R8ViUrFncX6eE11
Okładka Źródło: domena publiczna.
domena publiczna

W każdym języku są zarówno słowa uniwersalne, jak i wyspecjalizowane do pełnienia określonej funkcji. Oznacza to, że nie w każdej sytuacji ich użycie jest stosowne i celowe. Celnie ujmuje tę myśl wiersz Romana Pisarskiego.

***Roman Pisarski
Roman Pisarski ***

Słowo bywa zimne, gorące,
miłe, serdeczne albo krzywdzące […].
Może być szczere, piękne lub ładne,
surowe, twarde, ostre, szkaradne,
krewkie, spokojne, wesołe, smutne,
śmiałe, zuchwałe, a nawet okrutne.
Bywają także słowa życzliwe,
dobre i proste, złe i złośliwe.
Mocne, złowrogie, straszne, nikczemne,
czcze, lekkomyślne, puste, daremne.
Gładkie lub szorstkie, niezręczne, zręczne,
głupie i mądre, słodkie i dźwięczne.

***

Już wiesz

1) Zinterpretuj wiersz Romana Pisarskiego. Jak rozumiesz użyte w nim określenia słów, np. szkaradne, okrutne, złowrogie, życzliwe, proste, wesołe?

2) Podaj przykłady sytuacji, w których pojawiają się typy słów wymienionych w wierszu.

j0000007XLB1v38_000EX001

Odmiany języka

Wybór środków językowych zależy od sytuacji komunikacyjnej, na którą składają się takie czynniki, jak: liczba osób biorących udział w komunikacji, relacje (równorzędne, nierównorzędne) łączące nadawcę (nadawców) z odbiorcą (odbiorcami), temat wypowiedzi, jej forma, czyli gatunek, miejsce komunikacji (dom, szkoła, urząd, kawiarnia, zakład pracy). Na tej podstawie możemy wyróżnić dwa przeciwstawne warianty komunikacji: oficjalny i nieoficjalny.

JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow

Odmiana oficjalna używana jest w sytuacjach formalnych, gdy nadawca i odbiorca się nie znają, łączą ich więzy formalne lub jeden z nich reprezentuje jakąś instytucję.

Odmiana nieoficjalna używana jest w sytuacjach nieformalnych, gdy uczestnicy komunikacji są bliskimi sobie osobami.

W obu odmianach używamy słów neutralnych, w komunikacji nieoficjalnej możemy ponadto stosować kolokwializmy, słownictwo charakterystyczne dla slangów, a w wariancie oficjalnym – w zależności od sytuacji – terminologię (np. morfem, biosystem, termodynamika), kancelaryzmy (wyrazy i wyrażenia charakterystyczne dla stylu urzędowego, np. interesant, niniejszy, godziny urzędowania), a także słowa podniosłe (niebiosa, piastować, przedwieczny) i książkowe (definitywny, ignorować).

Odmiany oficjalnej nie należy utożsamiać z komunikacją pisaną, a nieoficjalnej – z mówioną. Każdy z tych wariantów może być bowiem realizowany zarówno za pomocą kanału ustnego, jak i pisemnego. Na przykład list motywacyjny reprezentuje odmianę oficjalną w wersji pisanej, wiadomość zostawiona na kartce w kuchni i skierowana przez matkę do córki – odmianę nieoficjalną, realizowaną kanałem pisanym, wykład – odmianę oficjalną mówioną, a rozmowa koleżanek w kawiarni – odmianę nieoficjalną mówioną.

R1aJyA6QYiCW71
Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 4.0
j0000007XLB1v38_0000001G

Z ekspresją

W odmianie nieoficjalnej (np. codziennej komunikacji potocznej, w gwarach ludowych, odmianach środowiskowych, czyli socjolektach i slangach) oraz niektórych tekstach przynależnych do odmiany oficjalnej (np. w stylu dziennikarsko‑publicystycznym lub artystycznym) stosowane jest słownictwo ekspresywne, czyli nacechowane emocjonalnie, inaczej mówiąc: mające określoną barwę uczuciową. Może być ona dodatnia (np. synuś, śniadanko, całuski, grzeczniutki) lub ujemna (np. obijać się, ciemniak, łajza, wiocha).

