RNSvsJVlKXgo311
Okładka Źródło: domena publiczna.
domena publiczna

Trudno byłoby znaleźć osobę, która nigdy nie miała wątpliwości związanych z poprawnym użyciem wyrazów w mowie lub w piśmie. Nawet najwspanialsi mówcy oraz najwięksi znawcy języka czasami sięgają do różnych słowników, by zyskać pewność, że słowo, którym się posłużą, lub jego forma są właściwe.

Już wiesz

Przygotuj listę słowników, które warto mieć w domowej biblioteczce.

j0000007XKB1v38_000EX001

O słownikach

Dziedzina wiedzy, która zajmuje się opisem słowników, to leksykografia. Słownik natomiast to zbiór wyrazów lub wyrażeń, najczęściej ułożonych alfabetycznie, pomagający użytkownikom polszczyzny rozstrzygnąć wątpliwości językowe lub ułatwiający im uzupełnienie wiedzy na temat języka.

Na początku trzeba odróżnić słowniki jednojęzyczne (które zawierają informacje na temat słów występujących w konkretnym języku) od słowników dwujęzycznych, których istotą jest gromadzenie wyrazów używanych w jakimś języku obcym i tłumaczenie ich znaczeń w języku rodzimym (np. słownik angielsko‑polski) lub podawanie obcych odpowiedników wyrazów rodzimych (np. słownik polsko‑angielski).

Wśród słowników jednojęzycznych można wyróżnić: słowniki ogólne i słowniki specjalistyczne.

Te pierwsze gromadzą słowa występujące w danym języku i podają ich znaczenia, ilustrują je przykładami wypowiedzi, w których dany wyraz został użyty, a także objaśniają właściwości gramatyczne odnotowanych słów.

Wyrazy ułożone alfabetycznie, ale według liter końcowych, a nie początkowych, są rejestrowane przez słowniki a tergo. Powstają one zwykle jako indeksy do słowników ogólnych języka polskiego.

Ze względu na liczbę haseł słowniki ogólne można podzielić na:

  • wielkie – ich autorzy i redaktorzy dążą do zarejestrowania całości słownictwa;

  • średnie – notujące słownictwo ogólne, a także niektóre wyrazy należące do innych odmian języka;

  • małe (podręczne) – uwzględniające tylko słowa najpotrzebniejsze, czyli najczęściej używane w języku.

JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow

Słowniki specjalistyczne to takie, w których słowa dobierane są pod określonym kątem.

Oto najważniejsze słowniki specjalistyczne:

Rqoov2MXJheTD1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000007XKB1v38_0000001A

Do zrobienia (I)

Ćwiczenie 1
Ry9NF3E32QFJS1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
RCsqFMi1FwwKd1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
R11rZ1z1ER92Q1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
Rl4q4l15Xryku1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000007XKB1v38_000EX002

Hasła, definicje, kwalifikatory…

Hasła, czyli wyrazy i wyrażenia, które są przedmiotem opisu w słowniku, porządkuje się najczęściej alfabetycznie, ale czasami wprowadza się układ tematyczny, czyli rzeczowy. Wyjaśnienia umieszczane przy haśle noszą nazwę artykułu hasłowego, na który w słownikach ogólnych mogą składać się: definicja lub definicje (w przypadku wyrazów mających więcej niż jedno znaczenie), kwalifikatory, wyjaśnienia gramatyczne (np. końcówki lub zakończenia rzeczowników w trudniejszych przypadkach gramatycznych lub formy odmiany czasownika w konkretnych osobach), ujęty w nawias sposób wymowy, komentarze stylistyczne, a także przykłady użycia objaśnianego wyrazu w autentycznych tekstach, np. w prasie czy literaturze. Czasami zamieszcza się też informacje o pochodzeniu wyrazu, a także wymienia się związki frazeologiczne, w których on występuje.

