Spis treści

1. Budowa morfologiczna pędu1Budowa morfologiczna pędu

2. Charakterystyka sposobów rozmnażania roślin ozdobnych2Charakterystyka sposobów rozmnażania roślin ozdobnych

3. Rozmnażanie generatywne3Rozmnażanie generatywne

4. Rozmnażanie bezpłciowe przez zarodniki4Rozmnażanie bezpłciowe przez zarodniki

5. Rozmnażanie wegetatywne5Rozmnażanie wegetatywne

6. Wady i zalety rozmnażania generatywnego i wegetatywnego roślin ozdobnych6Wady i zalety rozmnażania generatywnego i wegetatywnego roślin ozdobnych

Główną oś pędu stanowi łodyga. Na niej, w regularnych odstępach, znajdują się zgrubienia zwane węzłami. Z nich wyrastają liście. Odcinki pomiędzy węzłami nazywane są międzywęźlami. Wzrost pędu na długość i jego rozgałęzienie następują w miejscach zwanych pąkami. Pąk wierzchołkowy znajduje się na szczycie łodygi. Tworzy go, odpowiedzialny za wzrost pędu i powstawanie zawiązków liści i pąków bocznych, stożek wzrostu pędu. Pąki boczne natomiast występują w kątach liści i odpowiadają za powstawanie bocznych odgałęzień. Pąki zawierające zawiązki liści nazywane są pąkami liściowymi, pąki zawierające zawiązki kwiatów to pąki kwiatowe, a pąki zawierające zawiązki liści i kwiatów to pąki mieszane.

W budowie korzenia wyróżnić można dwa typy: system wiązkowy i system palowy. Korzenie wiązkowe występują m.in. u traw i roślin cebulowych. Korzeń palowy występuje u iglastych i liściastych drzew i krzewów oraz u wielu roślin zielnych, takich jak łubin (Lupinus) czy fasola (Phaseolus).

RoSDJJshxqMYx

Rysunek przedstawia dwie rośliny z różnymi systemami korzeniowymi. Roślina A ma system korzeniowy wiązkowy. Występuje on u zbóż, innych traw oraz roślin tworzących cebule. Wiązki korzeniowe wyglądają jak liczne, cienkie nitki wpuszczone w glebę. Roślina B ma system korzeniowy palowy. Występuje on u iglastych i liściastych drzew i krzewów oraz u wielu roślin zielnych, jak np. burak, chrzan, łubin, fasola. Korzeń przypomina szeroki stożek wpuszczony w glebę, na powierzchni stożka znajdują się liczne, krótkie wypustki.

Organy roślin można podzielić na organy wegetatywne, odpowiedzialne za wzrost i rozwój rośliny, oraz generatywne, służące do płciowego (nasiennego) rozmnażania się. Do organów wegetatywnych należą korzeń, łodyga i liście. Organy generatywne to kwiat, który służy do rozmnażania płciowego, i owoc, osłaniający nasiona i służący do ich rozsiewania.

Powrót do spisu treści7Powrót do spisu treści

U roślin występują dwa sposoby rozmnażania: rozmnażanie generatywne (płciowe) i rozmnażanie bezpłciowe.

W rozmnażaniu płciowym biorą udział gamety, czyli komórki rozrodcze. Z połączenia gamety żeńskiej i męskiej powstaje zygota, która jest zdolna do kiełkowania.

Rozmnażanie bezpłciowe zachodzi bez udziału gamet. U roślin niższych występuje rozmnażanie przez zarodniki. Rośliny rozmnażają się także wegetatywnie – przez podział organów wegetatywnych organizmu rodzicielskiego na dwa lub więcej organizmów potomnych albo też przez wydzielenie w jego obrębie ich zawiązków (diaspor: rozmnóżek lub komórek rozrodczych zdolnych do samodzielnego wzrostu). Organizmy potomne uzyskane w wyniku rozmnażania bezpłciowego są genetycznie identyczne z organizmem macierzystym.

Powrót do spisu treści7Powrót do spisu treści

RcNVj6iVMiiXt1

Rysunek przedstawia siewki rośliny z rodzaju psianka w podłużnym pojemniku. Widoczne są drobne liście i korzenie.

Rozmnażanie generatywne roślin nasiennych w praktyce ogrodniczej nazywane jest rozmnażaniem przez nasiona. Polega na pozyskaniu, a następnie wysiewie nasion do odpowiedniego podłoża.

