Warto korzystać ze słowników
Trudno byłoby znaleźć osobę, która nigdy nie miała wątpliwości związanych z poprawnym użyciem wyrazów w mowie lub w piśmie. Nawet najwspanialsi mówcy oraz najwięksi znawcy języka czasami sięgają do różnych słowników, by zyskać pewność, że słowo, którym się posłużą, lub jego forma są właściwe.
Przygotuj listę słowników, które warto mieć w domowej biblioteczce.
O słownikach
Dziedzina wiedzy, która zajmuje się opisem słowników, to leksykografia. Słownik natomiast to zbiór wyrazów lub wyrażeń, najczęściej ułożonych alfabetycznie, pomagający użytkownikom polszczyzny rozstrzygnąć wątpliwości językowe lub ułatwiający im uzupełnienie wiedzy na temat języka.
Na początku trzeba odróżnić słowniki jednojęzyczne (które zawierają informacje na temat słów występujących w konkretnym języku) od słowników dwujęzycznych, których istotą jest gromadzenie wyrazów używanych w jakimś języku obcym i tłumaczenie ich znaczeń w języku rodzimym (np. słownik angielsko‑polski) lub podawanie obcych odpowiedników wyrazów rodzimych (np. słownik polsko‑angielski).
Wśród słowników jednojęzycznych można wyróżnić: słowniki ogólne i słowniki specjalistyczne.
Te pierwsze gromadzą słowa występujące w danym języku i podają ich znaczenia, ilustrują je przykładami wypowiedzi, w których dany wyraz został użyty, a także objaśniają właściwości gramatyczne odnotowanych słów.
Wyrazy ułożone alfabetycznie, ale według liter końcowych, a nie początkowych, są rejestrowane przez słowniki a tergo. Powstają one zwykle jako indeksy do słowników ogólnych języka polskiego.
Ze względu na liczbę haseł słowniki ogólne można podzielić na:
wielkie – ich autorzy i redaktorzy dążą do zarejestrowania całości słownictwa;
średnie – notujące słownictwo ogólne, a także niektóre wyrazy należące do innych odmian języka;
małe (podręczne) – uwzględniające tylko słowa najpotrzebniejsze, czyli najczęściej używane w języku.
Słowniki specjalistyczne to takie, w których słowa dobierane są pod określonym kątem.
Oto najważniejsze słowniki specjalistyczne:
Do zrobienia (I)
Z jakich słowników skorzystasz, gdy szukasz odpowiedzi na poniższe pytania? Dopasuj do pytania właściwy rodzaj słownika.
słownik etymologiczny, słownik frazeologiczny, słownik wyrazów obcych, słownik ortograficzny, słownik poprawnej polszczyzny, słownik ogólny języka polskiego, słownik synonimów
| Jakie znaczenia ma wyraz bogactwo? | |
| Z jakiego języka pochodzi słowo kuwertura? | |
| Co pierwotnie oznaczał wyraz ubogi? | |
| Co to znaczy obrócić coś w perzynę? | |
| Która wersja jest poprawna niby-nóżka czy nibynóżka? | |
| Która forma dopełniacza liczby mnogiej jest poprawna: napoi czy napojów? | |
| Jakim wyrazem można zastąpić słowo nieśmiały? |
W których słownikach znajdziesz odpowiedzi na poniższe pytania?
słownik polszczyzny potocznej, słownik języka polskiego, słownik etymologiczny języka polskiego, słownik symboli
| Jakie znaczenie w kulturze ma puchar? | |
| Jak dawniej brzmiał wyraz kozioł? | |
| Jakie znaczenie w kolokwialnej odmianie języka ma wyraz truskawa? | |
| Jaką częścią mowy jest wyraz niby? |
W odpowiedzi na które pytania pomocny będzie Słownik nazw własnych. Ortografia, wymowa, słowotwórstwo?
- Kim był Sokrates?
- Jak nazywa się mieszkanka Kielc?
- Jak wygląda poprawna wersja ortograficzna miasta w Kotlinie Kłodzkiej: Kudowa-Zdrój czy Kudowa Zdrój?
- Jak brzmi przymiotnik utworzony od nazwy miejscowej Łódź?
- Jakie jest znaczenie wyrazu łódź?
- Jak brzmi przymiotnik utworzony od wyrazu koło?
- Jakie są wyrazy pokrewne wyrazowi koło?
- Która wersja jest poprawna: Wioletta czy Violetta?
Wskaż słowniki, w których znajdziesz odpowiedź na pytanie:Czy po skrócie mjr (od wyrazu major) należy stawiać kropkę?
