Słowa neutralne i zabarwione emocjami
W każdym języku są zarówno słowa uniwersalne, jak i wyspecjalizowane do pełnienia określonej funkcji. Oznacza to, że nie w każdej sytuacji ich użycie jest stosowne i celowe. Celnie ujmuje tę myśl wiersz Romana Pisarskiego.
***Słowo bywa zimne, gorące,
miłe, serdeczne albo krzywdzące […].
Może być szczere, piękne lub ładne,
surowe, twarde, ostre, szkaradne,
krewkie, spokojne, wesołe, smutne,
śmiałe, zuchwałe, a nawet okrutne.
Bywają także słowa życzliwe,
dobre i proste, złe i złośliwe.
Mocne, złowrogie, straszne, nikczemne,
czcze, lekkomyślne, puste, daremne.
Gładkie lub szorstkie, niezręczne, zręczne,
głupie i mądre, słodkie i dźwięczne.
1) Zinterpretuj wiersz Romana Pisarskiego. Jak rozumiesz użyte w nim określenia słów, np. szkaradne, okrutne, złowrogie, życzliwe, proste, wesołe?
2) Podaj przykłady sytuacji, w których pojawiają się typy słów wymienionych w wierszu.
Odmiany języka
Wybór środków językowych zależy od sytuacji komunikacyjnej, na którą składają się takie czynniki, jak: liczba osób biorących udział w komunikacji, relacje (równorzędne, nierównorzędne) łączące nadawcę (nadawców) z odbiorcą (odbiorcami), temat wypowiedzi, jej forma, czyli gatunek, miejsce komunikacji (dom, szkoła, urząd, kawiarnia, zakład pracy). Na tej podstawie możemy wyróżnić dwa przeciwstawne warianty komunikacji: oficjalny i nieoficjalny.
Odmiana oficjalna używana jest w sytuacjach formalnych, gdy nadawca i odbiorca się nie znają, łączą ich więzy formalne lub jeden z nich reprezentuje jakąś instytucję.
Odmiana nieoficjalna używana jest w sytuacjach nieformalnych, gdy uczestnicy komunikacji są bliskimi sobie osobami.
W obu odmianach używamy słów neutralnych, w komunikacji nieoficjalnej możemy ponadto stosować kolokwializmy, słownictwo charakterystyczne dla slangów, a w wariancie oficjalnym – w zależności od sytuacji – terminologię (np. morfem, biosystem, termodynamika), kancelaryzmy (wyrazy i wyrażenia charakterystyczne dla stylu urzędowego, np. interesant, niniejszy, godziny urzędowania), a także słowa podniosłe (niebiosa, piastować, przedwieczny) i książkowe (definitywny, ignorować).
Odmiany oficjalnej nie należy utożsamiać z komunikacją pisaną, a nieoficjalnej – z mówioną. Każdy z tych wariantów może być bowiem realizowany zarówno za pomocą kanału ustnego, jak i pisemnego. Na przykład list motywacyjny reprezentuje odmianę oficjalną w wersji pisanej, wiadomość zostawiona na kartce w kuchni i skierowana przez matkę do córki – odmianę nieoficjalną, realizowaną kanałem pisanym, wykład – odmianę oficjalną mówioną, a rozmowa koleżanek w kawiarni – odmianę nieoficjalną mówioną.
Z ekspresją
W odmianie nieoficjalnej (np. codziennej komunikacji potocznej, w gwarach ludowych, odmianach środowiskowych, czyli socjolektach i slangach) oraz niektórych tekstach przynależnych do odmiany oficjalnej (np. w stylu dziennikarsko‑publicystycznym lub artystycznym) stosowane jest słownictwo ekspresywne, czyli nacechowane emocjonalnie, inaczej mówiąc: mające określoną barwę uczuciową. Może być ona dodatnia (np. synuś, śniadanko, całuski, grzeczniutki) lub ujemna (np. obijać się, ciemniak, łajza, wiocha).
Mówiąc o wyrazach nacechowanych emocjonalnie, mamy na myśli m.in. słowa pogardliwe, lekceważące, ironiczne, obelżywe, żartobliwe i pieszczotliwe. W słownikach języka polskiego barwę emocjonalną wyrazów wskazują kwalifikatory, np. kwalifikator pogard. umieszczony przy wyrazie kuchara oznacza, że używając tego wyrazu w stosunku do kogoś, okazujemy mu pogardę.
Zabarwienie emocjonalne jest często efektem stosowania rozmaitych zabiegów słowotwórczych, zwłaszcza dodawania przyrostków zdrabniających: -ek, -ik, -ka, -uszek, -iczka/-yczka (dzionek, byczek, zeszycik, rączka, wianuszek, różyczka), spieszczających: -uś, -usia, -iś, -ula, -cia, -cio, -unia (babusia, babunia, dziadziuś, wujcio), zgrubiających: -idło, isko/-ysko (chamidło, chłopisko, ptaszysko) lub innych, również nacechowanych emocjonalnie: -ica, -uch, -al (chemica, staruch, nochal).