W celu utrzymania korzystnych cech w pokoleniach potomnych należy przeprowadzić w populacji roślin selekcję negatywną. Polega ona na eliminowaniu roślin chorych bądź o cechach niepożądanych. Innym typem selekcji jest selekcja pozytywna, w której do reprodukcji wybierane są osobniki o cechach pożądanych. Ten sposób stosowany jest najczęściej w przypadku hodowli nowych odmian roślin.

Nasiona niektórych roślin wymagają odpowiedniego przygotowania, np. namoczenia w wodzie przed wysiewem, jak w przypadku groszku pachnącego (Lathyrus odoratus). Przed siewem wykonuje się również otoczkowanie i zaprawianie. Otoczkowanie nasion polega na nadaniu nieregularnym nasionom kulistego kształtu i powiększeniu nasion drobnych. Zaprawianie nasion to natomiast skuteczny sposób ograniczenia chorób i szkodników, polegający na pokrywaniu nasion środkami ochrony roślin. W celu przyspieszenia kiełkowania i uzyskania równomiernych wschodów po wysiewie stosowane są także stratyfikacja i skaryfikacja.

Stratyfikacja nasion, czyli tzw. posprzętne dojrzewanie nasion, to zabieg przerywający okres ich spoczynku, umożliwiający szybsze kiełkowanie i bardziej równomierne wschody po wysiewie. Zachodzi przy zachowaniu wysokiej wilgotności podłoża, niskiej temperatury (0–8°C) i stałym dopływie tlenu. Stosowana jest w przypadku nasion o długim okresie spoczynku, trudno nasiąkających wodą i nierównomiernie kiełkujących (np. klon, łubin, rudbekia, floks kanadyjski, magnolia). Trwa od jednego do kilku miesięcy. Stratyfikacji poddaje się także nasiona dzikiej róży, derenia, cisa, jałowców, lilaków i powojników.

Skaryfikację nasion, czyli zabieg mający na celu uszkodzenie nieprzepuszczalnej dla wody skorupy nasiennej, przeprowadza się na trzy sposoby:

• mechanicznie, poprzez ścieranie łupiny,

• termicznie, poprzez moczenie nasion przez kilka godzin w wodzie o temperaturze 75–80°C,

• chemicznie – poprzez moczenie nasion w kwasie siarkowym. Skaryfikacji poddaje się nasiona palm, dracen i pacioreczników. Moczenie nasion stosowane jest u roślin o bardzo długim okresie kiełkowania, takich jak szparag Sprengera czy miłorząb dwuklapowy. Nasiona umieszcza się w wodzie na 24–48 godzin, a po lekkim osuszeniu wysiewa w wilgotną glebę.

R1YQWmqQjE2ik1

Zdjęcie przedstawia mężczyznę, który wysiewa nasiona. Robi to do niewielkich, prostokątnych pojemników wypełnionych ziemią.

Nasiona roślin jednorocznych uprawianych z siewu wprost do gruntu wysiewa się w okresie od kwietnia do połowy maja, w zależności od wymagań termicznych gatunku. Niektóre gatunki, np. eszolcję kalifornijską, można wysiewać jesienią. Nasiona roślin jednorocznych uprawianych z rozsady wysiewa się w dwóch terminach: zimowym i wczesnowiosennym. Termin zimowy to okres od połowy stycznia do początku marca. Wysiew wykonuje się w ogrzewanych szklarniach, rzutowo do skrzynek wysiewnych lub punktowo do tac wielokomorowych. W tym terminie wysiewa się m.in. begonię stale kwitnącą, petunię ogrodową, lobelię przylądkową i szałwię błyszczącą. Termin wczesnowiosenny trwa od połowy marca do połowy kwietnia. Wysiew wykonuje się w inspektach, namiotach foliowych lub szklarniach. W tym okresie wysiewa się m.in. nasiona astrów ogrodowych, aksamitek czy cynii. Nasiona roślin dwuletnich wysiewa się w zależności od gatunku od końca maja do połowy lipca.

Po kilku (2‑3) tygodniach młode siewki należy przerwać (usunąć część roślin w celu rozrzedzenia rozsady) bądź przepikować (przesadzić do większych doniczek). Rozsadę przenosi się na miejsce stałe zwykle w drugiej połowie maja.

