Słowa łagodzą, słowa wyostrzają
Język umożliwia ludziom informowanie nie tylko o faktach, ale również o ocenie tych faktów i o emocjach, jakie one wywołują. Są osoby, które ujawniają przesadę w opisie ludzi, przedmiotów lub zjawisk, wyolbrzymiając swoją relację. Można o nich powiedzieć, że posługują się hiperbolami.
Są jednak i tacy, którzy – prezentując swoje stanowisko w jakiejś sprawie – posługują się słowami lub sformułowaniami używanymi zastępczo, aby złagodzić wyrażenia drastyczne, dosadne lub nieprzyzwoite. O takich osobach można powiedzieć, że upodobali sobie eufemizmy.
1) Zastanów się i powiedz, w jakich sytuacjach masz skłonność do wyolbrzymiania swoich emocji, a w jakich do prezentowania ich w złagodzonej formie.
2) Czy znasz osoby, które przesadnie mówią o swoich odczuciach? Na czym polega ta przesada? Uzasadnij swoją opinię.
Eufemizmy i hiperbole
Eufemizmy to określenia, którymi zastępuje się niegrzeczne lub niestosowne wypowiedzi. Używa się ich również zamiast wulgaryzmów i wyrazów nieprzyzwoitych. Eufemizmy stosuje się często w celu złagodzenia treści wypowiedzi, ponieważ zastępują one wyrazy drastyczne, dosadne, a także nazwy czynów niemoralnych (np. „kraść”, „zabijać”, „kłamać”) lub wstydliwych części ciała (przykładem może być popularny eufemizm „cztery litery”). Eufemizmów używa się też jako nazw czynności fizjologicznych (np. „jechać do Rygi” lub „puścić pawia” – zamiast „wymiotować”). Stosuje się je także w miejsce wyrazów „umierać” i „śmierć”, często jako: „zasnąć na wieki”, „zasnąć w Panu”, „odejść z tego świata”, „utracić życie”, „pożegnać się z tym światem”. Najważniejszymi przyczynami pojawiania się eufemizmów były zatem następujące czynniki: normy towarzyskie, wrażliwość mówiącego oraz tabu (czyli zakaz językowy) wynikające z zabobonów, skromności, wstydu, uprzejmości itp.
Eufemizm to osłabienie treści:
Zdecydowanie inny charakter ma hiperbola, czyli wyolbrzymienie, przesada w prezentacji cech, znaczeń. Hiperbola służy najczęściej wytworzeniu odpowiedniego nastroju (np. patosu lub grozy), przyczynia się do nadania uroczystego tonu, a także do wywołania skrajnych uczuć (np. przerażenia). Hiperbola jest środkiem stylistycznym używanym nie tylko w literaturze, ale również w tekstach, których celem jest przekonanie odbiorców do czegoś (np. w reklamie często można spotkać takie wyrażenia, jak: „legendarny smak”, „idealny produkt”, „niepowtarzalny aromat”, „niespotykany smak”, „absolutny hit”, „wyjątkowy produkt”, „niewiarygodnie niskie ceny”). Ludzie posługują się też wyolbrzymieniem w codziennej komunikacji. Dlatego tak popularne są zwroty: „pożerać kogoś wzrokiem”, „umierać ze strachu”, „konać ze zmęczenia”, „powtarzać komuś coś tysiąc razy”, „czekać na kogoś wieki”, „wylewać morze łez”. W funkcji hiperboli często pojawiają się przymiotniki w stopniu najwyższym (np. „najwspanialszy”, „największy”, „najsmutniejszy”) oraz wyrazy z przedrostkami prze-, hiper-, super-, mega- (np. „przemiły”, „hiperkrytyczny”, „superinteligentny”, „megaszybki”).
Hiperbola to wyolbrzymienie treści:
Przykłady eufemizmów można znaleźć w słowniku:
Anna Dąbrowska, Słownik eufemizmów polskich, czyli w rzeczy mocno, w sposobie łagodnie, Warszawa 2013.
Zadaniowo
Uzupełnij poniższe wypowiedzi.
udawać, las, toaleta, marzyć, czarować, ogród, kraść, jaskinia, zamek, kłamać
„Świątynia dumania”, „tam, gdzie król piechotą chodzi”, „ustronne miejsce” – to eufemizmy rzeczownika ...................
„Mijać się z prawdą”, „wprowadzać kogoś w błąd”, „mydlić komuś oczy”, „fantazjować”, „opowiadać bajki” – to eufemizmy czasownika ...................
Uzupełnij poniższe wypowiedzi tak, aby nadać im formę eufemizmów.
Leniwy = urodzony w .....................
Umrzeć = przenieść się na łono .................
Chętnie pić alkohol = nie wylewać .........................
Być zarozumiałym = nie grzeszyć ...........................
Odwołaj się do twoich spostrzeżeń z obserwacji życia współczesnego i wskaż – pracując w grupie z koleżankami i kolegami z klasy – jak najwięcej eufemizmów dotyczących następujących kwestii:
a) starości,
b) samotności,
c) otyłości.
Następnie rozważcie, dlaczego ludzie wolą nie mówić bezpośrednio o takich cechach.
Zdania zamieszczone poniżej mogłyby sprawić przykrość odbiorcy, gdyby zostały wypowiedziane bezpośrednio. Przeredaguj te wypowiedzenia w taki sposób, aby złagodzić ich wydźwięk/wymowę.
a) „Jak zwykle beznadziejnie napisałeś dyktando”.
b) „Tylko taka niezdara jak ty może upaść na prostej drodze”.
c) „Ale dziwacznie wyglądasz w tych nowych spodniach!”.
d) „Od razu wiedziałam, że zamiast posprzątać w mieszkaniu, jeszcze bardziej w nim nabałaganisz”.
e) „Nigdy nie zaproszę do swojego domu kogoś takiego jak ty”.
Podaj – pracując w parze z koleżanką lub kolegą z klasy – jak najwięcej synonimów słowa „hiperbola”. W trakcie wykonywania polecenia możesz/możecie odwołać się do różnych źródeł słownikowych.
Wskaż w sloganach reklamowych zamieszczonych poniżej słowa lub wyrażenia tworzące hiperbole.
„{Nowe} wedlowskie {Ptasie} Mleczko {#o niebo lepsze}!”.
„U nas {#najlepsze} pierogi {#na całym świecie}”.
„{#Wszyscy} mają Mambę, mam i ja! Mambę {owocową} {#każdy} z nas ma!”.
„Twój uśmiech {wypełni} {#cały} dom”.
Bardzo często przesada czy wyolbrzymienie są źródłem humoru. Wyjaśnij, jak działa ta zasada w poniższej wypowiedzi. Czy znasz dowcipy oparte na podobnej regule?
Wczoraj kupiłam w promocyjnej cenie kilogram mrożonego mintaja. Przyszłam do domu, rybę włożyłam do miski i zostawiłam na całą noc do rozmrożenia. Rano okazało się, że w misce jest bardzo dużo wody, chyba ze 2 litry. Tak to nas oszukują w tych sklepach!
Zapisz – w formie mapy myśli – najważniejsze cechy bliskiej ci osoby. Każdą z wymienianych właściwości wyraź hiperbolą. Możesz używać wyrażeń, takich jak np.: „ma serce ze złota”, „uśmiechnięta całą dobę”, „biega szybciej niż lampart” itd.
Zatytułuj poniższe zdjęcia. Zastosuj hiperbolę.
Przyjrzyj się dokładnie poniższym przykładom karykatur, a następnie rozważ, czy karykatura jest rodzajem hiperboli. Uzasadnij swoje stanowisko.