Spośród innych zabiegów słowotwórczych warto wspomnieć o zmianie budowy wyrazów, np. gruszka → grucha, mięso → mięcho, ciastko → ciacho, podstawówka → podstawówa, pigułka → piguła.
Emocjonalność może być też efektem metaforycznego, przenośnego użycia wyrazu neutralnego, np. beczka ‘o człowieku otyłym’, dętka ‘żartobliwie o człowieku zmęczonym’, gleba ‘upadek, przewrócenie się’, plama ‘pomyłka, fiasko’.
Wiele nacechowanych emocjonalnie wyrazów to kolokwializmy (potocyzmy). Używa się ich w sytuacjach nieoficjalnych, w bezpośrednich kontaktach osób, które dobrze się znają i pełnią równorzędne role społeczne. Kolokwializmy mogą być też stosowane w literaturze pięknej jako efekt zabiegów artystycznych.
Zadaniowo (I)
Zdecyduj, które z poniższych sytuacji komunikacyjnych mają charakter oficjalny, a które – nieoficjalny.
Dyrektorka szkoły zwracająca się do jednego z nauczycieli na zebraniu rady pedagogicznej., Rozmowa w domu wnuczki z babcią, która pracuje w banku., Rozmowa w banku między kredytobiorcami a pracownikiem., Domownicy przyjmujący księdza z wizytą duszpasterską., Uczeń rozmawiający z nauczycielem na boisku szkolnym podczas przerwy., Rozmowa ucznia z sekretarką w szkole., Dwóch posłów – kolegów reprezentujących ten sam klub parlamentarny – rozmawiających ze sobą na korytarzu sejmowym., Rozmowa telefoniczna pomiędzy przedstawicielem handlowym a potencjalnym klientem.
| Sytuacje oficjalne | |
|---|---|
| Sytuacje nieoficjalne |
Otwórz swoją skrzynkę e‑mailową. Przeczytaj 20 wiadomości wysłanych ostatnio przez ciebie. Każdą z nich zakwalifikuj do odpowiedniego typu: oficjalna lub nieoficjalna. Wyciągnij wnioski z przeprowadzonej klasyfikacji.
Przejrzyj listę kontaktów w swoim telefonie komórkowym. Wybierz z niej adresatów, z którymi prowadzisz komunikację oficjalną. Porównaj ich liczbę z liczbą adresatów, z którymi prowadzisz komunikację nieoficjalną. Wyciągnij wnioski z przeprowadzonej klasyfikacji.
Które z podanych wyrazów mogą zostać użyte wyłącznie w odmianie nieoficjalnej polszczyzny?
- facet
- fuks
- frywolny
- ceregiele
- sorry
- cherlacki
- chadzać
- esesman
- chałturzysta
- chachmęcić
- kobyła
- gadać
- dziabać
- dziobać
- Niemiec
- polak
- gadżet
- łapownictwo
- łapówkarz
- łapu-capu
- mścić się
- naciągacz
- nazista
- nękać
- odpłatny
Do wyrazów należących do odmiany oficjalnej języka dopasuj drugi człon – odpowiednik reprezentujący wariant nieoficjalny. Przykład: bałagan – bajzel.
przekręt, kibel, wkuwać, wredny, cwany, wpieniać się, łeb, lizus, klecha
| głowa | |
| przebiegły | |
| toaleta | |
| ksiądz | |
| oszustwo | |
| pochlebca | |
| uczyć się | |
| denerwować się | |
| niesympatyczny |
Wśród podanych formuł rozpoczynających lub kończących e-mail wskaż te, których użyjesz w komunikacji oficjalnej (np. w korespondencji z nauczycielem).
- Witam Pana Profesora
- Witam Profesorze
- Witam
- Szanowny Panie Profesorze
- Drogi Panie Profesorze
- Profesorze
- Wielce Wielmożny Panie Profesorze
- Z pozdrowieniami
- Łączę wyrazy szacunku
- Serdeczności
- Do zobaczenia
- Z poważaniem
- Żegnam
Wypiszcie jak najwięcej nazw zwierząt, których znaczenie metaforyczne charakteryzuje się zabarwieniem emocjonalnym, np. małpa w znaczeniu przenośnym ma nacechowanie obraźliwe – tak mówimy z niechęcią o niesympatycznej kobiecie.
W utworze Mirona Białoszewskiego wskaż elementy potoczne. Jacy inni pisarze lub poeci chętnie posługują się kolokwializmami? Jaki jest cel tego zabiegu?
Co pani
zwariowała
na suficie
i pupu - ku
i pupu - ku
Do jakich gatunków muzycznych można zaliczyć piosenki, których autorzy chętnie posługują się słownictwem potocznym? Podajcie przykłady konkretnych utworów.
Usprawiedliwienie, skarga, reklamacja to gatunki reprezentujące styl urzędowy. Niedopuszczalne są w nich wyrazy nacechowane emocjonalnie i słownictwo nieoficjalne. W podanych tekstach wskaż tego typu wyrazy i zastąp je słowami oficjalnymi lub neutralnymi.