R1LRnDdhwynfx

Zdjęcie przedstawia drobne, zielone siewki w rozsadzie.

R1S6f3uXlL5WU

Zdjęcie przedstawia liczne drobne siewki roślin jednorocznych w wielodoniczkach.

R1S8rhCj2UQq6

Zdjęcie przedstawia pikowanie żeniszka do tac wielokomorowych. Młody mężczyzna pikuje drobne, zielone siewki i umieszcza je w niewielkich komorach wypełnionych ziemią.

Przykłady roślin, które łatwo rozmnażane są z nasion, to: aksamitka, chaber, dzielżan, dziewanna, fasola ozdobna, firletka, groszek pachnący, maciejka, mak, malwa, nagietek, naparstnica, nasturcja, niezapominajki, ogórecznik, orlik, ostrożeń, petunia, portulaka, powój trójbarwny, przylaszczka, rudbekia, rumian żółty, słonecznik, smagliczka, stokrotki, suchlin, szałwia, werbena, wiesiołek, złocień trójbarwny.

Powrót do spisu treści7Powrót do spisu treści

Rośliny, które wytwarzają zarodniki, to paprotniki i mszaki. Rozmnażanie mszaków (np. mchów) przez zarodniki nie jest powszechnie stosowane w ogrodnictwie. W celu pozyskania zarodników paproci, liście zarodnikowe z dojrzałymi, brązowymi zarodniami należy obciąć i zawinąć w papier. Po kilku dniach wysuszone zarodnie pękają, uwalniając zarodniki. Spory wysiewa się od lutego do połowy marca na mocno wilgotne, sterylne podłoże torfowe. W czasie kiełkowania i wzrostu ważne jest zapewnienie roślinie dużej wilgotności i zacienienia, dlatego wysiane zarodniki należy przykryć szkłem lub folią. Temperatura otoczenia powinna wynosić 20–24°C. W ciągu 4–12 tygodni z zarodników rozwiną się przedrośla, a po kolejnych 2–6 miesiącach pierwsze liście sporofitu. Gdy rośliny dostatecznie podrosną, należy je przerzedzić, pozostawiając jedynie najsilniejsze osobniki w odstępach ok. 2 cm. Następnie należy usunąć osłonę i przenieść rośliny w oświetlone miejsce. Dobrze rosnące po przerwaniu rośliny należy przesadzić do doniczek z ziemią torfową, po 2–3 razem.

R1f2EzCSQ8zTt

Zdjęcie przedstawia liście paproci od wewnętrznej strony. Widoczne są na niej zarodniki. Są to niewielkie, okrągłe elementy z brązową obwolutą i białym oraz kremowym środkiem.

Powrót do spisu treści7Powrót do spisu treści

Rozmnażanie wegetatywne polega na oddzieleniu określonych części wegetatywnych rośliny matecznej w celu uzyskania roślin potomnych.

Istnieje wiele sposobów rozmnażania wegetatywnego roślin.

Sadzonki to części rośliny odcięte od rośliny matecznej. Po umieszczeniu w odpowiednim podłożu wytwarzają korzenie. Sadzonki powinny być zawsze cięte za pomocą sterylnych i ostrych narzędzi.

Wyróżnia się sadzonki: pędowe, liściowe i korzeniowe.

Sadzonki pędowe

Sadzonki pędowe sporządzane są najczęściej z niekwitnącego pędu pobranego ze środkowej części rośliny. W ten sposób rozmnaża się rośliny doniczkowe oraz drzewa i krzewy ozdobne. Minimalna długość sadzonek pędowych powinna być równa dwóm węzłom – właśnie z nich wyrosną nowe pędy i liście oraz korzenie. Węzeł, który jest umieszczony w podłożu, wyda korzenie, a drugi, który wystaje ponad podłoże, pozwoli na wyrost nowych pędów i liści. Możliwe jest także sporządzenie sadzonki z wierzchołka pędu bądź z pędu odziomkowego (czyli pędu wyrastającego bezpośrednio z kłącza bądź korzenia). Sadzonki pędowe można podzielić na sadzonki zielne, półzdrewniałe i zdrewniałe.

R1Gkqlf2lkx8r

Zdjęcie przedstawia liczne sadzonki pędowe chryzantemy w okrągłych, brązowych doniczkach.