Definicja wyrazu to opis jego znaczenia. Kwalifikator natomiast to informacja określająca zakres użycia danego wyrazu, np. potoczny, pogardliwy, techniczny, gwarowy, zdrobniały. Kwalifikatory wskazują zatem na to, w jakiej sytuacji i w jakim celu używa się danego słowa. Oto przykład artykułu hasłowego z Uniwersalnego słownika języka polskiego pod redakcją Stanisława Dubisza.

R1CIpRLQyL2Fj1
Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 4.0

Większość wyrazów w języku polskim to słowa wieloznaczne. Mają zwykle znaczenie podstawowe (najbardziej rozpowszechnione, najczęstsze) i znaczenia poboczne, w tym znaczenia specjalistyczne (np. charakterystyczne dla konkretnych dziedzin nauki) i metaforyczne. Sposób prezentacji poszczególnych znaczeń wyjaśnijmy na przykładzie hasła miskaUniwersalnym słowniku języka polskiego, w którym wyróżnia się cztery znaczenia tego wyrazu: dwa używane w polszczyźnie ogólnej, a także dwa poboczne: termin techniczny oraz wyraz charakterystyczny dla polszczyzny potocznej.

JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow

miska 1. «niskie, szerokie naczynie, zwykle w kształcie spłaszczonej półkuli» (...) 2. «Zawartość tego naczynia» (...) 3. pot. «coś, co kształtem przypomina to naczynie» (...) 4. tech. «część urządzenia będąca zbiornikiem na coś»

W słownikach odróżnia się na ogół wyrazy wieloznaczne (polisemy) od homonimów. Homonimyj0000007XKB1v38_000tp001Homonimy są najczęściej osobnymi hasłami, np. bez jako przyimek i bez jako rzeczownik ‘krzew o przyjemnie pachnących kwiatach’.

JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow

muł I

  1. «zwierzę pochodzące ze skrzyżowania klaczy konia z ogierem osła»

  2. obraźl. «osoba powolna, mało rozgarnięta lub uparta»

• muli, mułowy • mulątko • mulica

muł II «grząski osad tworzący się na dnie lub na brzegach wód»
• mułowy

muł promienicowy «muł zbierający się na dnie morskim, składający się ze szkielecików promienic»

(Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski)

Natomiast polisemj0000007XKB1v38_000tp002polisem jest jednym hasłem, w którym wyróżnia się poszczególne znaczenia, np.

JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow

heretyk 1. ’ktoś, kto głosi poglądy sprzeczne z dogmatami swojej religii’; 2. ‘ktoś, kto głosi poglądy bardzo śmiałe i sprzeczne z ogólnie przyjętymi’

(Inny słownik języka polskiego, red. M. Bańko, t. 1, s. 505).

Polisemem jest też zaprezentowany wyżej wyraz miska.

j0000007XKB1v38_000tp001
j0000007XKB1v38_000tp002
j0000007XKB1v38_0000003H

Do zrobienia (II)

Ćwiczenie 5.1

Który typ słownika składa się z haseł (pomija się w nim artykuł hasłowy)?

Ćwiczenie 5.2

Porównajcie hasło legenda w trzech dowolnych słownikach ogólnych języka polskiego. Zwróćcie uwagę na liczbę podawanych znaczeń, różnice w opatrywaniu ich kwalifikatorami, odmienność w definiowaniu (długość definicji i stopień ich szczegółowości). Porównajcie też informacje gramatyczne zawarte w poszczególnych słownikach.

Ćwiczenie 5.3

Ćwiczenie 5.4
R1Qg9GYvfBuqL1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5.5

Podaj znaczenie poniższych zwrotów i wyrażeń. Z jakiego słownika skorzystasz w razie wątpliwości?

szata Dejaniry, beczka Diogenesa, pogoda jak drut, chować się za podwójną gardą, gonić w piętkę, krzesać hołubce, języczek u wagi, prawem kaduka, kapelusz kardynalski

Ćwiczenie 5.6

Wypiszcie jak najwięcej znanych wam frazeologizmów z wyrazem ucho, a następnie uzupełnijcie tę listę, korzystając z wybranego słownika frazeologicznego.