- Słownik skrótów i skrótowców
- Słownik etymologiczny języka polskiego
- Słownik wyrazów obcych
- Słownik ortograficzny
Hasła, definicje, kwalifikatory…
Hasła, czyli wyrazy i wyrażenia, które są przedmiotem opisu w słowniku, porządkuje się najczęściej alfabetycznie, ale czasami wprowadza się układ tematyczny, czyli rzeczowy. Wyjaśnienia umieszczane przy haśle noszą nazwę artykułu hasłowego, na który w słownikach ogólnych mogą składać się: definicja lub definicje (w przypadku wyrazów mających więcej niż jedno znaczenie), kwalifikatory, wyjaśnienia gramatyczne (np. końcówki lub zakończenia rzeczowników w trudniejszych przypadkach gramatycznych lub formy odmiany czasownika w konkretnych osobach), ujęty w nawias sposób wymowy, komentarze stylistyczne, a także przykłady użycia objaśnianego wyrazu w autentycznych tekstach, np. w prasie czy literaturze. Czasami zamieszcza się też informacje o pochodzeniu wyrazu, a także wymienia się związki frazeologiczne, w których on występuje.
Definicja wyrazu to opis jego znaczenia. Kwalifikator natomiast to informacja określająca zakres użycia danego wyrazu, np. potoczny, pogardliwy, techniczny, gwarowy, zdrobniały. Kwalifikatory wskazują zatem na to, w jakiej sytuacji i w jakim celu używa się danego słowa. Oto przykład artykułu hasłowego z Uniwersalnego słownika języka polskiego pod redakcją Stanisława Dubisza.
Większość wyrazów w języku polskim to słowa wieloznaczne. Mają zwykle znaczenie podstawowe (najbardziej rozpowszechnione, najczęstsze) i znaczenia poboczne, w tym znaczenia specjalistyczne (np. charakterystyczne dla konkretnych dziedzin nauki) i metaforyczne. Sposób prezentacji poszczególnych znaczeń wyjaśnijmy na przykładzie hasła miska w Uniwersalnym słowniku języka polskiego, w którym wyróżnia się cztery znaczenia tego wyrazu: dwa używane w polszczyźnie ogólnej, a także dwa poboczne: termin techniczny oraz wyraz charakterystyczny dla polszczyzny potocznej.
miska 1. «niskie, szerokie naczynie, zwykle w kształcie spłaszczonej półkuli» (...) 2. «Zawartość tego naczynia» (...) 3. pot. «coś, co kształtem przypomina to naczynie» (...) 4. tech. «część urządzenia będąca zbiornikiem na coś»
W słownikach odróżnia się na ogół wyrazy wieloznaczne (polisemy) od homonimów. HomonimyHomonimy są najczęściej osobnymi hasłami, np. bez jako przyimek i bez jako rzeczownik ‘krzew o przyjemnie pachnących kwiatach’.
muł I
«zwierzę pochodzące ze skrzyżowania klaczy konia z ogierem osła»
obraźl. «osoba powolna, mało rozgarnięta lub uparta»
• muli, mułowy • mulątko • mulica
muł II «grząski osad tworzący się na dnie lub na brzegach wód»
• mułowy
muł promienicowy «muł zbierający się na dnie morskim, składający się ze szkielecików promienic»
(Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski)
Natomiast polisempolisem jest jednym hasłem, w którym wyróżnia się poszczególne znaczenia, np.
heretyk 1. ’ktoś, kto głosi poglądy sprzeczne z dogmatami swojej religii’; 2. ‘ktoś, kto głosi poglądy bardzo śmiałe i sprzeczne z ogólnie przyjętymi’
(Inny słownik języka polskiego, red. M. Bańko, t. 1, s. 505).
Polisemem jest też zaprezentowany wyżej wyraz miska.
Do zrobienia (II)
Który typ słownika składa się z haseł (pomija się w nim artykuł hasłowy)?
Porównajcie hasło legenda w trzech dowolnych słownikach ogólnych języka polskiego. Zwróćcie uwagę na liczbę podawanych znaczeń, różnice w opatrywaniu ich kwalifikatorami, odmienność w definiowaniu (długość definicji i stopień ich szczegółowości). Porównajcie też informacje gramatyczne zawarte w poszczególnych słownikach.
Wśród podanych wyrazów wskaż homonimy. Skorzystaj np. z Innego słownika języka polskiego (red. M. Bańko).
{akcent}, {#bal}, {#bak}, {błogosławić}, {#celny}, {chmura}, {delegacja}, {#delfin}, {fortuna}, {#fuzja}, {#galon}, {#gazik}, {izolacja}, {#jak}, {jeż}, {kamfora}, {#kantor}, {#koło}, {łuk}, {#łup}, {mandat}, {#mat}, {nos}, {obóz}, {#obrać}, {odwrotny}
Podaj znaczenie poniższych zwrotów i wyrażeń. Z jakiego słownika skorzystasz w razie wątpliwości?
szata Dejaniry, beczka Diogenesa, pogoda jak drut, chować się za podwójną gardą, gonić w piętkę, krzesać hołubce, języczek u wagi, prawem kaduka, kapelusz kardynalski
Wypiszcie jak najwięcej znanych wam frazeologizmów z wyrazem ucho, a następnie uzupełnijcie tę listę, korzystając z wybranego słownika frazeologicznego.