RqhZUyavzaD14

Zdjęcie przedstawia dwie ukorzenione sadzonki gwiazdy betlejemskiej leżące na podłożu. Rośliny mają duże, zielone, bogato użyłkowane liście i gęste, zbite korzenie.

Sadzonki liściowe

Sadzonki liściowe sporządza się z liści. Można je przygotowywać przez cały rok, chociaż najlepsze rezultaty osiąga się od wiosny do jesieni. Sadzonki liściowe można pozyskać z całych liści bądź z ich fragmentów.

RwplFasWwifSM1

Grafika przedstawia sadzonkę liściową, np. Saintpaulia. Widoczny jest obły, łagodnie zakończony liść z długim ogonkiem.

Sadzonki z całych liści z nasadą przygotowuje się poprzez odcięcie sterylnym nożem liścia wraz z nasadą od rośliny macierzystej. Tak przygotowaną sadzonkę umieszcza się ogonkiem liściowym w podłożu na głębokości ok. 1 cm. W ciągu miesiąca sadzonka wypuści korzenie. W ten sposób rozmnażać można rośliny z rodzaju Saintpaulia, Peperomia, Crassula, Escheveria, Kalanchoe.

Sadzonki można przygotować jedynie z fragmentów blaszki liściowej. W ten sposób rozmnaża się np. rośliny z rodzaju Sansevieria oraz Begonia.

Sadzonki korzeniowe

Sadzonki korzeniowe to sposób rozmnażania bylin o palowym systemie korzeniowym, takich jak chaber górski, mak wschodni, mikołajek, przegorzan, pierwiosnek, płomyk wiechowaty, zawilec japoński, lilaki. Podobnie jak w przypadku zdrewniałych sadzonek pędowych, sadzonki korzeniowe sporządza się w okresie spoczynku rośliny, na przełomie zimy i wiosny. Korzeń należy pociąć na odcinki długości 5–10 cm. Grubsze sadzonki należy umieścić w mieszance torfu z piaskiem pionowo, a cieńsze ukośnie. Następnie sadzonki przykrywa się cienką warstwą podłoża i regularnie nawadnia.

R78RsPei1Pzan

Na zdjęciu widoczna jest sadzonka korzeniowa. Leży ona na drewnianej desce. W najgrubszym miejscu korzenia, zostaje przecięta przez nóż.

Okulizacja, inaczej oczkowanie, to metoda rozmnażania drzew i krzewów polegająca na wszczepieniu oczka odmiany szlachetnej na podkładce bardziej odpornej m.in. na niskie temperatury i charakteryzującej się bardziej rozbudowanym systemem korzeniowym. Okulizację wykonuje się od połowy lipca (wówczas pąki pojawią się tego samego roku) i późnym latem, do połowy września (wówczas pąki uzyskamy w kolejnym sezonie). W tym okresie kora łatwo odchodzi od drewna. Zrazy muszą mieć dobrze ukształtowane pąki liściowe. Pobiera się je z południowej, najlepiej nasłonecznionej strony, natomiast oczka zakłada się po północnej stronie, żeby zapobiec jego wysychaniu.

Narzędziem niezbędnym do okulizacji jest specjalny nóż, okulizak. Wycina się nim oczko ze zrazu (powinno mieć ok. 2 cm długości w przypadku róż i innych krzewów ozdobnych). Z rośliny odmiany szlachetnej pobiera się zrazy z dobrze rozwiniętymi oczkami, usuwa blaszki liściowe, pozostawiając tylko ogonki, by nie uszkodzić oczka. Oczko ze zrazu należy zdjąć w  taki sposób, by miało warstwę drewna. Zrazy róż pobiera się z przekwitłych roślin. Po ich odcięciu należy je zabezpieczyć przed wyschnięciem, np. zawijając w wilgotne płótno.

W okulizacji krzewów należy odgarnąć ziemię, aby odsłonić szyjkę korzeniową i usunąć wszystkie pędy boczne z wyjątkiem wierzchołkowego. W miejscu, w którym zostanie założone oczko, wykonuje się nacięcie w kształcie litery T, a następnie za pomocą łopatki noża odsłania się korę z lewej i prawej strony – w powstałą przestrzeń wsuwa się oczko. Jeżeli z kory wystaje nadmiar oczka, należy go usunąć. Oczko powinno dobrze przylegać do podkładki. Miejsce okulizacji owija się paskiem do okulizacji, łatką gumową, lub, rzadziej, rafią.

