Słowa neutralne i zabarwione emocjami
W każdym języku są zarówno słowa uniwersalne, jak i wyspecjalizowane do pełnienia określonej funkcji. Oznacza to, że nie w każdej sytuacji ich użycie jest stosowne i celowe. Celnie ujmuje tę myśl wiersz Romana Pisarskiego.
***Słowo bywa zimne, gorące,
miłe, serdeczne albo krzywdzące […].
Może być szczere, piękne lub ładne,
surowe, twarde, ostre, szkaradne,
krewkie, spokojne, wesołe, smutne,
śmiałe, zuchwałe, a nawet okrutne.
Bywają także słowa życzliwe,
dobre i proste, złe i złośliwe.
Mocne, złowrogie, straszne, nikczemne,
czcze, lekkomyślne, puste, daremne.
Gładkie lub szorstkie, niezręczne, zręczne,
głupie i mądre, słodkie i dźwięczne.
znaczenie użytych określeń słów, np. szkaradne, okrutne, złowrogie, życzliwe, proste, wesołe w wierszu Romana Pisarskiego;
przykłady sytuacji, w których pojawiają się typy słów wymienionych w wierszu.
Odmiany języka
Wybór środków językowych zależy od sytuacji komunikacyjnej, na którą składają się takie czynniki, jak: liczba osób biorących udział w komunikacji, relacje (równorzędne, nierównorzędne) łączące nadawcę (nadawców) z odbiorcą (odbiorcami), temat wypowiedzi, jej forma, czyli gatunek, miejsce komunikacji (dom, szkoła, urząd, kawiarnia, zakład pracy). Na tej podstawie możemy wyróżnić dwa przeciwstawne warianty komunikacji: oficjalny i nieoficjalny.
Odmiana oficjalna używana jest w sytuacjach formalnych, gdy nadawca i odbiorca się nie znają, łączą ich więzy formalne lub jeden z nich reprezentuje jakąś instytucję.
Odmiana nieoficjalna używana jest w sytuacjach nieformalnych, gdy uczestnicy komunikacji są bliskimi sobie osobami.
W obu odmianach używamy słów neutralnych, w komunikacji nieoficjalnej możemy ponadto stosować kolokwializmy, słownictwo charakterystyczne dla slangów, a w wariancie oficjalnym – w zależności od sytuacji – terminologię fachową
(np. morfem, biosystem, termodynamika), kancelaryzmy (wyrazy i wyrażenia charakterystyczne dla stylu urzędowego, (np. interesant, niniejszy, godziny urzędowania), a także słowa podniosłe (niebiosa, piastować, przedwieczny) i książkowe (definitywny, ignorować).
Odmiany oficjalnej nie należy utożsamiać z komunikacją pisaną, a nieoficjalnej – z mówioną. Każdy z tych wariantów może być bowiem realizowany zarówno za pomocą kanału ustnego, jak i pisemnego. Na przykład list motywacyjny reprezentuje odmianę oficjalną w wersji pisanej, wiadomość zostawiona na kartce w kuchni i skierowana przez matkę do córki – odmianę nieoficjalną, realizowaną kanałem pisanym, wykład – odmianę oficjalną mówioną, a rozmowa koleżanek w kawiarni – odmianę nieoficjalną mówioną.
Z ekspresją
W odmianie nieoficjalnej (np. codziennej komunikacji potocznej, w gwarach ludowych, odmianach środowiskowych, czyli socjolektach i slangach) oraz niektórych tekstach przynależnych do odmiany oficjalnej (np. w stylu dziennikarsko‑publicystycznym lub artystycznym) stosowane jest słownictwo ekspresywne, czyli nacechowane emocjonalnie, inaczej mówiąc: mające określoną barwę uczuciową. Może być ona dodatnia (np. synuś, śniadanko, całuski, grzeczniutki) lub ujemna (np. obijać się, ciemniak, łajza, wiocha).
Mówiąc o wyrazach nacechowanych emocjonalnie, mamy na myśli m.in. słowa pogardliwe, lekceważące, ironiczne, obelżywe, żartobliwe i pieszczotliwe. W słownikach języka polskiego barwę emocjonalną wyrazów wskazują kwalifikatory, np. kwalifikator pogard. umieszczony przy wyrazie kuchara oznacza, że używając tego wyrazu w stosunku do kogoś, okazujemy mu pogardę.
Zabarwienie emocjonalne jest często efektem stosowania rozmaitych zabiegów słowotwórczych, zwłaszcza dodawania przyrostków zdrabniających: -ek, -ik, -ka,
-uszek, -iczka/-yczka (dzionek, byczek, zeszycik, rączka, wianuszek, różyczka), spieszczających: -uś, -usia, -iś, -ula, -cia, -cio, -unia (babusia, babunia, dziadziuś, wujcio), zgrubiających: -idło, isko/-ysko (chamidło, chłopisko, ptaszysko) lub innych, również nacechowanych emocjonalnie: -ica, -uch, -al (chemica, staruch, nochal).