Poniższe wyrazy przyporządkuj do odpowiedniej grupy. Z jakiego słownika skorzystasz w razie wątpliwości?
kunszt, decyzja, cerata, debet, kolegiata, instrument, epizod, kokietować, garsoniera, kino, hotel, falbana, majster
| Zapożyczenia francuskie (galicyzmy) | |
|---|---|
| Zapożyczenia niemieckie (germanizmy) | |
| Zapożyczenia łacińskie (latynizmy) |
W ciągu pięciu minut zgromadźcie jak najwięcej:
a) zapożyczeń z języka rosyjskiego (rusycyzmów);
b) zapożyczeń z języka angielskiego (anglicyzmów), które odnoszą się do wynalazków z ostatnich kilkudziesięciu lat.
Wykonując zadanie, możecie korzystać ze słownika wyrazów obcych lub słownika języka polskiego.
Jak należy wymawiać podane nazwy potraw i produktów spożywczych? W jakich słownikach możesz znaleźć odpowiedź na to pytanie?
anchois, camembert, tagliatelle, fondue, tortilla, tzatziki.
Porównaj pierwotne i współczesne znaczenie wyrazów rękojmia i rodzice. Z którego słownika należy skorzystać, aby wykonać to zadanie?
Skorzystaj ze Słownika etymologicznego Wiesława Borysia i zdecyduj, czy podane zdania są prawdziwe (P), czy – fałszywe (F).
| Zdanie | P | F |
| Wyraz słodki wywodzi się od dawnego rdzenia sal-, czyli ‘sól’. | □ | □ |
| Nazwa pstrąg motywowana jest pstrym ubarwieniem ryby. | □ | □ |
| Wyrazy masło i mazać nie mają etymologicznie nic wspólnego. | □ | □ |
| Wyraz człowiek dawniej oznaczał też ‘poddany, sługa, chłop, niewolnik’ | □ | □ |
Oto artykuł hasłowy z Uniwersalnego słownika języka polskiego (red. S. Dubisz). Odczytaj i wyjaśnij podane w nim informacje gramatyczne oraz dotyczące ortografii i wymowy. W razie wątpliwości możesz posłużyć się „Wykazem skrótów i oznaczeń stosowanych w słowniku”, zamieszczonym we wstępie do pierwszego tomu słownika.
akropol (gr. akrópolis) hist. «w starożytnej Grecji: część miasta położonego na wzgórzu, początkowo warowna, później będąca ośrodkiem kultu religijnego» m I, D. -u; lm M. -e, D. -i a. –ów
Zaznacz wartości i cechy, które symbolizuje cedr. Z którego słownika skorzystasz, by wykonać to zadanie?
{#siła}, {pokój}, {zdrowie}, {#duma}, {zgoda}, {#sprawiedliwość}, {#wytrwałość}, {uroda kobiety}, {wierność}
Wykorzystując Słownik symboli Władysława Kopalińskiego, przygotuj listę utworów literackich, w których występuje motyw róży.
Odpowiedz na pytanie: Co symbolizuje róża w każdym z tych utworów?
Czego symbolem są ptaki, które widzisz na ilustracjach? Najpierw postaraj się odpowiedzieć na pytanie, korzystając z własnej wiedzy, a następnie skonfrontuj ją z informacjami zawartymi w Słowniku symboli Władysława Kopalińskiego.
W podanych wyrażeniach pojawia się ten sam przymiotnik. W każdym przykładzie zastąpcie go innym wyrazem. Wykonując zadanie, możecie korzystać z dowolnego słownika synonimów opublikowanego w wersji książkowej lub w internecie (np. Słownik synonimów polskich, red. Z. Kurzowa, Warszawa 1998; synonim.net).
a) ciekawy film, ciekawa osoba, ciekawa wycieczka, ciekawy smak, ciekawa lekcja, ciekawa bluzka, ciekawy kraj;
b) chory związek, chore włosy, chore poglądy, chora ręka, chory kontrakt, chora rzeka, chore drzewo, chora staruszka, chore dziecko.
W ciągu trzech minut zgromadźcie jak najwięcej określeń przymiotnika chory.
Zgromadź jak najwięcej określeń wyrazu słownik, które przyjmują postać
a) przymiotników,
b) wyrażeń, na które składają się rzeczowniki i przymiotniki.
W słowniku ortograficznym znajdź zasady pisowni:
a) przedrostka eks- z wyrazami pospolitymi,
b) nazw gwiazd, planet i konstelacji,
c) dopełniacza liczby pojedynczej rzeczowników zakończonych na -ja.