Mówiąc o wyrazach nacechowanych emocjonalnie, mamy na myśli m.in. słowa pogardliwe, lekceważące, ironiczne, obelżywe, żartobliwe i pieszczotliwe. W słownikach języka polskiego barwę emocjonalną wyrazów wskazują kwalifikatory, np. kwalifikator pogard. umieszczony przy wyrazie kuchara oznacza, że używając tego wyrazu w stosunku do kogoś, okazujemy mu pogardę.

Zabarwienie emocjonalne jest często efektem stosowania rozmaitych zabiegów słowotwórczych, zwłaszcza dodawania przyrostków zdrabniających: -ek, -ik, -ka, -uszek, -iczka/-yczka (dzionek, byczek, zeszycik, rączka, wianuszek, różyczka), spieszczających: -uś, -usia, -iś, -ula, -cia, -cio, -unia (babusia, babunia, dziadziuś, wujcio), zgrubiających: -idło, isko/-ysko (chamidło, chłopisko, ptaszysko) lub innych, również nacechowanych emocjonalnie: -ica, -uch, -al (chemica, staruch, nochal).

Spośród innych zabiegów słowotwórczych warto wspomnieć o zmianie budowy wyrazów, np. gruszkagrucha, mięsomięcho, ciastkociacho, podstawówkapodstawówa, pigułkapiguła.

Emocjonalność może być też efektem metaforycznego, przenośnego użycia wyrazu neutralnego, np. beczka ‘o człowieku otyłym’, dętka ‘żartobliwie o człowieku zmęczonym’, gleba ‘upadek, przewrócenie się’, plama ‘pomyłka, fiasko’.

Wiele nacechowanych emocjonalnie wyrazów to kolokwializmy (potocyzmy). Używa się ich w sytuacjach nieoficjalnych, w bezpośrednich kontaktach osób, które dobrze się znają i pełnią równorzędne role społeczne. Kolokwializmy mogą być też stosowane w literaturze pięknej jako efekt zabiegów artystycznych.

j0000007XLB1v38_0000003A
JPOL_E3_E4_Zadaniowo

Zadaniowo (I)

Ćwiczenie 1.1

Ćwiczenie 1.2
R4NrLRz5xuYMi1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 1.3

Otwórz swoją skrzynkę e‑mailową. Przeczytaj 20 wiadomości wysłanych ostatnio przez ciebie. Każdą z nich zakwalifikuj do odpowiedniego typu: oficjalna lub nieoficjalna. Wyciągnij wnioski z przeprowadzonej klasyfikacji.

Ćwiczenie 1.4

Przejrzyj listę kontaktów w swoim telefonie komórkowym. Wybierz z niej adresatów, z którymi prowadzisz komunikację oficjalną. Porównaj ich liczbę z liczbą adresatów, z którymi prowadzisz komunikację nieoficjalną. Wyciągnij wnioski z przeprowadzonej klasyfikacji.

Ćwiczenie 1.5

Ćwiczenie 1.6
RCZ2elB9cQnyw1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 1.7

Ćwiczenie 1.8
RpeHNed2ACn4G1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 1.9

Ćwiczenie 1.10
R1KhNBZt7kTnV1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 1.11

Wypiszcie jak najwięcej nazw zwierząt, których znaczenie metaforyczne charakteryzuje się zabarwieniem emocjonalnym, np. małpa w znaczeniu przenośnym ma nacechowanie obraźliwe – tak mówimy z niechęcią o niesympatycznej kobiecie.

Ćwiczenie 1.12

W utworze Mirona Białoszewskiego wskaż elementy potoczne. Jacy inni pisarze lub poeci chętnie posługują się kolokwializmami? Jaki jest cel tego zabiegu?

Co pani
zwariowała
na suficie
i pupu - ku
i pupu - ku

Ćwiczenie 1.13

Do jakich gatunków muzycznych można zaliczyć piosenki, których autorzy chętnie posługują się słownictwem potocznym? Podajcie przykłady konkretnych utworów.