Które gatunki wypowiedzi rozpoczynają się poniższymi formułami? Połącz formuły z odpowiednimi gatunkami.
petycja, wypowiedzenie, list motywacyjny, życiorys, sprostowanie, podanie, protokół, nekrolog
| Z głębokim żalem zawiadamiamy | |
| Proszę o rozważenie mojej kandydatury na stanowisko | |
| My, niżej podpisani, prosimy o | |
| Zwracam się z prośbą o | |
| W posiedzeniu udział wzięli | |
| We wczorajszym numerze „Gazety Miejskiej” błędnie podaliśmy informację | |
| Niniejszym rozwiązuję z panem umowę o pracę | |
| Urodziłam się 13 lipca 1975 roku |
Podane wyrazy o nacechowaniu książkowym lub oficjalnym zamień na takie, których użyjesz w codziennej, swobodnej komunikacji.
adekwatny, ambiwalentny, atrybut, asortyment, aspekt, efektywny, kolegialny, komponent, korelować, obligatoryjny, permanentnie, posiadać, prominentny, serwować, spektakularny
Zadaniowo (II)
Z dowolnego numeru tygodnika opinii wypisz wyrazy i wyrażenia:
kolokwialne,
nacechowane emocjonalnie.
Obejrzyj wybrany serwis informacyjny. Zanotuj pojawiające się w nim słownictwo:
kolokwialne,
emocjonalne.
Podane wyrazy przyporządkuj do odpowiedniej grupy.
wzbronione, białoskrzydły, chłam, bezszkodowy, insynuować, nostryfikować, impas, blankiet, ciołek, umiłować, białogrzywy, flejtuch
| Słownictwo książkowe | |
|---|---|
| Słownictwo urzędowe | |
| Słownictwo poetyckie | |
| Słownictwo pogardliwe |
Jakie nacechowanie mają wszystkie poniższe wyrazy? Jeśli nie wiesz, co one znaczą, skorzystaj ze słownika. Zastąp je słowami neutralnymi.
aczkolwiek, zważywszy, baczyć, niepomny, dezabil
Oto rozmaite wyrazy i wyrażenia oraz ich peryfrazyperyfrazy zawierające wyraz biały. Zastanów się, jaką funkcję pełnią peryfrazy w poszczególnych przykładach: osłabiają czy wzmacniają emocjonalność wypowiedzi, a może w ogóle jej nie modyfikują?
śmierć – biała pani
narciarstwo – białe szaleństwo
porcelana, bawełna – białe złoto
urzędnicy – białe kołnierzyki
narkotyki, sól, cukier – biała śmierć
siedziba prezydenta USA – Biały Dom
Antarktyda – Biały Kontynent
tenis – biały sport
Każdy z podanych wyrazów – leniwy, nieinteligentny, niechlujny – zastąp dwiema peryfrazami: pierwsza powinna osłabiać negatywny ładunek emocjonalny, a druga – go potęgować.
W podanych zwrotach wymień rzeczownik na inny tak, by ekspresywne połączenia językowe zamienić na neutralne, np. kapuściana głowa → kapuściana dieta.
ptasi móżdżek, wilczy apetyt, kreci wzrok, słomiany zapał, owczy pęd
W podanych wyrazach wskaż przyrostek i podaj jego znaczenie.
biedaczek –............
kapelusik –............
twarzyczka –............
obiadek –............
talerzyk –............
nóżka –............
słonisko –............
romansidło –............
blokowisko –............
psisko –............
chłopczysko –............
Wypisz imiona członków swojej rodziny i tworzone od nich spieszczenia. Jakie przyrostki są w tym celu najczęściej wykorzystywane?
Zajebiście, zajebisty to wyrazy wulgarne, kolokwialne, pospolite czy neutralne? Sprawdź, co na ten temat sądzą znawcy:
Jan Miodek,
językoznawcy odpowiadający na pytania w Poradni Językowej PWN.
Zapoznaj się z poniższymi wypowiedziami naukowców na temat wulgaryzmów.
– Wulgaryzmy to wyrazy, które prymarnie odnosiły się do wydalania i seksu. Potem zaczęto za ich pomocą opisywać inne sfery życia. Zwłaszcza wtedy, gdy chciano widzieć rzeczywistość jako brudną, zanieczyszczoną – mówi Katarzyna Kłosińska. […]
Po przeczytaniu fragmentów artykułu zdecyduj, czy zdania są prawdziwe, czy – fałszywe.
| Zdanie | Prawda | Fałsz |
| Wulgaryzmy pierwotnie nazywały m.in. czynności fizjologiczne. | □ | □ |
| Używanie wulgaryzmów świadczy o inwencji nadawcy. | □ | □ |
| Wulgaryzmy są nośnikiem optymistycznej wizji świata. | □ | □ |
| Zdaniem ojca Jacka Salija każde użycie wulgaryzmu jest grzechem w świetle doktryny rzymskokatolickiej. | □ | □ |
| Wiele osób nie zdaje sobie sprawy z tego, które wyrazy są tylko żartobliwe, a które – już wulgarne. | □ | □ |