Sprawdź się
Zapoznaj się z poniższym fragmentem, a następnie uzupełnij mapę myśli o cechy, jakimi możemy określić polskość w okresie zaborów, a także funkcje, jakie spełniało dbanie o polszczyznę w tym czasie.
Zapoznaj się z poniższym fragmentem, a następnie wypisz cechy, jakimi możemy określić polskość w okresie zaborów, a także funkcje, jakie spełniało dbanie o polszczyznę w tym czasie.
Dziedzictwo pozaborowe. Społeczna świadomość językowa Polaków w Drugiej RzeczypospolitejUtwierdzone w okresie zaborów przekonanie o roli języka jako gwaranta istnienia narodu doprowadziło do wykształcenia się w społecznej świadomości językowej ideału jednolitej polszczyzny. Mit dziewiętnastowiecznej „jedności narodowej” dotyczył zresztą nie tylko języka, ale również innych symboli polskiej kultury, rozpoznawanych i odczytywanych identycznie przez tych, którzy się za Polaków uważali. Ustabilizował się on na tyle mocno, że stał się nieodłącznym elementem polskiej świadomości historycznej jako obraz społeczeństwa żyjącego pod zaborami – „zwartej, pozbawionej konfliktów wspólnoty przenikniętej duchem patriotycznym” [...]. Robotnicy, chłopi i szlachta stają wspólnie przeciw carowi, fabrykanci, z którymi walczy proletariat, nie są oczywiście Polakami, lecz przedstawicielami narodów zaborczych. Narodowość realizuje się w sferze kultury symbolicznej, jednakowo przemawiającej do wszystkich, bez względu na pochodzenie, wykształcenie, zawód, bez względu na fakt, że pierwotna narodowość polska ograniczała się do jednej warstwy społecznej.
Źródło: Mirosława Sagan-Bielawa, Dziedzictwo pozaborowe. Społeczna świadomość językowa Polaków w Drugiej Rzeczypospolitej, Kraków 2014, s. 131.
- Nazwa kategorii: Polskość i polszczyzna
- Elementy należące do kategorii Polskość i polszczyznaKoniec elementów należących do kategorii Polskość i polszczyzna
Zapoznaj się z poniższym utworem i wyjaśnij, na czym polega zawarta w nim obrona ojczystego języka.
anonimowy wiersz napisany przez dzieci wrzesińskie w 1901 r.„My z Tobą Boże rozmawiać chcemy,
lecz „Vater unser” nie rozumiemy,
i nikt nie zmusi nas Ciebie tak zwać,
boś Ty nie Vater, lecz Ojciec nasz.”Źródło: anonimowy wiersz napisany przez dzieci wrzesińskie w 1901 r.
Zapoznaj się z przytoczonym poniżej akapitem z „Gazety Warszawskiej” (nr z 30 czerwca 1919 r.), i wyjaśnij, co w kwestii języka postuluje autor oraz jakie są jego argumenty.
Jarzmo wpływów niemieckichTe niezdrowe stosunki muszą obecnie uledz gruntownej zmianie. Przemoc Wiednia czy Berlina nie będzie już słać swej kultury za pomocą szkół, działających na naszych ziemiach. Nauczanie języków obcych we wszystkich naszych szkołach średnich w najbliższym już czasie musi być uregulowanem na innych zasadach, aniżeli były dotychczasowe, wprowadzone przez zaborców. Wrota, wiodące ku bezpośredniej łączności kulturalnej z zachodem winne być na ścieżaj otwarte. Rychło też już niektóre sfery naszego społeczeństwa powinny wyzbyć się swego upodobania do karmienia się prasą wiedeńską i berlińską, które dotąd pielęgnują, może mocą inercji. Tradycyjne sympatje polskie dla kultury romańskiej i głęboko w duszach naszych tkwiące pokrewieństwo z nią niewątpliwie już w najbliższych latach nawiążą ścisły kontakt pomiędzy naszą kulturą umysłową a zachodem. Wtedy też bujny wydadzą plon wysiłki pisarzy naszych którzy w latach, gdy coraz silniejszy szturm na naszą psychikę przypuszczała kultura germańska, jako odtrutkę na te obce naszemu duchowi wpływy wroga, podawali społeczeństwu polskiemu najcelniejsze wytwory kultury francuskiej.
Źródło: Jan Chełmiński, Jarzmo wpływów niemieckich, „Gazeta Warszawska” 30.06.1919 r., nr 176, dostępny w internecie: https://crispa.uw.edu.pl/object/files/146239/display/Default.
Tekst do ćwiczeń 7
Łacińskie i greckie nienormatywne zapożyczenia w polszczyźnie XIX wieku a ich żywot w polszczyźnie drugiej połowy XX wiekuObrona języka ojczystego okazała się jednym z kluczowych elementów walki z zaborcami, którzy w rozwoju polskiej kultury upatrywali źródła poczucia silnej odrębności narodowej, którą należało stłumić. W tym celu dążyli do jak najszybszej germanizacji i rusyfikacji Polaków. Zapożyczenia z języków państw zaborczych zaczęły rozprzestrzeniać się w niemal wszystkich sferach życia, powodując stopniowe wykorzenianie ich rodzimych odpowiedników. Zakrojone na szeroką skalę działania zaborców stały się impulsem do usuwania z polszczyzny tych elementów języka, które nie były pochodzenia rodzimego. Na rynku wydawniczym pojawiły się liczne poradniki językowe, których autorzy przestrzegali przed używaniem wszelkich zbytecznych w języku „wtrętów”. Pierwotnie celem autorów owych broszurek było wyrugowanie z języka tego, co zbędne, a więc przede wszystkim zapożyczeń niemieckich i rosyjskich, które w polszczyźnie miały bliskoznaczniki wcześniej przyswojone i upowszechnione. Finalnie proces ten objął również pożyczki z innych języków europejskich. Usuwano m.in. zapożyczenia francuskie i łacińskie, uznawane za wyraz snobizmu i mody językowej. Ten sam los spotkał również grekolatynizmy, będące terminami ścisłymi z zakresu prawa czy medycyny, które miały charakter internacjonalny.
Panująca wśród wykształconych warstw społeczeństwa moda na posługiwanie się wyrazami obcego pochodzenia, które miały świadczyć o erudycji i obyciu w świecie, powodowała tworzenie się ciągów synonimicznych, które prowadziły do powstawania nadwyżek semantycznych. Działania kodyfikatorów XIX‑wiecznej polszczyzny – zmierzające do usunięcia nadmiaru zapożyczeń – przeradzały się niekiedy w zachowania skrajnie purystyczne. Eliminowali oni bowiem z języka wyrazy potrzebne, motywowane względami funkcjonalnymi, a w ich miejsce wprowadzali z jednej strony neologizmy, dziwolągi językowe, z drugiej zaś reaktywowane archaizmy, które nie spełniały swojego zadania, gdyż były niezrozumiałe zarówno dla ekspertów z danej dziedziny, jak i przeciętnych użytkowników języka. Ponadto wprowadzali rodzime konstrukcje analityczne, które nie spełniały kryterium ekonomicznego.
Źródło: Daria Kupidura, Łacińskie i greckie nienormatywne zapożyczenia w polszczyźnie XIX wieku a ich żywot w polszczyźnie drugiej połowy XX wieku, „Studia Językoznawcze” 2016, nr 15, s. 195–196.
Zapoznaj się z tekstem i wyjaśnij, jaką rolę w budowaniu polskiej tożsamości odgrywał język.
Na podstawie tekstu scharakteryzuj stosunek Polaków do zapożyczeń w języku polskim w okresie zaborów.