Spośród innych zabiegów słowotwórczych warto wspomnieć o zmianie budowy wyrazów, np. gruszka → grucha, mięso → mięcho, ciastko → ciacho,
podstawówka → podstawówa, pigułka → piguła.
Emocjonalność może być też efektem metaforycznego, przenośnego użycia wyrazu neutralnego, np. beczka „o człowieku otyłym”, dętka „żartobliwie o człowieku zmęczonym”, gleba „upadek, przewrócenie się”, plama „pomyłka, fiasko”.
Wiele nacechowanych emocjonalnie wyrazów to kolokwializmy (potocyzmy). Używa się ich w sytuacjach nieoficjalnych, w bezpośrednich kontaktach osób, które dobrze się znają i pełnią równorzędne role społeczne. Kolokwializmy mogą być też stosowane w literaturze pięknej jako efekt zabiegów artystycznych.
Zadaniowo (I)
Zdecyduj, które z poniższych sytuacji komunikacyjnych mają charakter oficjalny, a które – nieoficjalny.
Dyrektorka szkoły zwracająca się do jednego z nauczycieli na zebraniu rady pedagogicznej., Rozmowa w domu wnuczki z babcią, która pracuje w banku., Rozmowa w banku między kredytobiorcami a pracownikiem., Domownicy przyjmujący księdza z wizytą duszpasterską., Uczeń rozmawiający z nauczycielem na boisku szkolnym podczas przerwy., Rozmowa ucznia z sekretarką w szkole., Dwóch posłów – kolegów reprezentujących ten sam klub parlamentarny – rozmawiających ze sobą na korytarzu sejmowym., Rozmowa telefoniczna pomiędzy przedstawicielem handlowym a potencjalnym klientem.
Sytuacje oficjalne | |
---|---|
Sytuacje nieoficjalne |
Otwórz swoją skrzynkę e‑mailową. Przeczytaj 20 wiadomości wysłanych ostatnio przez ciebie. Każdą z nich zakwalifikuj do odpowiedniego typu: oficjalna lub nieoficjalna. Wyciągnij wnioski z przeprowadzonej klasyfikacji.
Przejrzyj listę kontaktów w swoim telefonie komórkowym. Wybierz z niej adresatów, z którymi prowadzisz komunikację oficjalną. Porównaj ich liczbę z liczbą adresatów, z którymi prowadzisz komunikację nieoficjalną. Wyciągnij wnioski z przeprowadzonej klasyfikacji.
Do wyrazów należących do odmiany oficjalnej języka dopasuj drugi człon – odpowiednik reprezentujący wariant nieoficjalny. Przykład: bałagan – bajzel.
przekręt, kibel, wkuwać, wredny, cwany, wpieniać się, łeb, lizus, klecha
głowa | |
przebiegły | |
toaleta | |
ksiądz | |
oszustwo | |
pochlebca | |
uczyć się | |
denerwować się | |
niesympatyczny |
Wypisz jak najwięcej nazw zwierząt, których znaczenie metaforyczne charakteryzuje się zabarwieniem emocjonalnym, np. małpa w znaczeniu przenośnym ma nacechowanie obraźliwe – tak mówimy z niechęcią o niesympatycznej kobiecie.
W utworze Mirona Białoszewskiego wskaż elementy potoczne. Wymień innych pisarzy lub poetów chętnie posługują się kolokwializmami. Wyjaśnij, jaki jest cel tego zabiegu.
Co pani
zwariowała
na suficie
i pupu - ku
i pupu - ku
Źródło: Miron Białoszewski, Przesłuchy, [w:] tegoż, Wiersze wybrane i dobrane, Warszawa 1980, s. 81.
Określ, do jakich gatunków muzycznych można zaliczyć piosenki, których autorzy chętnie posługują się słownictwem potocznym. Podaj przykłady konkretnych utworów.
Usprawiedliwienie, skarga, reklamacja to gatunki reprezentujące styl urzędowy. Niedopuszczalne są w nich wyrazy nacechowane emocjonalnie i słownictwo nieoficjalne. W podanych tekstach wskaż tego typu wyrazy i zastąp je słowami oficjalnymi lub neutralnymi.
Napisz usprawiedliwienie nieobecności w szkole.