Po ok. 3 tygodniach przychodzi czas na weryfikację, czy zabieg się udał. Jeśli ogonek liściowy ze zrazu odpada przy dotknięciu palcem, a oczko jest zielone, zraz się przyjął. Po oczkowaniu pędy krzewów przycina się na ok. 5 cm nad miejscem połączenia z oczkiem, a wiosną (zanim rozpocznie się wegetacja) usuwa się całą gałąź podkładki ponad wszczepionym pąkiem. Poprzez okulizację rozmnaża się m.in. róże, klony i wierzby.

R1AJzBohBt0G71

Grafika przedstawia podział rośliny. Widoczna jest sadzonka z liśćmi i korzeniami trzymana w dłoniach.

Podział rośliny to sposób rozmnażania wegetatywnego, w którym z jednego osobnika można uzyskać nawet kilkanaście mniejszych roślin. Przez podział rozmnaża się duże, starsze rośliny, które u nasady pędów wytwarzają liczne pąki: uprawiane w gruncie byliny i krzewy, rośliny doniczkowe i szklarniowe.

Roślinę należy podzielić poprzez rozerwanie tak, aby w każdej części znajdował się przynajmniej jeden pąk i zdrowe korzenie. Przed posadzeniem uzyskanych roślin warto lekko przyciąć korzenie i część nadziemną, aby je rozkrzewić.

Rośliny doniczkowe i szklarniowe dzieli się zwykle wiosną, podczas przesadzania. Byliny kwitnące wiosną dzielić należy po przekwitnięciu, latem bądź wczesną jesienią, a te kwitnące od lata do jesieni można dzielić przed pojawieniem się nowych pędów wczesną wiosną. Krzewy rozmnażać należy w okresie zimowego spoczynku.

Rozmnażanie przez odkłady polega na ukorzenieniu rośliny potomnej jeszcze przed oddzieleniem jej od rośliny matecznej.

Odkłady wykonuje się w okresie wiosennym. Ukorzenione pędy można oddzielić najwcześniej jesienią lub dopiero w kolejnym roku.

Odrosty korzeniowe to młode pędy wyrastające z różnych miejsc na korzeniach roślin. W uprawie sadowniczej odrosty są zjawiskiem niepożądanym, bo osłabiają wzrost głównego, szczepionego pędu. W przypadku roślin ozdobnych, np. wykorzystywanych na żywopłoty, odrosty pozwalają na zagęszczenie uprawy. Odrosty korzeniowe występują u krzewów ozdobnych, takich jak np. rokitnik zwyczajny, sumak octowiec, złotlin japoński, róża błyszcząca czy migdał karłowy, a także u roślin doniczkowych, jak np. ananas czy sansewieria.

R1EstAkaUHMCd1

Grafika przedstawia odrosty, np. ananas. Widoczna jest roślina w doniczce. Liście są trójkątne i ciasno na siebie nachodzą.

Odrosty mogą być wykorzystywane do rozmnażania wegetatywnego.

Rozmnażanie z odrostów należy przeprowadzić po kwitnieniu. Odrost wraz z korzeniami należy oddzielić ostrym nożem od rośliny matecznej i wysadzić jako osobną roślinę.

R1YhqnASfVLK51

Grafika przedstawia rozłogi, np. Chlorophytum. Widoczna jest roślina w donicy, która ma bardzo wiele długich i cienkich liści.

Rozmnażanie przez rozłogi polega na umieszczeniu sadzonki rozłogowej w podłożu i oddzieleniu jej od od rośliny matecznej. Sadzonki takie zwykle mają już wytworzone korzenie, dzięki czemu są w stanie samodzielnie pobierać wodę i substancje mineralne z gleby.

Najbardziej popularne rośliny ozdobne wytwarzające rozłogi to m.in. zielistka Sternberga (Chlorophytum comosum), skalnica rozłogowa (Saxifraga stolonifera), rozchodnik grubopędowy (Sedum pachylclados), zawilce (Anemone), mięta (Mentha), miechunka rozdęta (Physalis alkekengi), dąbrówka rozłogowa (Ajuga reptans), tojeść rozesłana (Lysimachia nummularia), drżączka średnia (Briza media), arundo trzciowate (Arundo domax), turzyce (Carex).

