napis nad bramą obozu.
Wybuch bomb atomowych w Hiroszimie i Nagasaki spowodował śmierć wielu ludzi, a także straty materialne. Poszukaj informacji na temat wielkości strat.
Wymień skutki wybuchu bomby atomowej, jakie zostały przedstawione we wspomnieniach mieszkanki Japonii.
"Mały chłopiec" zamordował miastoOślepiająca błyskawica rozdarła całe niebo. […] Nie mogłam poruszyć się, przywalały mnie gruzy. Wreszcie, gdy udało mi się spod nich wydostać, poczułam w powietrzu straszliwy odór… dość mocno potarłam nos i usta swoją tanugui (ręcznikiem). Ze zgrozą zobaczyłam, że starłam skórę z mej twarzy. Odpadła również skóra z moich rąk i ramion! […] W rzece podrygiwały setki ludzi. Wszyscy znajdowali się w tym samym stanie: ich twarze koloru popiołu były nabrzmiałe, spuchnięte, ich włosy skołtunione. Trzymali ręce wzniesione do góry i wydając jęki raz po raz zanurzali się w wodzie. Sama gwałtownie pragnęłam postąpić podobnie, gdyż cierpienie paliło całe moje ciało… Straszliwie cierpiałam z powodu moich oparzeń. Coś w rodzaju żółtej ropy ciekło z moich rąk i byłam przekonana również, że musi to strasznie wyglądać. […] 11 sierpnia przybył mój mąż. Radość była jednak krótkotrwała: mąż, który nie miał nawet śladów zranień, nagle po trzech dniach zmarł, wymiotując krwią […].
M. Misiołek, „Mały chłopiec” zamordował miasto, „Azymut” 1992, t. 4.
Wyjaśnij, dlaczego w tytule tekstu zostało użyte określenie „Mały chłopiec”?
Decyzje konferencji Wielkiej Trójki, dotyczące zmian terytorialnych, zdeterminowały proces przesiedleńczy. Największe przesiedlenia objęły obszar Polski: z Kresów Wschodnich wysiedlono Białorusinów, Ukraińców, Litwinów, z zachodnich ziem i dawnych Prus Wschodnich oraz Gdańska – Niemców (o tym w temacie o powojennej Polsce).
Wpływ na migrację ludności miało także zakończenie działań wojennych: spowodowało powroty do domów żołnierzy, robotników przymusowych, jeńców obozów, szukających rodzin
Procesy zbrodniarzy
Już podczas konferencji Wielkiej Trójki uzgodniono, że po zakończeniu działań wojennych zbrodniarze zostaną ukarani. Mordowanie ludności cywilnej, nieprzestrzeganie konwencji genewskiej w stosunku do jeńców i ludobójstwo stały się podstawą powojennych procesów żołnierzy niemieckich i japońskich. Również wśród aliantów nie brakowało osób, które powinny znaleźć się na ławie oskarżonych jako zbrodniarze wojenni. Jednak status alianta je uratował. Rosjanie nie ponieśli konsekwencji za gwałty na kobietach w krajach wyzwalanych, mordy na oficerach (choćby sprawa katyńska) czy bezprawne deportacje oraz politykę prowadzoną w stosunku do jeńców niemieckich czy własnych rodaków, którzy powrócili z niewoli.
Największy proces zbrodniarzy toczył się od listopada 1945 roku do października 1946 roku przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze. Sądzono 22 głównych przywódców nazistowskich (11 skazano na karę śmierci). Około 20 tys. nazistów zostało skazanych przez sądy alianckie. Wielu uniknęło kary, ukrywając się m.in. w krajach Ameryki Łacińskiej. Rozpatrywano oskarżenia o: udział w spisku przeciwko pokojowi, zbrodnie przeciwko pokojowi, zbrodnie wojenne, ludobójstwo. Wielu oskarżonych próbowało zrzucić z siebie odpowiedzialność, twierdząc, że wykonywało tylko rozkazy. Za organizację przestępcze uznano gestapo, SD, czyli Służbę Bezpieczeństwa.
W pierwszym rzędzie, pierwszy od lewej siedzi Hermann Göring. Mimo że został skazany na śmierć przez powieszenie, wyroku nie wykonano. Odszukaj informacje, np. w internecie, dlaczego, i wskaż właściwą odpowiedź.
- Udało mu się zbiec do Argentyny
- Popełnił samobójstwo
- Został otruty przez strażników
Wyjaśnij, czy do oskarżonych na poniższym zdjęciu można odnieść słowa Zofii Nałkowskiej: „Ludzie ludziom zgotowali ten los”.