Które gatunki wypowiedzi rozpoczynają się poniższymi formułami? Połącz formuły z odpowiednimi gatunkami.
petycja, wypowiedzenie, list motywacyjny, życiorys, sprostowanie, podanie, protokół, nekrolog
Z głębokim żalem zawiadamiamy | |
Proszę o rozważenie mojej kandydatury na stanowisko | |
My, niżej podpisani, prosimy o | |
Zwracam się z prośbą o | |
W posiedzeniu udział wzięli | |
We wczorajszym numerze „Gazety Miejskiej” błędnie podaliśmy informację | |
Niniejszym rozwiązuję z panem umowę o pracę | |
Urodziłam się 13 lipca 1975 roku |
Podane wyrazy o nacechowaniu książkowym lub oficjalnym zamień na takie, których użyjesz w codziennej, swobodnej komunikacji.
adekwatny, ambiwalentny, atrybut, asortyment, aspekt, efektywny, kolegialny, komponent, korelować, obligatoryjny, permanentnie, posiadać, prominentny, serwować, spektakularny
Zadaniowo (II)
Z dowolnego numeru tygodnika opinii wypisz wyrazy i wyrażenia:
kolokwialne;
nacechowane emocjonalnie.
Zapoznaj się z treściami pojawiającymi się w wybranym serwisie informacyjnym. Zanotuj pojawiające się w nim słownictwo:
kolokwialne;
emocjonalne.
Podane wyrazy przyporządkuj do odpowiedniej grupy.
wzbronione, białoskrzydły, chłam, bezszkodowy, insynuować, nostryfikować, impas, blankiet, ciołek, umiłować, białogrzywy, flejtuch
Słownictwo książkowe | |
---|---|
Słownictwo urzędowe | |
Słownictwo poetyckie | |
Słownictwo pogardliwe |
Określ, jakie nacechowanie mają wszystkie poniższe wyrazy. Jeśli nie wiesz, co one znaczą, skorzystaj ze słownika. Zastąp je słowami neutralnymi.
aczkolwiek, zważywszy, baczyć, niepomny, dezabil
Oto rozmaite wyrazy i wyrażenia oraz ich peryfrazyperyfrazy zawierające wyraz biały. Wyjaśnij, jaką funkcję pełnią peryfrazy w poszczególnych przykładach: osłabiają czy wzmacniają emocjonalność wypowiedzi, a może w ogóle jej nie modyfikują.
śmierć – biała pani;
narciarstwo – białe szaleństwo;
porcelana, bawełna – białe złoto;
urzędnicy – białe kołnierzyki;
narkotyki, sól, cukier – biała śmierć;
siedziba prezydenta USA – Biały Dom;
Antarktyda – Biały Kontynent;
tenis – biały sport.
Każdy z podanych wyrazów – leniwy, nieinteligentny, niechlujny – zastąp dwiema peryfrazami: pierwsza powinna osłabiać negatywny ładunek emocjonalny, a druga – go potęgować.
W podanych zwrotach wymień rzeczownik na inny tak, by ekspresywne połączenia językowe zamienić na neutralne, np. kapuściana głowa – kapuściana dieta.
ptasi móżdżek, wilczy apetyt, kreci wzrok, słomiany zapał, owczy pęd
Wypisz imiona członków swojej rodziny i tworzone od nich spieszczenia. Jakie przyrostki są w tym celu najczęściej wykorzystywane?
Zajebiście, zajebisty to wyrazy wulgarne, kolokwialne, pospolite czy neutralne? Sprawdź, co na ten temat sądzą językoznawcy:
Jan Miodek;
językoznawcy odpowiadający na pytania w Poradni Językowej PWN.
Zapoznaj się z poniższą wypowiedzią językoznawcy Katarzyny Kłosińskiej na temat wulgaryzmów.
– Wulgaryzmy to wyrazy, które prymarnie odnosiły się do wydalania i seksu. Potem zaczęto za ich pomocą opisywać inne sfery życia. Zwłaszcza wtedy, gdy chciano widzieć rzeczywistość jako brudną, zanieczyszczoną – mówi Katarzyna Kłosińska. […]
Źródło: Sławomir Mizerski, „Polityka” 2004, s. 4.
Po przeczytaniu fragmentów artykułu zdecyduj, czy zdania są prawdziwe, czy – fałszywe.
Zdanie | Prawda | Fałsz |
Wulgaryzmy pierwotnie nazywały m.in. czynności fizjologiczne. | □ | □ |
Używanie wulgaryzmów świadczy o inwencji nadawcy. | □ | □ |
Wulgaryzmy są nośnikiem optymistycznej wizji świata. | □ | □ |
Zdaniem ojca Jacka Salija każde użycie wulgaryzmu jest grzechem w świetle doktryny rzymskokatolickiej. | □ | □ |
Wiele osób nie zdaje sobie sprawy z tego, które wyrazy są tylko żartobliwe, a które – już wulgarne. | □ | □ |
Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji. Słowa klucze: słownictwo potoczne, oficjalna odmiana polszczyzny, słowa neutralne, słownictwo ekspresywne, przyrostek, wulgaryzm, kolokwializm, język urzędowy.