Ćwiczenie 1.14

Usprawiedliwienie, skarga, reklamacja to gatunki reprezentujące styl urzędowy. Niedopuszczalne są w nich wyrazy nacechowane emocjonalnie i słownictwo nieoficjalne. W podanych tekstach wskaż tego typu wyrazy i zastąp je słowami oficjalnymi lub neutralnymi.

Ćwiczenie 1.15

Ćwiczenie 1.16
RwJIJp0Bodcwi1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 1.17

Podane wyrazy o nacechowaniu książkowym lub oficjalnym zamień na takie, których użyjesz w codziennej, swobodnej komunikacji.

adekwatny, ambiwalentny, atrybut, asortyment, aspekt, efektywny, kolegialny, komponent, korelować, obligatoryjny, permanentnie, posiadać, prominentny, serwować, spektakularny

j0000007XLB1v38_00000058
JPOL_E3_E4_Zadaniowo

Zadaniowo (II)

Ćwiczenie 2.1

Z dowolnego numeru tygodnika opinii wypisz wyrazy i wyrażenia:

  • kolokwialne,

  • nacechowane emocjonalnie.

Ćwiczenie 2.2

Obejrzyj wybrany serwis informacyjny. Zanotuj pojawiające się w nim słownictwo:

  • kolokwialne,

  • emocjonalne.

Ćwiczenie 2.3

Ćwiczenie 2.4
R12eBs7Or9cyB1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2.5

Jakie nacechowanie mają wszystkie poniższe wyrazy? Jeśli nie wiesz, co one znaczą, skorzystaj ze słownika. Zastąp je słowami neutralnymi.

aczkolwiek, zważywszy, baczyć, niepomny, dezabil

Ćwiczenie 2.6

Oto rozmaite wyrazy i wyrażenia oraz ich peryfrazyj0000007XLB1v38_000tp001peryfrazy zawierające wyraz biały. Zastanów się, jaką funkcję pełnią peryfrazy w poszczególnych przykładach: osłabiają czy wzmacniają emocjonalność wypowiedzi, a może w ogóle jej nie modyfikują?

  • śmierć – biała pani

  • narciarstwo – białe szaleństwo

  • porcelana, bawełna – białe złoto

  • urzędnicy – białe kołnierzyki

  • narkotyki, sól, cukier – biała śmierć

  • siedziba prezydenta USA – Biały Dom

  • Antarktyda – Biały Kontynent

  • tenis – biały sport

Ćwiczenie 2.7

Każdy z podanych wyrazów – leniwy, nieinteligentny, niechlujny – zastąp dwiema peryfrazami: pierwsza powinna osłabiać negatywny ładunek emocjonalny, a druga – go potęgować.

Ćwiczenie 2.8

W podanych zwrotach wymień rzeczownik na inny tak, by ekspresywne połączenia językowe zamienić na neutralne, np. kapuściana głowakapuściana dieta.

ptasi móżdżek, wilczy apetyt, kreci wzrok, słomiany zapał, owczy pęd

Ćwiczenie 2.9

Ćwiczenie 2.10
RcEc9IvCATAg81
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2.11

Wypisz imiona członków swojej rodziny i tworzone od nich spieszczenia. Jakie przyrostki są w tym celu najczęściej wykorzystywane?

Ćwiczenie 2.12

Zajebiście, zajebisty to wyrazy wulgarne, kolokwialne, pospolite czy neutralne? Sprawdź, co na ten temat sądzą znawcy:

  • Jan Miodek,

  • językoznawcy odpowiadający na pytania w Poradni Językowej PWN.

Ćwiczenie 3.1

Zapoznaj się z poniższymi wypowiedziami naukowców na temat wulgaryzmów.

– Wulgaryzmy to wyrazy, które prymarnie odnosiły się do wydalania i seksu. Potem zaczęto za ich pomocą opisywać inne sfery życia. Zwłaszcza wtedy, gdy chciano widzieć rzeczywistość jako brudną, zanieczyszczoną – mówi Katarzyna Kłosińska. […]

Ćwiczenie 3.2

Ćwiczenie 3.3
RSEBUxt5OVhdt1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
R1HJzJ6GhBz821
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000007XLB1v38_000tp001