Międzynarodowy Trybunał Wojskowy dla Dalekiego Wschodu w Tokio rozpatrywał zbrodnie japońskie. W procesie, który odbył się w latach 1946–1948, oskarżono 28 osób (przedstawicieli władz cywilnych i wojskowych), siedem skazano na karę śmierci. Osobno sądzeni byli członkowie kadry obozów i urzędnicy wojskowi.
Przypatrz się zdjęciom z procesów w Norymberdze i Tokio. Przeanalizuj informacje dotyczące procesów i je porównaj. Możesz w tym celu narysować tabelę uwzględniającą daty procesów, liczbę oskarżonych i skazanych osób, zastosowane zasady, sposób sądzenia.
Grabież dzieł kultury
Dla zainteresowanych
Jednym z działań okupacyjnych podejmowanych przez III Rzeszę była grabież dzieł sztuki. Jako pierwszy padł ofiarą majątek będący własnością ludności żydowskiej. Później w okupowanych krajach rabowano wszystko, co przedstawiało wartość. Podczas kampanii wrześniowej i w trakcie „administrowania” ziemiami polskimi Niemcy ogołocili polskie muzea, biblioteki, zbiory prywatne. „Kolekcjonerami” sztuki byli wysocy przedstawiciele władz III Rzeszy, a w proceder grabieży zaangażowano niemieckie agencje rządowe. Wiele cennych dzieł zaginęło bezpowrotnie i nigdy nie udało się ich odnaleźć (choćby Bursztynowa Komnata). W grabieży uczestniczyła też Armia Czerwona. Rosjanie przejęli część zbiorów zrabowanych wcześniej przez nazistów i potraktowali je jak zdobycz wojenną.
Które z poniżej wymienionych dzieł sztuki z terenów przedwojennej Polski zostało bezpowrotnie utracone w okresie II wojny w wyniku grabieży niemieckich lub radzieckich? Poszukaj informacji np. w internecie.
- Portret młodzieńca Rafaela
- Dama z gronostajem Leonarda da Vinci
- Ołtarz Wita Stwosza
- Ecce homo van Dycka.
Powstanie ONZ oraz zapowiedź zmian mapy politycznej świata
Okrucieństwo konfliktu i tragedia społeczeństw kolejny raz zmobilizowały do stworzenia systemu bezpieczeństwa i powołania instytucji, która stałaby na straży pokoju. Decyzja o utworzeniu nowej organizacji zapadła podczas konferencji w Dumbarton Oak w sierpniu 1944 roku, natomiast podczas konferencji jałtańskiej dopracowano szczegóły organizacyjne i zasady działania. Konferencja założycielska Organizacji Narodów Zjednoczonych odbyła się w San Francisco. Jej obrady rozpoczęły się 25 kwietnia 1945 roku. Nastąpiły zmiany w układzie sił politycznych w świecie. Do rangi mocarstw urosły USA i ZSRR, status mocarstwa straciła Wielka Brytania. Niemcy dotknęły represje pod postacią podziału państwa na strefy okupacyjne. Podobnie pod okupacją amerykańską znalazła się Japonia.
Przypomnij, gdzie zapadła decyzja o podziale Niemiec na 4 strefy okupacyjne.
- W Teheranie
- W Jałcie
- W Poczdamie
Zamiast podsumowania
Spośród podanych skutków zaznacz te, które odnoszą się tylko do II wojny światowej.
- Odzyskanie przez Polskę niepodległości
- Radykalizacja nastrojów społecznych
- Powstanie „dwubiegunowego świata”
- Początek odzyskiwania niezależności przez dotychczasowe kolonie
- Wprowadzenie systemu mandatowego
- Klęska Niemiec, Włoch, Japonii i państw satelickich
- Podział Niemiec na strefy okupacyjne
- Zrzucenie bomb na Hiroszimę i Nagasaki
- Proces w Norymberdze
- Powstanie ONZ
- Zniszczenia wojenne
- Straty ludnościowe
- Osłabienie gospodarcze Wielkiej Brytanii.
Napisz krótki tekst na temat: „Który ze skutków II wojny uważam za najtragiczniejszy i dlaczego?”.
Odwołując się do literatury (także lektur szkolnych) i filmów, przedstaw przykłady społecznych konsekwencji II wojny światowej.
Potrafię wyjaśnić pojęcie „naloty dywanowe”.
Wiem, ile osób zginęło na frontach II wojny światowej.
Rozumiem, że każdy konflikt niesie za sobą zniszczenia.