R1PmOMKZ6gf0R1

Grafika przedstawia rozmnóżki na liściach, np, Ashlenium. Widoczny jest trójkątny liść z wieloma rozłogami.

Rozmnóżki to diaspory wykształcające się z liści rośliny matecznej, gotowe do samodzielnego wzrostu.

W celu rozmnożenia rośliny należy delikatnie oddzielić je od liścia i umieścić w wilgotnym podłożu. W ten sposób rozmnaża się niewiele roślin. Najbardziej popularne są żyworódki (m.in. Daigremonta, wąskolistna, pierzasta). Rozmnóżki wytwarzane są także przez niektóre paprocie, takie jak np. paprotnik szczecinkozębny i zanokcica (Asplenium daucifolium).

Rgn73Se537M21

Zdjęcie przedstawia żyworódkę Daigremonta (Kalanchoe daigremontiana). Widoczne jest zbliżenie na liść, na którym znajdują się rozmnóżki. Są to bardzo drobne, brązowe części przypominające pąki, które gęsto pokrywają liść.

Do specjalnych organów wegetatywnych roślin zalicza się cebule, kłącza i bulwy. Cebule i kłącza są przekształceniami łodygi. Bulwy mogą być przekształceniami łodygi (np. kalarepa), jednak większość roślin ozdobnych wytwarza bulwy korzeniowe.

RTt0lHMqv8KBb

Zdjęcie przedstawia cebule narcyzów posadzone po trzy w czarnych doniczkach.

RwkefNIzo9fXM

Zdjęcie przedstawia liczne doniczki wypełnione podłożem. W każdej z nich znajduje się jedna, rozwijająca się cebula hiacynta.

Mikrorozmnażanie to proces wykorzystujący metody mikrobiologiczne, prowadzący do uzyskania całych organizmów z pojedynczych komórek lub tkanek roślinnych w warunkach laboratoryjnych. Pobrane od rośliny komórki hodowane są na odpowiednich pożywkach bogatych w substancje odżywcze i hormony niezbędne do wzrostu. W ten sposób uzyskiwane są tzw. kalusy. Tkanka kalusowa jest tkanką twórczą, co oznacza, że jej komórki mogą dawać początek innym tkankom. Przy odpowiedniej stymulacji fitohormonami ma ona zdolność różnicowania się i rozwijania w pędy, korzenie i inne organy roślinne.

RnBXMFSj5ymos

Na ilustracji znajduje się tkanka kalusowa tytoniu szlachetnego. Znajduje się w przezroczystej, okrągłej podstawce, ma postać grudkowatej, zielonej masy.

Eksplantat, czyli fragment rośliny wyselekcjonowany do klonowania, należy wysterylizować za pomocą związków chemicznych, np. podchlorynu sodu, etanolu, chlorku rtęci, wody utlenionej. Oczyszczone fragmenty tkanki przenosi się na pożywkę składającą się z auksyn, witamin i składników mineralnych z dodatkiem innych substancji stabilizujących. Komórki są inkubowane w fitotronie aż do uzyskania tkanki kalusowej. Egzemplarze nieprawidłowo rozwinięte są usuwane. Następnie kalus przenoszony jest na nową pożywkę bogatą w cytokininy. Dzięki temu zabiegowi rozwijają się pędy. Następnie, po przeniesieniu na kolejną pożywkę, pędy ukorzeniają się. Proces inkubacji trwa kilka tygodni. Po tym czasie sadzonki umieszcza się w pożywce o obniżonej zawartości fitohormonów i substancji odżywczych, a warunki w fitotronie zmienia się tak, by przypominały środowisko naturalne. Po okresie adaptacji sadzonki przenoszone są na podłoże naturalne. Po podjęciu przez nie wzrostu proces mikrorozmnażania dobiega końca.

R1THT14a93C0Y

Fotografia przedstawia szklarnię. Rosną w niej zielone, długie trawy. Nad roślinami widać rząd półokrągłych lamp o potężnych kloszach, które emitują przytłumione, niebieskawe światło.

Powrót do spisu treści7Powrót do spisu treści

Powrót do spisu treści7Powrót do spisu treści

Miejsce na notatki