Ćwiczenie 5.7

Ćwiczenie 5.8
R1eCw1PWtav2X1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5.9

W ciągu pięciu minut zgromadźcie jak najwięcej:
a) zapożyczeń z języka rosyjskiego (rusycyzmów);
b) zapożyczeń z języka angielskiego (anglicyzmów), które odnoszą się do wynalazków z ostatnich kilkudziesięciu lat.

Wykonując zadanie, możecie korzystać ze słownika wyrazów obcych lub słownika języka polskiego.

Ćwiczenie 5.10

Jak należy wymawiać podane nazwy potraw i produktów spożywczych? W jakich słownikach możesz znaleźć odpowiedź na to pytanie?

anchois, camembert, tagliatelle, fondue, tortilla, tzatziki.

Ćwiczenie 5.11

Porównaj pierwotne i współczesne znaczenie wyrazów rękojmiarodzice. Z którego słownika należy skorzystać, aby wykonać to zadanie?

Ćwiczenie 5.12

Ćwiczenie 5.13
RqhNFHvnzLfFF1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5.14

Oto artykuł hasłowy z Uniwersalnego słownika języka polskiego (red. S. Dubisz). Odczytaj i wyjaśnij podane w nim informacje gramatyczne oraz dotyczące ortografii i wymowy. W razie wątpliwości możesz posłużyć się „Wykazem skrótów i oznaczeń stosowanych w słowniku”, zamieszczonym we wstępie do pierwszego tomu słownika.

akropol (gr. akrópolis) hist. «w starożytnej Grecji: część miasta położonego na wzgórzu, początkowo warowna, później będąca ośrodkiem kultu religijnego» m I, D. -u; lm M. -e, D. -i a. –ów

Ćwiczenie 5.15

Ćwiczenie 5.16
R1Q0rGECI14lo1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5.17

Wykorzystując Słownik symboli Władysława Kopalińskiego, przygotuj listę utworów literackich, w których występuje motyw róży.

Ćwiczenie 5.18

Odpowiedz na pytanie: Co symbolizuje róża w każdym z tych utworów?

RHNiofrEOvGUk1
Małgorzata Skibińska, Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 4.0
Ćwiczenie 5.19

Czego symbolem są ptaki, które widzisz na ilustracjach? Najpierw postaraj się odpowiedzieć na pytanie, korzystając z własnej wiedzy, a następnie skonfrontuj ją z informacjami zawartymi w Słowniku symboli Władysława Kopalińskiego.

Ćwiczenie 5.20

W podanych wyrażeniach pojawia się ten sam przymiotnik. W każdym przykładzie zastąpcie go innym wyrazem. Wykonując zadanie, możecie korzystać z dowolnego słownika synonimów opublikowanego w wersji książkowej lub w internecie (np. Słownik synonimów polskich, red. Z. Kurzowa, Warszawa 1998; synonim.net).

a) ciekawy film, ciekawa osoba, ciekawa wycieczka, ciekawy smak, ciekawa lekcja, ciekawa bluzka, ciekawy kraj;
b) chory związek, chore włosy, chore poglądy, chora ręka, chory kontrakt, chora rzeka, chore drzewo, chora staruszka, chore dziecko.

Ćwiczenie 6

W ciągu trzech minut zgromadźcie jak najwięcej określeń przymiotnika chory.

Ćwiczenie 7

Zgromadź jak najwięcej określeń wyrazu słownik, które przyjmują postać

a) przymiotników,
b) wyrażeń, na które składają się rzeczowniki i przymiotniki.

Ćwiczenie 8

W słowniku ortograficznym znajdź zasady pisowni:

a) przedrostka eks- z wyrazami pospolitymi,
b) nazw gwiazd, planet i konstelacji,
c) dopełniacza liczby pojedynczej rzeczowników zakończonych na -ja.

RnkEmrIYnY2WQ1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.